Oljas Súleımenov - zertteýshi ǵalym
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Shymkent qalasy,
J. Aımaýytov atyndaǵy №64 mektep - gımnazıanyń
10 synyp oqýshysy Daýletbaı Bekarys
Taqyryby: Oljas Súleımenov zertteýshi ǵalym
Oljas Omaruly Súleımenov (1936) — orys tildi qazaq aqyny, tiltanýshy, saıasatker, ıadrolyq qarý - jaraqtardy jappaı qoldanýǵa qarsy turýshy, Tótenshe jáne Ókiletti Elshi.
I. Kirispe
Oljas Omaruly Súleımenov (1936) — orys tildi qazaq aqyny, tiltanýshy, saıasatker, ıadrolyq qarý - jaraqtardy jappaı qoldanýǵa qarsy turýshy, Tótenshe jáne Ókiletti Elshi.
1936 j. mamyrdyń 18 Almatyda dúnıege kelgen.
1959 j. S. M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń Geologıa fakúltetin, keıin A. M. Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtyn bitiredi.
1962 — 71 jj. Kazahstanskaıa Pravda unjarıasynyń ádebı qyzmetkeri, Qazaqfılm kınostýdıasy senarlyq - redaksályq alqasynyń bas redaktory, Prostor jýrnalynyń bólim meńgerýshisi bolyp jumystar atqarady.
1971 — 81 jj. Qazaqstan jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy, sonymen birge 1972 j. Azıa - Afrıka elderi jazýshylarymen baılanys jónindegi Qazaqstandyq komıtettiń tóraǵasy boldy.
1981 — 83 jyldary Qazaq KSR kınematografıa jónindegi memlekettik komıtetiniń tóraǵasy.
1983 — 91 jyldary Qazaqstan jazýshylar odaǵy basqarmasynyń birinshi hatshysy boldy.
1989 j. aqpanynda halyqaralyq Nevada - Cemeı ıadrolyq qarýǵa qarsy qozǵalysynyń prezıdenti boldy.
1991 j. qazanynan Qazaqstan Halyq kongresi partıasynyń tóraǵasy, qurmetti tóraǵasy boldy.
1994 j. sáýirde shaqyrylǵan QR Joǵarǵy keńesi tóraǵalyǵyna usynylady, májiliste óz úmitkerligin talappen alyp tastaıdy.
1994 — 95 jj. QR Joǵarǵy keńesiniń Qorshaǵan orta jáne tabıǵatty paıdalaný komıtetiniń múshesi.
1995 j. tamyzynan bastap QR Italıa respýblıkasyndaǵy, 1996 j. sáýirinen Grekıa respýblıkasyndaǵy, sondaı - aq Malta respýblıkasyndaǵy tótenshe jáne ókiletti elshi mindetin atqardy.
II. Zertteý bólimi
1) Tanymal aqyn
Poezıa jaıly sóz qozǵaý qashan da qıyn. Bul ánshi qustyń daýysyn onyń qaýyrsyndy denesinen bólip qaraýmen teń bolar edi. Al ózińe ustaz ári úlgi tutar tulǵa dep sanaıtyn adam týraly sóz qozǵaý odan da qıyn. Degenmen de aıtýǵa bolady, eger Bul qajettilik júrekten týǵan bolsa... Eger Bul jaǵdaıda ónegelik Ustanymdary, onyń eń bastylary — adamgershilik, adaldyq, borysh úǵymdary basshylyqqa alynsa... Dál osy jerde Zaratýshtra zamanynan beri aıtylyp kele jatqan kóne danalyqty qalaı eske almasqa: "Ӏzgi Sóz — Ӏzgi Oı — Ӏzgi Áreket". Osy qasıetti ósıet bizge esimderi men qundy muralary kelip jetken meniń dańqty babalarym Ustanǵan aqıqattyń basty postýlattarynyń biri bolǵan. Sol tárizdi aqyn Oljas Súleımenovtiń ómiri men shyǵarmashylyǵy da osy moraldyq úsh taǵannyń (trıadanyń) bastapqy mánin beıneleıdi. Búgingi tańda onyń qazaq jerindegi eń tanymal aqyn ekendigine kúmán keltiretin adam da az bolar. Oljas týraly jazylǵan dúnıeler jeterlik, solardyń báriniń basyn qosyp jınaqtasa, birneshe tomdyq eńbek bolary sózsiz. Onyń aqyndyǵy týraly tek óziniń Otanynda ǵana emes, sonymen qatar alys elderde de kóp jazyldy. Onyń shyǵarmashylyǵyna tańdana qarap, osy jaıynda Pamırden Prıbaltıkaǵa, Kishi Azıadan Parıjge, Kúngeı Kavkazdan Germanıaǵa deıingi aımaqta óz pikirin bildirýshiler kóptep tabyldy. Onyń óleń jınaqtary 100000 taralymmen jaryq kórip, sol sátte - aq sırek kezdesetin bıblıografıalyq kitaptar qataryna enip otyrdy. Aqynnyń árbir jańa iri týyndysy qyzý talqylandy. Men, sirá, bizdiń qazirgi tanymal qalamgerlerdiń ishinen oqyrmandar men sóz qadirin túsiner adamdar dál osylaı úlken qumarlyqpen oqıtyn ózge aqyndy ataı almasam kerek. Onyń jetistikteri naǵyz ádebıetshilerdi qýantyp, aqıqatty úzdiksiz izdeý jolyndaǵy batyl, keı kezderdegi júgensiz asaý oılar men sezimderdiń jıyntyǵy ony kúndeýshilerdiń ashýyn keltirip, shyǵarmashylyǵyna tabynýshylardyń tańdanysyna jol ashty.
