Omyrtqaly janýarlardyń kóbeıý erekshelikteri
Sabaq: 46
Taqyryby: §48. Omyrtqaly janýarlardyń kóbeıý erekshelikteri
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń kóbeıý erekshelikterin atap, syzbanusqa retinde túsindirip, árbireýine jeke sıpattama berý; adamgershilik, ekologıalyq jáne estetıkalyq tárbıe bere otyryp ǵylymı dúnıetanymyn baıytý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Túrlenip damý degen ne?
Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyqtardyń kópshilik túrleri men qosmekendilerdiń jynys músheleriniń qurylysy uqsas, bular – dara jynystylar. Analyq aǵzanyń bir jup analyq bezinde ýyldyryq dep atalatyn óte maıda jumyrtqalar túziledi. Al atalyq balyq nemese baqanyń aǵzasynda bir jup atalyq bezinde spermatozoıdter pisip jetiledi. Jynys bezderi jetilgen soń balyqtar (mysaly: sazan, bekire, tuqy, t. b.) bolashaq urpaqtarynyń ósip - jetilýine qolaıly sýǵa baryp, ýyldyryqtaryn shashady. Mysaly, bekire ýyldyryq shashar kezde teńizden tushshy sýly ózenge qaraı óristeıdi. Olar ýyldyryq shashyp bolǵan soń teńizge qaıta oralady.
Balyqtar ýyldyryqtaryn sýǵa jeke - jeke shashpaıdy. Kóp jaǵdaıda ýyldyryqtar bir - birimen silemeıli, tyǵyzdaý shyryshty zat arqyly baılanysady. İshinde júzdegen, keıde mıllıondaǵan ýyldyryqtary bar osyndaı móldir túzilim sý túbindegi ósimdikterge bekinip turady (110 - sýret). Ýyldyryq shashylǵan jerge atalyq balyqtar kelip, ishinde spermatozoıdtary bar suıyqtyǵyn tógedi. Talshyqty spermatozoıdtar ýyldyryqtarmen qosylyp, olardy uryqtandyrady. Uryqtanǵan ýyldyryqtan uryqtyń odan ári damýy bastalady.
Baqa, trıton, qurbaqa jáne t. b. qosmekendiler de ýyldyryqtaryn sýǵa shashady.
Kópjasýshaly uryqtyń paıda bolýy, odan dernásildiń damyp - jetilýi ýyldyryqtyń ishinde ótedi. Dernásil ýyldyryqtaǵy qorektik zattardyń mol qorymen qorektenedi. Odan soń ýyldyryq qabyǵynan shyǵady. Alǵashqy kezeńde ýyldyryqtan qalǵan kishkentaı saryqapshyq túrindegi qorektik zatpen qorektenedi. Ol taýsylǵan soń maıda jasyl baldyrlardy, qarapaıym jándikterdi, usaq shaıandardy qorek etedi. Ózdiginen qorek aýlap, tirshilik ete bastaǵan balyq dernásilin shabaq deıdi. Shabaq eresek balyqqa uqsas bolady. Tek dene mólsheri men qorektenýinde ǵana ózine tán azdaǵan erekshelikteri bar.
Al baqa dernásili – ıtshabaqtyń (shómishbalyq) damýynyń ár satysynda eleýli ózgeristeri bolady. Ýyldyryqtan shyqqannan keıingi erekshe belgi – artqy aıaqtyń bilinýine 2, 5 aıdaı, eki jup aıaqtyń qalyptasýyna 3 aıdaı ýaqyt ketedi. Dernásilder 2 jyl 8 aıda kádimgi eresek baqaǵa aınalyp, qurlyqqa shyǵady.
Jorǵalaýshylar men qustardyń kóbeıýinde de uqsastyqtar bar. Bular uryqtyń damýyna qolaıly jaǵdaılary (jylý men ylǵal) bar jerge ishteı uryqtanyp jumyrtqalaıdy. Qustar uıa salady. Al kesirtke, shaıan, tasbaqa jumyrtqalaryn qum, kóń, ósimdik qaldyqtary shirindisiniń arasynda qaldyrady.
Jorǵalaýshylar jumyrtqasy jylý men ylǵaldy aınalasyndaǵy ortadan alady, qus jumyrtqalaryn óziniń dene qyzýymen basyp, shyǵarady.
Jorǵalaýshynyń jumyrtqasy da, qus jumyrtqasy da qorektik zatqa óte baı.
