InfoHub Logo

İ

Men dúnıege kelgen kezde qazaq ólgenin, týǵanyn qaǵazǵa jazbaıtyn, metrıka degendi bilmeıtin. Áke-sheshemniń jyl qaıyryp aıtýynsha 1902 jyly týsam kerek. Qazirgi Temirtaý zavody Telman aýdanynda, Nura ózeniniń jaǵasynda Jaýyr, Qojyr taýlarynyń eteginde tur. Osy taýlardyń kishkene shashyryndysy Sartóbe degen jerde (Jaýyrdan úsh-tórt kılometr) bir borandy kúnde týyppyn.

Mataı meılinshe ósken ata, onyń bir balasy Qydyrdan bes ul týady: Ahmet, Aldabergen, Muqametshe, Mustafa, Qametjan. Ahmet pen Muqametshe el bılegen adamdar.Aldabergen, Mustafa, Qametjan sharýa baqqan, dáýleti shaǵyn adamdar. Mustafa 87 jasynda 1952 jyly qaıtys boldy. Eki ret hajyǵa barǵan, shala saýatty adam. Hajyǵa ol baılyqpen barmaǵan, alǵashqyda jalǵyz úıir jylqysyn satyp, shıetteı úsh balasyn tastap, meniń birer jasar kúnimde, óziniń otyz bes jasynda ketken. Ekinshi rette Joljan degen baıdyń aqshasymen berip, bedel hajy bolyp kelgen.

Mustafa meılinshe ádil, momyn, minezi aýyr, qorqýdy, sasýdy bilmeıtin, kóp sóılemeıtin, biraq kezi kelip qalǵanda óte tildi adam. Quıma qulaq kisi. Eger, din shyrmap qalmaǵanda, oqyǵanda úlken ǵalym bolatyn túri bar.

Sheshem Qadısha, Jekebaı degen nashar atanyń qyzy. Baryp turǵan aq kóńil áıel. Jasy toqsannan asyp bertinde dúnıe saldy.

Mustafanyń osy kúnde bes balasy tiri: Zeıne, Ǵabıden, Ábdikárim, Ábdiqalyq, Ǵazız.

Men esimdi biler-bilmes kezimde, jerimizdi pereselenes alyp, alpys úı Elibaı Jaýyrdan kóshedi. Spass zavodynyń shyǵys jaǵynda on jeti kılometr — «Kóktal jaryq» degen jerge kelip ornalasady (1907 jyldary). Ata mekeninen aırylǵan eldiń zary, jermen qoshtasqandary kóńilimde ólmeıtin sýretter qaldyryp ketti. Qazir jazyp júrgen «Kóz kórgen» atty kólemdi eńbegime sol oqıǵalardyń qaısy birin paıdalandym.

Jas kezimde aýyldaǵy moldalardan din sabaǵyn oqydym. Basqa oqý joq. Qazaq eliniń toqsan toǵyz prosenti saýatsyz, saýatty degenimizdiń kóbi moldalar, dinshilder. On jas tolmaı jatyp kúnine bes mezgil namaz oqydyq, ramazan aıynda úsh kúndik oraza tuttyq. Oraza jylyna on kúnnen aýysa-aýysa, jazdyń uzaq, ystyq kúnderine kelgende shydam jetpeıdi. Qudaıdan qoryqpaı, jasyrmaı, moldalardan qorqyp, jasyryp, úzilip baratqanda sý ishemiz, tamaq jeımiz.

1916 jyly Spass zavodynda tabelshık bolyp isteıtin Maýqymnyń Júsibi degennen bir jyl oryssha oqydym. Ekinshi jyly sol zavodtaǵy bes jyldyq orys-qazaq mektebiniń tórtinshi bólimine kelip tústim. Bir jyl osy mektepte oqyp, tórtinshi bólimdi bitirgen soń, qaıtyp oqýǵa mursha bolǵan joq. 1918 jyldan 1925 jylǵa deıin aýylda júrdim. Alǵan azyn-aýlaq bilimim umytylyp qaldy.