Oljas Súleımenovtiń álemdi dúr silkindirgen daýysy eń alǵash ret estilgeli jarty ǵasyrǵa jaqyn ýaqyt ótken eken. Osy ýaqyttan beri biz aqyn jyrlarynan onyń zamandastary men otandastarynyń qalaı tirshilik etip, neni sezinip, neni oılaǵanyn oqyp kelemiz. Oljaspen birge Qazaqstannyń ushy - qıyrsyz dalasyn sharlaýǵa bolady, shopan kıiz úılerinde qonaqta bolyp, kúıshiler men kúmis kómeı ánshilerdiń jyrlaryn óz qulaǵyńmen tyńdaı alasyń. Sharshaǵan tyń ıgerýshi jigittermen birge ashyq aspan astynda, tóbe mańyndaǵy orylǵan egis alańynda túneýge bolady. Qulazyǵan sortań jerler men keýip qalǵan ózen arnalaryn geologıalyq partıalarmen birge kezip júre alasyń. Baqytsyzdyqqa ushyraǵan halyqqa qorǵan bolý maqsatynda túrli minbelerden ún qatý, halyqty ózi úlgi kórsetý arqyly rýhtandyrý — dál osy qasıetter oǵan qudiretti kúshtiń arnaıy uıǵarymymen berilgen tárizdi. Keı kezderi maǵan Oljastyń ómiri tutastaı jan qıarlyqpen kúsh jumsaýdy qajet etetin áreketterden quralatyndaı bolyp kórinedi. Sebebi: buǵan deıin tanylmaı kelgen nemese dálirek aıtqanda, órkenıettik birlestikte óz dárejesinde, tolyq tutastyǵymen jáne sulýlyǵymen kórine almaǵan qazaq elin búkil álemge tanytý degen úlken jaýapkershilikti sanaly túrde óz moınyna ala bildi. Búginde onyń sózindegi, oıy men áreketterindegi erekshelikterdi túsine alatyn adamdarǵa erekshe áser bergen jarqyn daýsy úlken bedelge ıe.
Oljas Súleımenov — qudiretti rýhtyń kóńilinen shyǵyp, óz zamandastaryn Aqıqat pen Sulýlyqqa jaqyndata túsý úshin Allanyń ádilettilikti ańsaý men soǵan degen umtylysty búkil bolmysyna engizip qoıǵan aqyndardyń biri. Shyndyǵynda, Sulýlyqty sýrettegen saıyn biz oǵan bir qadam jaqyndaı túsemiz! Aqıqatty beınelegen árbir sátte biz onymen birige túsemiz. Ol — Joldy jaryqtandyratyn shyraq tárizdi. Ӏzdenýshiler ózderi izdegen mańyzdy da zárý máselelerine jaýapty dál osy qazaq aqynynyń shyǵarmalarynan taba alady. Qazaq halqynyń ótkeni, búgini men bolashaǵy barlyq tutastyǵymen Muhtar Áýezovtiń uly epopeıasynan keıin birinshi ret sonshalyq keń kólemde jáne joǵary kórkem deńgeıde osy azamat aqyn shyǵarmalarynda beınelengen.
Baqyt Kenjeevtiń myna bir aıtqany óte oryndy: "Qazaqstandy ádebı turǵyda álem kartasyna engizgen dál sol (O. S.), sebebi, ol shyn mánisindegi alǵashqy halyqaralyq qazaq jazýshysy boldy.
Oljas qazaqtar týraly kóp jazdy jáne sol jazǵandarymen búkil álemdi qyzyqtyra aldy. Máskeýlikterdiń onyń kitaptaryn qalaı dúken sórelerinen sypyryp - sıyryp alyp ketkenderi meniń esimde. Al, "Az ı Ia" kitaby týraly eshteńe aıta almaımyn, Bul meniń qulshylyq eter kitabym..." (Megapolıs, 13, 05. 2004 j.).