Taýyq jumyrtqasynyń ishindegi aq ýyz ben sary ýyz – qus uryǵynyń áli jumyrtqadan shyqpaǵan kezdegi qoregi bolyp sanalady.
Qustyń da, jorǵalaýshynyń da jumyrtqadaǵy uryqtarynyń damýy ótken omyrtqasyzdar uryqtarynyń damý satylarynan ótedi. Jumyrtqa ishindegi damýynyń sońynda balapan jumyrtqany túgel toltyrady. Tek jup - juqa jarǵaq perdemen bólingen, ishinde aýasy bar jumyrtqanyń bir shetindegi qýys qana saqtalady. Balapan tumsyǵymen álgi juqa perdeni tesip, alǵash ret aýamen tynys alady. Odan soń múıizdi kishkentaı tumsyǵymen jumyrtqanyń qatty qabyǵyn tesip, syrtqa shyǵady.
Taýyq, úırek, sańyraý qur, bódene jáne taǵy basqa da kóptegen qustardyń balapandary jumyrtqadan kózi ashyq, denesinde mamyǵy bar bolyp shyǵady. Bul balapandar ústi sál degdigen soń ózdiginen qorek izdep, anasyna erip, júgirip ketedi. Osyndaı balapan shyǵaratyn qustardy shıraq balapan shyǵaratyn qustar dep ataıdy.
Torǵaı, boztorǵaı, qarlyǵash, qaratorǵaı, kógershin, jyrtqysh qustar (búrkit, qarshyǵa, qyran jáne t. b.), qara qarǵa sıaqty qustardyń balapandary jumyrtqasynan áli kózi ashylmaǵan, mamyǵy jetilmegen, qulaq sańylaýy jabyq, dármensiz kúıde shyǵady. Mundaı qustardy qyzylshaqa balapan shyǵaratyn qustar dep ataıdy.
Qustar óz balapandaryna kóp qamqorlyq jasap, baýlyp ósiredi.
Al kesirtke, jylan, tasbaqa sıaqty jorǵalaýshylar jumyrtqalaryn qolaıly jerge kómip ketken soń óz «urpaqtaryn» izdemeıdi. Olar jumyrtqadan shyǵyp, óz aldyna tirshilik ete beredi.
Tolyq nusqasyn júkteý
Taqyryby: §48. Omyrtqaly janýarlardyń kóbeıý erekshelikteri
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń kóbeıý erekshelikterin atap, syzbanusqa retinde túsindirip, árbireýine jeke sıpattama berý; adamgershilik, ekologıalyq jáne estetıkalyq tárbıe bere otyryp ǵylymı dúnıetanymyn baıytý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Túrlenip damý degen ne?
Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyqtardyń kópshilik túrleri men qosmekendilerdiń jynys músheleriniń qurylysy uqsas, bular – dara jynystylar. Analyq aǵzanyń bir jup analyq bezinde ýyldyryq dep atalatyn óte maıda jumyrtqalar túziledi. Al atalyq balyq nemese baqanyń aǵzasynda bir jup atalyq bezinde spermatozoıdter pisip jetiledi. Jynys bezderi jetilgen soń balyqtar (mysaly: sazan, bekire, tuqy, t. b.) bolashaq urpaqtarynyń ósip - jetilýine qolaıly sýǵa baryp, ýyldyryqtaryn shashady. Mysaly, bekire ýyldyryq shashar kezde teńizden tushshy sýly ózenge qaraı óristeıdi. Olar ýyldyryq shashyp bolǵan soń teńizge qaıta oralady.
Balyqtar ýyldyryqtaryn sýǵa jeke - jeke shashpaıdy. Kóp jaǵdaıda ýyldyryqtar bir - birimen silemeıli, tyǵyzdaý shyryshty zat arqyly baılanysady. İshinde júzdegen, keıde mıllıondaǵan ýyldyryqtary bar osyndaı móldir túzilim sý túbindegi ósimdikterge bekinip turady (110 - sýret). Ýyldyryq shashylǵan jerge atalyq balyqtar kelip, ishinde spermatozoıdtary bar suıyqtyǵyn tógedi. Talshyqty spermatozoıdtar ýyldyryqtarmen qosylyp, olardy uryqtandyrady. Uryqtanǵan ýyldyryqtan uryqtyń odan ári damýy bastalady.
Baqa, trıton, qurbaqa jáne t. b. qosmekendiler de ýyldyryqtaryn sýǵa shashady.