1925 jyly kóktemde, kelinshegimdi alyp (sol qysta úılengen edim), Qazaqstan astanasy Qyzylordaǵa oqý izdep keldim. Oqýǵa túse almaı, qyzmet isteýge týra keldi. Qazaqstan Joǵarǵy sotyna qatynas qaǵazdar tirkeýshi bolyp otyryp, gazet oqýǵa aýyzdandym. Aldymen meniń oqıtynym usaq habarlar, jarnamalar boldy. 1925 jyldyń kúzinen bastap, respýblıkanyń «Eńbekshi qazaq» gazetine usaq habarlar jaza bastadym.

Kelesi jyly (1926) «Malta», «Malaı» degenderge eliktep, ocherk, feletondar jazýǵa, Sábıttiń «Aqbópesine» eliktep áńgime jazýǵa kiristim.

Ol kezde jazýshylyq kásibiniń mańyzyn túsingen emespin. Jazǵym kelgende kórgenimdi, sezgenimdi sol kúıinde jaza salatynmyn. Áli kúnge mektep kórmesem de, sol kezdegi eki sala aıtystar óz tusymnan izdenýge, oqýǵa kúshti áser etti. Orys tiline jóndi túsinbeımin, sonda da marksshilderdi oqı bastadym.

«Sársen men Boqash» degen alǵashqy áńgimem «Jyl qusy» jýrnalynda 1927-1928 jyly jarıalandy. 1929 jyly «Er Shoıyn» atty áńgimeler jınaǵym shyqty. Álime qaramaı Toǵjanov, Seıfýllın sıaqtylarmen pikir talastyra bastap edim, Seıfýllınnen basqasy ádebıet maıdanynda qaǵajý kórsetti. Jazǵanym ótpeı qoıǵan soń 1930jyly maı aıynyn, ishinde Qaraǵandyǵa jumysqa kettim.

Men kelgende Qaraǵandyda aǵylshyndardan qalǵan bes-alty baraq pen otyz-qyryq jumysshy ǵana bar edi. Olar kómirdi qaılamen qazyp, syrtqa temir shelekpen qol buran arqyly shyǵaratyn. «Shahta» degenderi bir ǵana qudyq. Men jumysty jer qazýdan, temirlerdiń totyn qyrýdan bastap birneshe satylardan ótken soń, tokar bolyp shyqtym. Úsh jylǵa jaqyn ýaqyt jumysshylyqpen ótti. 1932 jyldyń aqyrynda, 1933 jyldyń basynda jergilikti uıymdar tómennen joǵarylatyp, «Qaraǵandy proletarıaty»gazetine jaýapty sekretar etti. Bul gazette kóp istegem joq. Novosıbır qalasynda «Qyzyl tý» atty jańa gazet shyǵatyn bolyp, Qaraǵandydan kadr suraǵan. Tilenip sonda aýystym. 1933 jyldyń maıynan 1938 jyldyń fevraline deıin «Qyzyl tý» gazetinde istedim. Gazet jabylǵan soń Novosıbırden Almatyǵa qaıttym.

Novosıbırde orys arasynda bolǵan bes-alty jyl ýaqyt tájirbıe bilim jaǵynan maǵan ýnıversıtet sıaqty boldy. Orys ádebıetimen, orys gazechıkterimen jaqsylap tanystym. Sonyń nátıjesinde 1938 jyly Almatyǵa kele sala «Ómir men ólim» romanyn jazdym. Bul meniń toǵyz on jyl boıy jazýshylyqtan qol úzip ketip, qaıta oralǵan shaǵym. «Ómir men ólim» roman jazýdaǵy birinshi qadamym.

Buryn jańa jaza bastaǵanda úlgini tek Sábıt, Beıimbetterden alsam, endi Tolstoı men Gúgodan alýǵa tyrystym. Gúgonyń oqıǵa, sújet qurýyna, adamdarynyń erligine, Tolstodyń sýretteýine qyzyqtym. «Ómir men ólimde» shamam kelgenshe Gúgony eliktep baqtym. Tolstoıdyń sýretteýine qyzyqsam da uzaq baıandaýlaryna shydamaı keıde jyldamyraq ketip otyrdym.