Aqyn týyndylarynan qazaq halqy bastan ótkergen jarqyn jyldardyń qýanyshqa toly sátteri men qaıǵydan kóńili qalǵan uly ómiriniń betterin quraýǵa bolady. Qansha ǵasyrlar boıy úlesine tıgen kóptegen aýyr synaqtardy basynan ótkere otyryp, ózindik tól mádenıetin tolyq derlik alǵashqy qalypta saqtaı alǵan tańqalarlyq jáne biregeı qazaq eli taǵdyrynyń kýási bolady. Aqynnyń ózi bul jaıly bylaı deıdi: "Bizdiń urpaq krıstaldaný ústinde. Halyq arasynda namys qozǵalysy júrip jatyr. Qorlyqta júrgenderde qýanysh uǵymy bolýy múmkin emes.
Aqyndar halyqqa namys qozǵalysyna kúsh - qýat jetkizip turýǵa mindetti". Bul baǵytta, ıaǵnı tarıh pen halyq taǵdyrynyń mánin túsinýde Oljasqa deıingi uly qaıratkerler — Abaı Qunanbaev, Shoqan Ýálıhanov, Shákárim Qudaıberdıev, Ybyraı Altynsarın jáne basqa da qazaq aǵartýshylarynyń jetistikteri de az bolǵan joq. XX ǵasyrdyń tanymal kórkem sóz zergerleri — Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, İlıas Jansúgirov, İlıas Esenberlın jáne t. b. tájirıbeleriniń de mańyzy kem emes. Osy tarıhı - mádenı kontekste qazaq ádebıetin álemdik arenaǵa alyp shyǵý Oljas Súleımenovtiń enshisine tıgen eken.
Ony qazaq eliniń halyqaralyq deńgeıdegi aqyny dep moıyndaý "Adamǵa tabyn jer, endi!" atty poemasynyń jaryqqa shyǵýymen tyǵyz baılanysty. Oljas Súleımenov — mańyzdy ári teńdesi joq qubylys. Ony aqynnyń ádebı eńbekteriniń joǵary deńgeıde baǵalanýy ǵana dáleldep qoımaıdy. Sonymen qatar, Oljas — aqyn, oıshyl, ǵalym, saıasatker. Osy qasıetterdiń bári de tek bir ǵana biregeı tulǵanyń epostastary. Oljas saıası, áleýmettik jáne mádenı ortada belgili bir pozısıaǵa ıe aqynnyń tek o basta ózine arnap berilgen múmkindikterdi paıdalana otyryp qana áreket etýi qajet ekendigin jaqsy túsindi. Ol qarýy — sóz. Ol ádebıetke erekshe daýyspen endi. Onyń shyǵarmalary áý bastan - aq ulttyq ádebı qubylystarǵa toly boldy, sonymen qatar sóz qadirin túsiner jurttyń kóńilinen shyqty jáne búginge deıin sol deńgeıin joǵaltqan joq.
Oljas Súleımenov poezıasy taýsylmas kúsh - qýatpen sarqyraı aǵar serpindi yrǵaqqa negizdelgen. Ol árbir ózindik ereksheligi bar aqyndar jáne dara tulǵalar tárizdi aldyn ala daıarlanǵan ıdeologıalyq tapsyrystar sheńberin buzyp shyǵa aldy. Onyń poezıasy sóz qadirin biletinder men sóz zergerlerine, sonymen qatar qarapaıym oqyrmandarǵa da orys tili arqyly qazaq halqynyń bolmysyn ashyp kórsetýge múmkindik týǵyzdy. Aqyn shyǵarmashylyǵy ózindik ereksheligimen, aforıstiligimen jáne qalamgerlik sheberliginiń kemeldiligimen tańdandyrady. Dál poezıa janrynda halyq rýhynyń tarıhy jáne mádenı damýy, psıhologıalyq qatarynyń ózindik erekshelikteri bar tutastyǵymen jáne qunarlylyǵymen kórinetindigin aqyn jaqsy túsindi.
2) Aqyn men óleń
Oljas Súleımenov — tabıǵatynan rýhanı buǵaýlanbaǵan adam. Erkindik — únemi onyń shyǵarmashylyq jáne qoǵamdyq qyzmetindegi negizgi ustanym bolyp tabylatyn - dy. "Erkindik" sóziniń maǵynasy kóp qyrly. Aqynnyń ózi de dál osy uǵymǵa birneshe túsiniktemeler usynǵan. Zańǵar bıiktikte samǵap ushý úshin de aýa qajettigin ol jaqsy túsindi. Sol sebepti:
Sýretshiniń sharýasy ne dalada.
Dimkás talant — dalada emes — Molada.
Erkindiktiń ekinshi aty — sol dala,
Sol dalany júr óleńge bala da, — dep jyrlaıdy.
Ózime rýhanı qyrynan sonshalyqty jaqyn aqyndy kaıta - kaıta oqı otyryp, men taǵy bir keremet aqyn ári oıshyl Djebran Halıldiń myna bir sózderin eriksiz eske alamyn. Ol bylaı degen edi: poezıa — kúlimsireýdiń naqty qasıetti kórinisi, ol — kóz jasty qurǵatýshy belgi, adam bolmysynda tirshilik etetin rýh; qýysy — júrek, sharaby — mahabbat. Dál osy pikirdi Oljas týraly da aıtýǵa bolatyndaı. Onyń poezıasy — ótkir, jarqyn jáne kirshiksiz taza. Onyń myna bir qarapaıym ári balalyq nanǵyshtyqpen aıtqan sózderine men senemin:
Men qaıǵyram, Zábir kórip qaı halyq
Qasiretke batar bolsa qaıǵy alyp.