Kópjasýshaly uryqtyń paıda bolýy, odan dernásildiń damyp - jetilýi ýyldyryqtyń ishinde ótedi. Dernásil ýyldyryqtaǵy qorektik zattardyń mol qorymen qorektenedi. Odan soń ýyldyryq qabyǵynan shyǵady. Alǵashqy kezeńde ýyldyryqtan qalǵan kishkentaı saryqapshyq túrindegi qorektik zatpen qorektenedi. Ol taýsylǵan soń maıda jasyl baldyrlardy, qarapaıym jándikterdi, usaq shaıandardy qorek etedi. Ózdiginen qorek aýlap, tirshilik ete bastaǵan balyq dernásilin shabaq deıdi. Shabaq eresek balyqqa uqsas bolady. Tek dene mólsheri men qorektenýinde ǵana ózine tán azdaǵan erekshelikteri bar.
Al baqa dernásili – ıtshabaqtyń (shómishbalyq) damýynyń ár satysynda eleýli ózgeristeri bolady. Ýyldyryqtan shyqqannan keıingi erekshe belgi – artqy aıaqtyń bilinýine 2, 5 aıdaı, eki jup aıaqtyń qalyptasýyna 3 aıdaı ýaqyt ketedi. Dernásilder 2 jyl 8 aıda kádimgi eresek baqaǵa aınalyp, qurlyqqa shyǵady.
Jorǵalaýshylar men qustardyń kóbeıýinde de uqsastyqtar bar. Bular uryqtyń damýyna qolaıly jaǵdaılary (jylý men ylǵal) bar jerge ishteı uryqtanyp jumyrtqalaıdy. Qustar uıa salady. Al kesirtke, shaıan, tasbaqa jumyrtqalaryn qum, kóń, ósimdik qaldyqtary shirindisiniń arasynda qaldyrady.
Jorǵalaýshylar jumyrtqasy jylý men ylǵaldy aınalasyndaǵy ortadan alady, qus jumyrtqalaryn óziniń dene qyzýymen basyp, shyǵarady.
Jorǵalaýshynyń jumyrtqasy da, qus jumyrtqasy da qorektik zatqa óte baı.
Taýyq jumyrtqasynyń ishindegi aq ýyz ben sary ýyz – qus uryǵynyń áli jumyrtqadan shyqpaǵan kezdegi qoregi bolyp sanalady.
Qustyń da, jorǵalaýshynyń da jumyrtqadaǵy uryqtarynyń damýy ótken omyrtqasyzdar uryqtarynyń damý satylarynan ótedi. Jumyrtqa ishindegi damýynyń sońynda balapan jumyrtqany túgel toltyrady. Tek jup - juqa jarǵaq perdemen bólingen, ishinde aýasy bar jumyrtqanyń bir shetindegi qýys qana saqtalady. Balapan tumsyǵymen álgi juqa perdeni tesip, alǵash ret aýamen tynys alady. Odan soń múıizdi kishkentaı tumsyǵymen jumyrtqanyń qatty qabyǵyn tesip, syrtqa shyǵady.
Taýyq, úırek, sańyraý qur, bódene jáne taǵy basqa da kóptegen qustardyń balapandary jumyrtqadan kózi ashyq, denesinde mamyǵy bar bolyp shyǵady. Bul balapandar ústi sál degdigen soń ózdiginen qorek izdep, anasyna erip, júgirip ketedi. Osyndaı balapan shyǵaratyn qustardy shıraq balapan shyǵaratyn qustar dep ataıdy.
Torǵaı, boztorǵaı, qarlyǵash, qaratorǵaı, kógershin, jyrtqysh qustar (búrkit, qarshyǵa, qyran jáne t. b.), qara qarǵa sıaqty qustardyń balapandary jumyrtqasynan áli kózi ashylmaǵan, mamyǵy jetilmegen, qulaq sańylaýy jabyq, dármensiz kúıde shyǵady. Mundaı qustardy qyzylshaqa balapan shyǵaratyn qustar dep ataıdy.
Qustar óz balapandaryna kóp qamqorlyq jasap, baýlyp ósiredi.
Al kesirtke, jylan, tasbaqa sıaqty jorǵalaýshylar jumyrtqalaryn qolaıly jerge kómip ketken soń óz «urpaqtaryn» izdemeıdi. Olar jumyrtqadan shyǵyp, óz aldyna tirshilik ete beredi.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Taqyryby: §51. Janýarlardyń minez - qylyǵy týraly bilimdi is - júzinde paıdalaný