«Shyǵanaqty» jazǵanda Tolstoıdan da, Gúgodan da irgeni aýlaq salyp, óz tusymnan bir jol tabýǵa shyqqanmyn. Sonda da olardyń áseri azdap qalyp qoıypty.

Eger meniń basqadan tıtteı ózgesheligim bolsa, «Mıllıonerde» kórinýge tıisti. Óıtkeni jurttyń bárinen. Qashan óz boıymdy kórsetýge bar yntamdy salǵanmyn. «Qaraǵandyda» «Mıllıonerden» asýǵa, «Daýyldan keıinde» «Qaraǵandydan» asýǵa barymdy aıaǵam joq. Birinen birin asyrǵan sıaqty bolsam da «áttegen-aı, ana bir jerin...» demeı qalǵam ." joq.

Bertin kele sóz saptaý jóninde qazaq jazýshylarynan Áýezov Muhtar men Músrepov Ǵabıt qana unady. Ǵabıt sóziniń dáldigi, jınaqtylyǵy, mysqyly unasa, Muhtar sóziniń salmaqtylyǵy, tereńdigi unady. Unatsam da ekeýiniń sóz qasıetterin jıi elekten ótkizip, ulpasyn ǵana paıdalandym.

Shyǵarmada adamdardy sóılestirý, kórinisterdi sýretteý, sújet qurý, sezim mólsherin bilý degenderdi kóp izdenip, aqyry orys jazýshylarynan taptym. Ózimnen de qosqandarym bar. Bul jóninde qazaq jazýshylarynan alǵanym tipti az shyǵar.

Meniń eshbir shyǵarmam áldeqalaı týǵan emes. Tolǵanýdan, armanymnan týdy. «Ómir men ólim» romanynda ejelden kóshpeli, malshy eldiń Qaraǵandy sıaqty úlken óndiris jasap, ındýstrıaly elge aınala bastaǵanyn, qaınaǵan eńbek, sosıalısik kúres ústinde ishki, syrtqy jaýlaryn qalaı jeńip shyqqanyn maqtan ete kórsetkim keldi. Ol kezdegi qazaq ádebıetinde ındýstrıa taqyryby joqqa tán. Halyq joqty jasap jatqanda jazýshy nege syrtqary qalady? — degen sana meni qıynǵa, sonyǵa aıdady.

«Shyǵanaqta» kóshpeli aýyl otyryqshy, kolhozdy aýylǵa aınaldy. Jeke eńbekti birlesken eńbek, jeke menshikti birlesken menshik jeńdi. Naǵyz baılyq, óner, baqyt... bári sosıalızm tusynda jasalatynyn kórsetpek boldym. Romannyń bas geroıy Shyǵanaq Bersıev avtordyń oıdan shyǵarǵany emes, shynaıy adam. Ol tary óniminen júıemelete tórt ret dúnıe júzilik rekord jasady. 1944 jyly qaıtys boldy. Osy aqyldy, eńbek qumar, izdengish, alǵyr qart arqyly halqymnyń boıyndaǵy asyl qasıetterin aıtyp qalýǵa tyrystym.

«Shyǵanaqqa» deıin de aýyldaǵy uly ózgeristi beıneleıtin kólemdi shyǵarma qazaq ádebıetinde joqty. Sol joqtyq maǵan «Shyǵanaqty» jazdyrdy. Menińshe, ádebıet — ómir aınasy. Ómirdegi orasan oqıǵalardy kórsete almasa, onyń nesi aına?