Aınalaıyn, O, Qara Jer, aınalshy,
Men óleıin birge ózińmen aınalyp.
Onyń poetıkalyq shyǵarmashylyǵynyń erekshe belgisi — kórkem obrazdardyń aıqyn kórinisi bolyp tabylady.
Dala Oljas shyǵarmashylyǵynda "qypshaqtar" etnonıminiń jıyntyq ataýy, al Qula dúz kóshpeli taıpalardyń mekeni degen uǵymdy beredi. Dala obrazy Oljas túsiniginde erkin ári erikti adam obrazymen tyǵyz baılanysty.
Ýa, arýaq!
Beıbit kúnnen ólmeıdi er,
Jebediń be,
Qan maıdanda jebeı gór!
Meıli maǵan jasyn laqtyr,
Jaı tasta!
Bas saýǵalap kórgen emes aıqasta.
Birinshi bop jyǵylmaspyn,
Jyǵylsam
Jyǵylarmyn eń aqyrǵy shaıqasta.
Aǵyp túsken juldyzdy men
Arýlardy súıip turyp,
Sert berem.
Balatynǵa barar joldy silteseń,
Ýa, arýaq, Aıǵyrymdy ertter em,
Aıalaǵan,
Áldılegen jan qursyn!
Aǵyp ótem,
Ánimnen túz jańǵyrsyn.
Menen qalǵan tostaq izge qaq turyp.
Ata jaýym sodan shólin qandyrsyn!
Soqpaq - jolsyz sáti bolmas sapardyń,
Atpen birge jyǵylarmyn,
Jatarmyn.
Tasbaqasha tarǵyl qumdy jamylyp,
Qatty uıqyǵa,
Tátti uıqyǵa batarmyn.
Aqynnyń sózderdi asa sheberlikpen qoldanatyny sonshalyqty dybystyń alǵashqy qubylýynyń tańǵalarlyq oıynyna tańdanbasqa sharań joq. Degenmen ózderińiz zeıin qoıyp tyńdańyzdarshy:
Balyq - sýyn
Qyran — oqtaı qarqynyn,
Jańbyrly Bult
naızaǵaıdyń jarqylyn.
Qalaı súıse,
Súıse álsizder dańqty,
Men de seni solaı súıem,
Jarqynym!
Sonymen qatar, avtor tek sýrettep qana qoımaıdy, qupıa sezimder tobyn qozǵalysqa túsirip, kórgen jáne estigen jaıttardyń óte aıqyn beınelengen shynaıy kórinisin beredi. Sol sebepti oqyrman ózi de kútpegen jerden óleń joldarynyń arasyna jasyrylǵan, áreń ustap qalýǵa bolatyn ıntonasıa kómegimen sýretkerdiń qupıa oılarynyń ústinen shyǵady. Shynymen de bul óleń joldary alańsyz, taza ári móldir emes pe?! Aqynnyń adam janynyń eń asyl shekterin qozǵaıtyn qaıǵy - qasiretti dál sýretteýi sonshalyq, dál sol kezde túısingen sezimder qazir de sol qalpynda júrekti baýrap alatyn erekshe qabiletti, tebirenisti de taza óleń joldarynyń shynaıy qupıasynyń nede ekenin men bile almadym. Máńgilik taqyryp — Sýretker men Ýaqyt — esh ýaqytta aqynnyń nazarynan tys qalmaǵan jáne onyń bar shyǵarmashylyǵynyń qaq ortasyn qyzyl jolaq bolyp qıyp jatqan ózekti taqyryp. Mysaly "Kaktýs" jáne "qumyrsqa" poemalarynda, ásirese "Saz balshyqty kitapta":
— Ár adamnyń óz juldyzy tur pisip,
Sol úzilmek,
Solaı taǵdyr qurylysy.
Qalǵıdy álem,
Qoryldaǵan tobyrdan
Ǵasyr saıyn
Bas kóterer bir kisi.
Mine, shynaıy kórinis: uıqydaǵy álem jáne sergek sýretker. Oljas Súleımenov poezıasynyń ekinshi qyry — oı aýqymdylyǵy. Onyń poetıkalyq kóz qarastary ótken ǵasyrlar qoınaýynan jáne qazirgi zamannyń ótkir kórinisterinen alynǵan erte zamandaǵy qazaq halqynyń tarıhı taǵdyryn beıneleıtin kórinisterdi de qamtıdy. Aqyn ári kóterilisshi Mahambet ol úshin tek halyq narazylyǵynyń belgisi ǵana emes, sonymen qatar óz eli úshin ómiriniń sońyna deıin batyl sheshim jasaı bilgen kúresker!