Jazýshynyń oıynan ómir áldeqaıda keń, shapshań ári ádemi. «Shyǵanaqty» bitirip, jaryqqa shyǵarǵanymsha aýyl ómiri alǵa ketip qaldy. «Mıllıoner» romanynda men endi ómirdiń aldyn oramaq boldym. Shynymdy aıtaıyn, bul romandaǵy mıllıoner kolhozdy, joǵary bilimdi predsedateldi ol kezde kórgen de, estigen de emespin. Boljaýmen jazdym. Osylaı bolady, ádebıet bolǵandy aıtýmen tynbaıdy, bolashaqty da aıta alady degen markstik-lenındik qaǵıdaǵa súıendim. Sóıtip, ómirdiń aldyn oradym dep júrgende, búgingi kolhoz taǵy da meniń oıymnan ozyp ketipti.

«Ómir men ólimdi» jazyp bitirgenshe Qaraǵandy da ozyp ketken. Qaraǵandynyń aldyn oraı «Qaraǵandy» romanyn jazǵam. Búgingi Qaraǵandydan bul romanym da keıin qalyp qoıdy.

Men árdaıym búgingini, shamam kelgenshe erteńgini jazdym. Kóshken jurtqa qaıta oralǵan emes edim. «Daýyldan keıin» romanynda bul ádetimdi ádeıi buzyp, bir adym keıin sheginýge týra keldi. Qazaq ádebıetine kóz jibersem, qazaq ómiriniń bir qyzyq kezeńi — NEP ýaqyty, «Kishkene Oktábr» atanǵan iri baı-feodaldardy konfıskalaý oqıǵasy kórinbeıdi. Jazýshy aldymen óz dáýiriniń jarshysy desek, qoǵam ishindegi bul sıaqty zor ózgeristerdi ol kórmese, ıakı kóre tura jazbasa, dúnıeden borysh arqalap ketedi de. Borysh arqalaýdy súımedim, ózim qatarlas qarttardan ol kúnderdi jaza qoıatyn yńǵaı baıqalmady, jastardyń búgingisin jetkilikti, keshegini bile bermes dedim. Osy oılar qamap maǵan «Daýyldan keıindi» jazdyrdy.

İİ

Meniń ósken jerim alpys úı Elibaı erterek jerinen aıyrylyp qonys aýyp, kedeı boldy.Sol kedeıdiń biri túbi ózbek, Seıitkemeldiń Ábýbákiri Pátıma degen tuńǵysh qyzyn maǵan atastyrypty. Ábýbákir 1910 jyldan bastap saýdaǵa aınalysyp baıı bastaıdy. Jazy-qysy bir aýylda otyramyz. Baıyǵan saıyn bizdi mensinbeýge aınaldy. Úsh-tórt jyldyń ishinde ásirese, 1916 jyly Áýbákir búkil bir dýan elge yqpalyn júrgizdi. Qyzyn bermeýge aınaldy. Bermegennen aýyl úı otyryp, onyń qatyn-qalashtary, malaılaryna deıin, namysymyzdy qorlap baqty. Bala kezimde, ińirde, qarańǵy úıde sheshemniń:

— Qarashyǵym, keshegi jalǵyz úıli jaman neme mensinbedi ǵoı, — dep betimnen súıe talaı eńiregen kóz jasy ishime muz bop qatqan. Rý namysyna qyzǵan kedeı aǵaıyndardyń da ishi muzdaǵan edi. Sol Áýbákir 1919 jyly, dál qyzyldar keler aldynda qyzyn amalsyzdan berdi. Bir jyldan keıin qyzy ólip qaldy. Meniń ishimdegi kek ólmedi, órshı berdi. Aýylǵa laý kelse, salyq tússe, baı Áýbákir kedeılerge ózimen birge tartqyzdy. İshten tyna kelip, men bir kúni jaryldym. Biraq, elde turyp aıtysýǵa Áýbákir boı bermeıtin bolǵan soń, 1925 jyly Qazaqstannyń astanasy Qyzylordaǵa birjolata kettim. Jeke bastyń qamynan, usaq-túıekten týǵan osy aıtys Qyzylordaǵa kelgen soń naǵyz taptyq jolǵa tústi.