Tolyq nusqasyn júkteý
J. Aımaýytov atyndaǵy №64 mektep - gımnazıanyń
10 synyp oqýshysy Daýletbaı Bekarys
Taqyryby: Oljas Súleımenov zertteýshi ǵalym
Oljas Omaruly Súleımenov (1936) — orys tildi qazaq aqyny, tiltanýshy, saıasatker, ıadrolyq qarý - jaraqtardy jappaı qoldanýǵa qarsy turýshy, Tótenshe jáne Ókiletti Elshi.
I. Kirispe
Oljas Omaruly Súleımenov (1936) — orys tildi qazaq aqyny, tiltanýshy, saıasatker, ıadrolyq qarý - jaraqtardy jappaı qoldanýǵa qarsy turýshy, Tótenshe jáne Ókiletti Elshi.
1936 j. mamyrdyń 18 Almatyda dúnıege kelgen.
1959 j. S. M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń Geologıa fakúltetin, keıin A. M. Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtyn bitiredi.
1962 — 71 jj. Kazahstanskaıa Pravda unjarıasynyń ádebı qyzmetkeri, Qazaqfılm kınostýdıasy senarlyq - redaksályq alqasynyń bas redaktory, Prostor jýrnalynyń bólim meńgerýshisi bolyp jumystar atqarady.
1971 — 81 jj. Qazaqstan jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy, sonymen birge 1972 j. Azıa - Afrıka elderi jazýshylarymen baılanys jónindegi Qazaqstandyq komıtettiń tóraǵasy boldy.
1981 — 83 jyldary Qazaq KSR kınematografıa jónindegi memlekettik komıtetiniń tóraǵasy.
1983 — 91 jyldary Qazaqstan jazýshylar odaǵy basqarmasynyń birinshi hatshysy boldy.
1989 j. aqpanynda halyqaralyq Nevada - Cemeı ıadrolyq qarýǵa qarsy qozǵalysynyń prezıdenti boldy.
1991 j. qazanynan Qazaqstan Halyq kongresi partıasynyń tóraǵasy, qurmetti tóraǵasy boldy.
1994 j. sáýirde shaqyrylǵan QR Joǵarǵy keńesi tóraǵalyǵyna usynylady, májiliste óz úmitkerligin talappen alyp tastaıdy.
1994 — 95 jj. QR Joǵarǵy keńesiniń Qorshaǵan orta jáne tabıǵatty paıdalaný komıtetiniń múshesi.
1995 j. tamyzynan bastap QR Italıa respýblıkasyndaǵy, 1996 j. sáýirinen Grekıa respýblıkasyndaǵy, sondaı - aq Malta respýblıkasyndaǵy tótenshe jáne ókiletti elshi mindetin atqardy.
II. Zertteý bólimi
1) Tanymal aqyn
Poezıa jaıly sóz qozǵaý qashan da qıyn. Bul ánshi qustyń daýysyn onyń qaýyrsyndy denesinen bólip qaraýmen teń bolar edi. Al ózińe ustaz ári úlgi tutar tulǵa dep sanaıtyn adam týraly sóz qozǵaý odan da qıyn. Degenmen de aıtýǵa bolady, eger Bul qajettilik júrekten týǵan bolsa... Eger Bul jaǵdaıda ónegelik Ustanymdary, onyń eń bastylary — adamgershilik, adaldyq, borysh úǵymdary basshylyqqa alynsa... Dál osy jerde Zaratýshtra zamanynan beri aıtylyp kele jatqan kóne danalyqty qalaı eske almasqa: "Ӏzgi Sóz — Ӏzgi Oı — Ӏzgi Áreket". Osy qasıetti ósıet bizge esimderi men qundy muralary kelip jetken meniń dańqty babalarym Ustanǵan aqıqattyń basty postýlattarynyń biri bolǵan. Sol tárizdi aqyn Oljas Súleımenovtiń ómiri men shyǵarmashylyǵy da osy moraldyq úsh taǵannyń (trıadanyń) bastapqy mánin beıneleıdi. Búgingi tańda onyń qazaq jerindegi eń tanymal aqyn ekendigine kúmán keltiretin adam da az bolar. Oljas týraly jazylǵan dúnıeler jeterlik, solardyń báriniń basyn qosyp jınaqtasa, birneshe tomdyq eńbek bolary sózsiz. Onyń aqyndyǵy týraly tek óziniń Otanynda ǵana emes, sonymen qatar alys elderde de kóp jazyldy. Onyń shyǵarmashylyǵyna tańdana qarap, osy jaıynda Pamırden Prıbaltıkaǵa, Kishi Azıadan Parıjge, Kúngeı Kavkazdan Germanıaǵa deıingi aımaqta óz pikirin bildirýshiler kóptep tabyldy. Onyń óleń jınaqtary 100000 taralymmen jaryq kórip, sol sátte - aq sırek kezdesetin bıblıografıalyq kitaptar qataryna enip otyrdy. Aqynnyń árbir jańa iri týyndysy qyzý talqylandy. Men, sirá, bizdiń qazirgi tanymal qalamgerlerdiń ishinen oqyrmandar men sóz qadirin túsiner adamdar dál osylaı úlken qumarlyqpen oqıtyn ózge aqyndy ataı almasam kerek. Onyń jetistikteri naǵyz ádebıetshilerdi qýantyp, aqıqatty úzdiksiz izdeý jolyndaǵy batyl, keı kezderdegi júgensiz asaý oılar men sezimderdiń jıyntyǵy ony kúndeýshilerdiń ashýyn keltirip, shyǵarmashylyǵyna tabynýshylardyń tańdanysyna jol ashty.