Taptyq jolǵa túskenmen jaýym japyryla qalǵan joq. Aýylda ol kezde baıshyl, rýshyl, feodalshyl yqpal basym. Halyqtyń qatal kópshiligi saýatsyz. Azǵantaı oqymystylar ala: biri Sovetti qoldasa, biri baıdy qoldaıdy. Jalshy, kedeıge ezýshi jaýyn qolmen kórsetip tursań da, jaýlasa qoımaıdy. Kýlaktardy qospaǵanda jeti júz shamaly iri baı-feodal bar. Úkimet jarlyǵyn olardy attap oryndaý qıyn. Sondyqtan, jıyrmasynshy jyldary aýyldy sovettendirý, tap jigin ashý uranyn kóterdi partıa. Tap kúresi qyzdy. Qyzdyrýshylardyń, sovetshilderdiń biri bola tura nahaqqa talaı kúıdim. Babam iri feodal, ákem hajy, qaıyn atam baı. Dushpandaryma bul tap kúresi kezinde qolaıly qural boldy. Ózim — kedeı, adal. Dostarym meni sol úshin qoldady.

Qyzylordaǵa kelisimen komýnıs Sáken Seıfýllın, Sábıt Muqanovtar tobyna qosyldym.

Seıfýllın bastaǵan top jazýshylar uıymyn qurdy (RAAP). Eleýli eńbegim bolmasa da, sol uıymǵa múshe bolyp endim. Sóıtip, aýyldaǵy tap tartysynan kele sala ortalyqtaǵy ádebıet tartysyna aralastym. Bul tartys 1928 jyly aýyldaǵy jeti júz iri baı-feodaldy konfıskalap, jer aýdarǵan soń eldi ındýstrıalandyrý, kollektıvtendirý arqyly sosıalısik shabýyl kúsheıgen soń toqtaldy. RAPP joıyldy. Ońǵa, solǵa tartqan jazýshylar bári bir uıymǵa bas qosty. Ádebıettegi taptyq kúrester, tap joıylǵan soń endi toptyq kúresterge aınaldy. Men bul toptyq kúresterden aýlaq turdym.

Salt-sana, saıasat maıdanyna men ózim qatarymnan keıindeý kelgem, ákem tárizdi qaq-soqpen jumysym bolmaı, momyn bolyp óstim. Sovet bedelin paıdalanyp, sovet atynan halyqqa túrli zorlyq, zombylyq istegen birsypyra jaýyzdar aýyl arasynda ózderin keýdege qaǵyp, men sıaqtylardy qolynan eshteme kelmeıtin ynjyq dep júrdi. Men olardy ishimnen jaýyz dep júrdim. Bertin kele ondaı jaýyzdarǵa qatty tyıym salyna bastady. Sovettiń sara joly aıqyn kórine bastady. Sony kórgen soń men sovet isine belsene aralasyp kettim. Bilimsiz aralassam da, sovet adamshylyǵy degendi júregim jaqsy sezse kerek, aýa jaıylǵan jerim bolǵan joq.

Ákem uzaq túnderde, «Hıkmat» kitabyn bar daýsymen oqyp otyratyn. Ádildik, adaldyq, ýádeshildik, kishipeıildilik, bul jolda taıynbaıtyn erlik jaıynda kóp áńgimeler aıtatyn. Óziniń týǵan aǵasy Muhametshe otyz jyl bı boldy. Sol kisiniń alǵan paralaryń ádilsizdigin, meniń qaıyn atam Áýbákirdiń qıanatyn, zorlyǵyn ózinshe sottap otyratyn. Aýyldyń atqa minerleri kedeıdiń bir jyltyraǵanyn kórse urlap, ne tartyp áketetin. Kedeıler jylap kelgende, ákem aǵasy Muhametshe, ury inisi Iakıamen, qurdasy Áýbákirmen qandy tóbelesterge deıin, pyshaq jumsaýǵa deıin barǵan ýaqyttary boldy. Ákem biraq munyń bárin taptyq sanamen emes, «Muhammet joly úshin» istep júrdi. Ol kisiniń tanymynsha Muhammet uly patsha, qudaıdyń eń birinshi dosy, tárki dúnıe, kedeıdi, ǵaripterdi, halyqty súıgen. Osyndaı fanatık bola turyp ákem Sovetti de jek kergen joq. Ókimet ámirin oryndaý paryz, kedeılerdi qoldaıdy, ádil deıtin. Ózi baı bolmaǵan soń sovetten ol qysym kórmegen. Jalǵyz-aq qudaı joq degendi jaratpaıtyn. Óz basym qudaıshyl bolmasam da, ákemniń osy minezderi jas sana-sezimderime kóp áser etti.