Oljas Súleımenovtiń álemdi dúr silkindirgen daýysy eń alǵash ret estilgeli jarty ǵasyrǵa jaqyn ýaqyt ótken eken. Osy ýaqyttan beri biz aqyn jyrlarynan onyń zamandastary men otandastarynyń qalaı tirshilik etip, neni sezinip, neni oılaǵanyn oqyp kelemiz. Oljaspen birge Qazaqstannyń ushy - qıyrsyz dalasyn sharlaýǵa bolady, shopan kıiz úılerinde qonaqta bolyp, kúıshiler men kúmis kómeı ánshilerdiń jyrlaryn óz qulaǵyńmen tyńdaı alasyń. Sharshaǵan tyń ıgerýshi jigittermen birge ashyq aspan astynda, tóbe mańyndaǵy orylǵan egis alańynda túneýge bolady. Qulazyǵan sortań jerler men keýip qalǵan ózen arnalaryn geologıalyq partıalarmen birge kezip júre alasyń. Baqytsyzdyqqa ushyraǵan halyqqa qorǵan bolý maqsatynda túrli minbelerden ún qatý, halyqty ózi úlgi kórsetý arqyly rýhtandyrý — dál osy qasıetter oǵan qudiretti kúshtiń arnaıy uıǵarymymen berilgen tárizdi. Keı kezderi maǵan Oljastyń ómiri tutastaı jan qıarlyqpen kúsh jumsaýdy qajet etetin áreketterden quralatyndaı bolyp kórinedi. Sebebi: buǵan deıin tanylmaı kelgen nemese dálirek aıtqanda, órkenıettik birlestikte óz dárejesinde, tolyq tutastyǵymen jáne sulýlyǵymen kórine almaǵan qazaq elin búkil álemge tanytý degen úlken jaýapkershilikti sanaly túrde óz moınyna ala bildi. Búginde onyń sózindegi, oıy men áreketterindegi erekshelikterdi túsine alatyn adamdarǵa erekshe áser bergen jarqyn daýsy úlken bedelge ıe.
Oljas Súleımenov — qudiretti rýhtyń kóńilinen shyǵyp, óz zamandastaryn Aqıqat pen Sulýlyqqa jaqyndata túsý úshin Allanyń ádilettilikti ańsaý men soǵan degen umtylysty búkil bolmysyna engizip qoıǵan aqyndardyń biri. Shyndyǵynda, Sulýlyqty sýrettegen saıyn biz oǵan bir qadam jaqyndaı túsemiz! Aqıqatty beınelegen árbir sátte biz onymen birige túsemiz. Ol — Joldy jaryqtandyratyn shyraq tárizdi. Ӏzdenýshiler ózderi izdegen mańyzdy da zárý máselelerine jaýapty dál osy qazaq aqynynyń shyǵarmalarynan taba alady. Qazaq halqynyń ótkeni, búgini men bolashaǵy barlyq tutastyǵymen Muhtar Áýezovtiń uly epopeıasynan keıin birinshi ret sonshalyq keń kólemde jáne joǵary kórkem deńgeıde osy azamat aqyn shyǵarmalarynda beınelengen.
Baqyt Kenjeevtiń myna bir aıtqany óte oryndy: "Qazaqstandy ádebı turǵyda álem kartasyna engizgen dál sol (O. S.), sebebi, ol shyn mánisindegi alǵashqy halyqaralyq qazaq jazýshysy boldy.
Oljas qazaqtar týraly kóp jazdy jáne sol jazǵandarymen búkil álemdi qyzyqtyra aldy. Máskeýlikterdiń onyń kitaptaryn qalaı dúken sórelerinen sypyryp - sıyryp alyp ketkenderi meniń esimde. Al, "Az ı Ia" kitaby týraly eshteńe aıta almaımyn, Bul meniń qulshylyq eter kitabym..." (Megapolıs, 13, 05. 2004 j.).
Aqyn týyndylarynan qazaq halqy bastan ótkergen jarqyn jyldardyń qýanyshqa toly sátteri men qaıǵydan kóńili qalǵan uly ómiriniń betterin quraýǵa bolady. Qansha ǵasyrlar boıy úlesine tıgen kóptegen aýyr synaqtardy basynan ótkere otyryp, ózindik tól mádenıetin tolyq derlik alǵashqy qalypta saqtaı alǵan tańqalarlyq jáne biregeı qazaq eli taǵdyrynyń kýási bolady. Aqynnyń ózi bul jaıly bylaı deıdi: "Bizdiń urpaq krıstaldaný ústinde. Halyq arasynda namys qozǵalysy júrip jatyr. Qorlyqta júrgenderde qýanysh uǵymy bolýy múmkin emes.