Partıa qataryna 1940 jyly ǵana engem. Oǵan deıin «Hajynyń balasy», «Seıtkemelovtyń kúıeýi» dep qýdalaýdan kóz ashqanym joq. Partıaǵa engen soń da1953 jylǵa deıin «domalaq» aryzdarǵa jaýap berýmen keldim. Qyzǵanarlyq baǵym, mansabym ne kesirli minez-qylyǵym joq. Maǵan nege óshigedi? Dep tańdanatyn edim, óshigetinder jat adamdar deýshi edim. Jat emesterdiń tipti dostarymnyń ishinen talaı peıili nasharlar tabyldy, keıde jaqsy degenim jaman, jaman degenim jaqsy bolyp shyqty, tabynǵan adamdarymnan taıyzdyq baıqaldy. Sonyń bári dúnıege syn kózimen qaraýdy, onsha alys kóre almasam da, aıaq astyn kórseterlik qolǵa bir shyraq ustaýdy úıretti. Adam árqıly kúneltedi, árqıly iz qaldyrady artyna. Kúneltý de, iz qaldyrý da men jazýshy eńbeginen artyqty tilemedim, izdemedim.

Jazýshy eńbegi — qıyn, jaýapty, eń ardaqty eńbek. Ǵylymda dańǵyl jol bolmasa, kórkem ádebıette de dańǵyl jol joq. Men biraz jasadym, biraz eńbek ettim, qalamym ábden tóselgendeı boldy. Sonda da árbir jańa shyǵarma tusynda bastyqpaǵan taıdaı bultaqtaı beremin, sharq uryp izdene berem. Oılarymdy, jazǵanymdy san ret óshirip, san elekten ótkizip baryp, jaramdy degenimdi qaldyramyn. Sol jaramdymdy jazyp otyrǵanda kúlemin, qýanamyn, qaıǵyramyn, jylaımyn.

Jazǵanyń ózińe solaı áser etpese, basqaǵa múlde áser etpese kerek. Qınalsań, qınalyp tapqan bir sóziń ne bir oıyn, «Men baqytty!» degizbese, ondaı jazýshyǵa jazýdyń keregi ne?

Men aldyma qarasam, tym artta qalyppyn dep qorlanamyn. Artyma qarasam, menen de keıin qalǵandardy kórip jubanamyn. Ońasha bólmede, uzaq ýaqyt oı tizip sarǵaıa otyrǵanymda jer táńirisi — bir ózim. Tizgenderim kep talqysyna túskende men bir jańa túsken kelin. Eger jazýshynyń basyna qarama-qarsy osy eki qasıet ornamasa, jazýshy shyǵarma ústinde ózin halyq oıshysy, qoǵam qaıratkeri dep, shyǵarmasy bitken soń bulardyń tek at qosshysymyn dep sezinbese, ondaı jazýshyny naǵyz jazýshy deý qıyn. Naǵyz jazýshy bolǵandy ǵana aıtyp qoımaı, solaı bolsyn dep te aıta alady.

Meniń jazýshylyq jolymdaǵy ómirim, oıym qysqartyp aıtqanda osylaı. Shyǵarmalarymnan, kúndelik dápterimnen, múmkin, budan tolyǵyraq kóriner.

---