Aqyndar halyqqa namys qozǵalysyna kúsh - qýat jetkizip turýǵa mindetti". Bul baǵytta, ıaǵnı tarıh pen halyq taǵdyrynyń mánin túsinýde Oljasqa deıingi uly qaıratkerler — Abaı Qunanbaev, Shoqan Ýálıhanov, Shákárim Qudaıberdıev, Ybyraı Altynsarın jáne basqa da qazaq aǵartýshylarynyń jetistikteri de az bolǵan joq. XX ǵasyrdyń tanymal kórkem sóz zergerleri — Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, İlıas Jansúgirov, İlıas Esenberlın jáne t. b. tájirıbeleriniń de mańyzy kem emes. Osy tarıhı - mádenı kontekste qazaq ádebıetin álemdik arenaǵa alyp shyǵý Oljas Súleımenovtiń enshisine tıgen eken.
Ony qazaq eliniń halyqaralyq deńgeıdegi aqyny dep moıyndaý "Adamǵa tabyn jer, endi!" atty poemasynyń jaryqqa shyǵýymen tyǵyz baılanysty. Oljas Súleımenov — mańyzdy ári teńdesi joq qubylys. Ony aqynnyń ádebı eńbekteriniń joǵary deńgeıde baǵalanýy ǵana dáleldep qoımaıdy. Sonymen qatar, Oljas — aqyn, oıshyl, ǵalym, saıasatker. Osy qasıetterdiń bári de tek bir ǵana biregeı tulǵanyń epostastary. Oljas saıası, áleýmettik jáne mádenı ortada belgili bir pozısıaǵa ıe aqynnyń tek o basta ózine arnap berilgen múmkindikterdi paıdalana otyryp qana áreket etýi qajet ekendigin jaqsy túsindi. Ol qarýy — sóz. Ol ádebıetke erekshe daýyspen endi. Onyń shyǵarmalary áý bastan - aq ulttyq ádebı qubylystarǵa toly boldy, sonymen qatar sóz qadirin túsiner jurttyń kóńilinen shyqty jáne búginge deıin sol deńgeıin joǵaltqan joq.
Oljas Súleımenov poezıasy taýsylmas kúsh - qýatpen sarqyraı aǵar serpindi yrǵaqqa negizdelgen. Ol árbir ózindik ereksheligi bar aqyndar jáne dara tulǵalar tárizdi aldyn ala daıarlanǵan ıdeologıalyq tapsyrystar sheńberin buzyp shyǵa aldy. Onyń poezıasy sóz qadirin biletinder men sóz zergerlerine, sonymen qatar qarapaıym oqyrmandarǵa da orys tili arqyly qazaq halqynyń bolmysyn ashyp kórsetýge múmkindik týǵyzdy. Aqyn shyǵarmashylyǵy ózindik ereksheligimen, aforıstiligimen jáne qalamgerlik sheberliginiń kemeldiligimen tańdandyrady. Dál poezıa janrynda halyq rýhynyń tarıhy jáne mádenı damýy, psıhologıalyq qatarynyń ózindik erekshelikteri bar tutastyǵymen jáne qunarlylyǵymen kórinetindigin aqyn jaqsy túsindi.
2) Aqyn men óleń
Oljas Súleımenov — tabıǵatynan rýhanı buǵaýlanbaǵan adam. Erkindik — únemi onyń shyǵarmashylyq jáne qoǵamdyq qyzmetindegi negizgi ustanym bolyp tabylatyn - dy. "Erkindik" sóziniń maǵynasy kóp qyrly. Aqynnyń ózi de dál osy uǵymǵa birneshe túsiniktemeler usynǵan. Zańǵar bıiktikte samǵap ushý úshin de aýa qajettigin ol jaqsy túsindi. Sol sebepti:
Sýretshiniń sharýasy ne dalada.
Dimkás talant — dalada emes — Molada.
Erkindiktiń ekinshi aty — sol dala,
Sol dalany júr óleńge bala da, — dep jyrlaıdy.
Ózime rýhanı qyrynan sonshalyqty jaqyn aqyndy kaıta - kaıta oqı otyryp, men taǵy bir keremet aqyn ári oıshyl Djebran Halıldiń myna bir sózderin eriksiz eske alamyn. Ol bylaı degen edi: poezıa — kúlimsireýdiń naqty qasıetti kórinisi, ol — kóz jasty qurǵatýshy belgi, adam bolmysynda tirshilik etetin rýh; qýysy — júrek, sharaby — mahabbat. Dál osy pikirdi Oljas týraly da aıtýǵa bolatyndaı. Onyń poezıasy — ótkir, jarqyn jáne kirshiksiz taza. Onyń myna bir qarapaıym ári balalyq nanǵyshtyqpen aıtqan sózderine men senemin:
Men qaıǵyram, Zábir kórip qaı halyq
Qasiretke batar bolsa qaıǵy alyp.
Aınalaıyn, O, Qara Jer, aınalshy,
Men óleıin birge ózińmen aınalyp.
Onyń poetıkalyq shyǵarmashylyǵynyń erekshe belgisi — kórkem obrazdardyń aıqyn kórinisi bolyp tabylady.
Dala Oljas shyǵarmashylyǵynda "qypshaqtar" etnonıminiń jıyntyq ataýy, al Qula dúz kóshpeli taıpalardyń mekeni degen uǵymdy beredi. Dala obrazy Oljas túsiniginde erkin ári erikti adam obrazymen tyǵyz baılanysty.
Ýa, arýaq!
Beıbit kúnnen ólmeıdi er,
Jebediń be,
Qan maıdanda jebeı gór!
Meıli maǵan jasyn laqtyr,
Jaı tasta!
Bas saýǵalap kórgen emes aıqasta.
Birinshi bop jyǵylmaspyn,
Jyǵylsam
Jyǵylarmyn eń aqyrǵy shaıqasta.
Aǵyp túsken juldyzdy men
Arýlardy súıip turyp,
Sert berem.
Balatynǵa barar joldy silteseń,
Ýa, arýaq, Aıǵyrymdy ertter em,
Aıalaǵan,
Áldılegen jan qursyn!
Aǵyp ótem,
Ánimnen túz jańǵyrsyn.
Menen qalǵan tostaq izge qaq turyp.
Ata jaýym sodan shólin qandyrsyn!
Soqpaq - jolsyz sáti bolmas sapardyń,
Atpen birge jyǵylarmyn,
Jatarmyn.
Tasbaqasha tarǵyl qumdy jamylyp,
Qatty uıqyǵa,
Tátti uıqyǵa batarmyn.
Aqynnyń sózderdi asa sheberlikpen qoldanatyny sonshalyqty dybystyń alǵashqy qubylýynyń tańǵalarlyq oıynyna tańdanbasqa sharań joq. Degenmen ózderińiz zeıin qoıyp tyńdańyzdarshy:
Balyq - sýyn
Qyran — oqtaı qarqynyn,
Jańbyrly Bult
naızaǵaıdyń jarqylyn.
Qalaı súıse,
Súıse álsizder dańqty,
Men de seni solaı súıem,
Jarqynym!
Sonymen qatar, avtor tek sýrettep qana qoımaıdy, qupıa sezimder tobyn qozǵalysqa túsirip, kórgen jáne estigen jaıttardyń óte aıqyn beınelengen shynaıy kórinisin beredi. Sol sebepti oqyrman ózi de kútpegen jerden óleń joldarynyń arasyna jasyrylǵan, áreń ustap qalýǵa bolatyn ıntonasıa kómegimen sýretkerdiń qupıa oılarynyń ústinen shyǵady. Shynymen de bul óleń joldary alańsyz, taza ári móldir emes pe?! Aqynnyń adam janynyń eń asyl shekterin qozǵaıtyn qaıǵy - qasiretti dál sýretteýi sonshalyq, dál sol kezde túısingen sezimder qazir de sol qalpynda júrekti baýrap alatyn erekshe qabiletti, tebirenisti de taza óleń joldarynyń shynaıy qupıasynyń nede ekenin men bile almadym. Máńgilik taqyryp — Sýretker men Ýaqyt — esh ýaqytta aqynnyń nazarynan tys qalmaǵan jáne onyń bar shyǵarmashylyǵynyń qaq ortasyn qyzyl jolaq bolyp qıyp jatqan ózekti taqyryp. Mysaly "Kaktýs" jáne "qumyrsqa" poemalarynda, ásirese "Saz balshyqty kitapta":
— Ár adamnyń óz juldyzy tur pisip,
Sol úzilmek,
Solaı taǵdyr qurylysy.
Qalǵıdy álem,
Qoryldaǵan tobyrdan
Ǵasyr saıyn
Bas kóterer bir kisi.
Mine, shynaıy kórinis: uıqydaǵy álem jáne sergek sýretker. Oljas Súleımenov poezıasynyń ekinshi qyry — oı aýqymdylyǵy. Onyń poetıkalyq kóz qarastary ótken ǵasyrlar qoınaýynan jáne qazirgi zamannyń ótkir kórinisterinen alynǵan erte zamandaǵy qazaq halqynyń tarıhı taǵdyryn beıneleıtin kórinisterdi de qamtıdy. Aqyn ári kóterilisshi Mahambet ol úshin tek halyq narazylyǵynyń belgisi ǵana emes, sonymen qatar óz eli úshin ómiriniń sońyna deıin batyl sheshim jasaı bilgen kúresker!
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: "Excel-de formýlany engizý jáne kóshirý"
-
Ý dybysynyń daýysty, daýyssyz bolyp aıtylýy (Qazaq tili. 2 - synyp)
