InfoHub Logo

Analar jaıynda ushy-qıyrsyz áńgime aıta berýge bolady.

Kókpeń-kók temir qursanǵan jaýdyń qalany qatty qyspaqqa alyp, qamap jatqanyna birneshe apta bolyp qalǵan edi; jaýdyń tún saıyn laýlata jaqqan ottary qala dýaldaryna qap-qara túnek ishinen qyrýar qyp-qyzyl kózshe qadalyp, tabalaı lapyldaǵan kezde, sol bir ańdı mazdaǵan ot qamaýdaǵy qala turǵyndarynyń kóńiline sumdyq bir oı da salatyn.

Qaladaǵy jurt dýaldardan barǵan saıyn qyl moıynǵa taıap, qysymǵa alyp kele jatqan jaýdyń erbeńdegen qara kóleńkelerin ot tóńireginen kórip te júrdi: semiz attardyń oqyranǵan daýysy, qarý-jaraqtyń syldyraǵan dybysy kelip, jeńetinine kózderi kámil jetken adamdardyń qarqyldaǵan kúlkisi men shyrqata salǵan ánderi de estilip turǵan edi,— sirá, jaýdyń áni men kúlkisin estigennen qıyn nárse bola qoıar ma eken?

Qala halqy sý alatyn bulaq ataýlyǵa jaý ólgen adamdardyń múrdesin tastap, dýal aınalasyndaǵy júzim egisterin órtep, egin-jaıdy taptap, baqtardy qyrqyp qurtqan edi; sóıtip jaý kún saıyn zeńbirek pen myltyqtan oq atyp, jan-jaǵy jalańashtanǵan qalany qarsha boraǵan shoıyn-qorǵasynnyń astyna alyp turǵan bolatyn.

Urystan qaljyrap, qarny ashqan soldattardyń lek-legi qalanyń qyp-qylta kóshelerinde jabyǵa aıańdap júrgen edi; úı-úıdiń terezelerinen jaralylardyń beý-beýlegen yńqyly, sandyraqtaǵan adamdardyń aıqaı-attany, duǵa qylǵan áıelder men jylaǵan balalardyń daýystary keledi. Kúńkildep, kúbirlep qana sóılesip, biriniń sózin biri jarym sózden toqtatyp, «jaý shabýylǵa shyǵyp kele jatqan joq pa eken» dep eleńdep, yntyǵa qulaq túrip qoıady ózderi.

Tirshilik ásirese ymyrttan beri qaraı qıamet bir qıynǵa aınalǵan edi, óıtkeni, bul kezde qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqta yńqyldaǵan jáne zarlaǵan daýystar saırap ári sambyrlaı estilip, shalǵaıdaǵy taý qoınaýynan shubatylyp shyqqan qara-kók kóleńke jaý jaqty jasyryp, shala-sharpy buzylǵan dýaldarǵa qaraı jyljyp, qap-qara taý órkeshteriniń ústinen aı, semserdiń soqqysynan qırap qıanda qalǵan qalqan tárizdenip, jańa ǵana týyp kele jatqan bolatyn.

Eshqaıdan kómek kútpeı, kún saıyn kúderin úzip, jumys pen ashtyqtan ábden tıtyqtaǵan jurt osy bir aıǵa, sustıǵan taý órkeshterine, qoınaýdyń qaraýytqan ańǵary men qıqýlaǵan jaý jasaǵyna úreılene qarap turǵan edi, óıtkeni, osylarynyń bár-bári de oılaryna tek ajaldy ǵana salǵan olardyń jylt etip jandaryn jubatqandaı jalǵyz juldyzy da joq bolatyn.

Qoryqqannan úı-úıge jurt jaryq jaqpaı, kóshe-kósheni qoıý túnek basyp turǵan osynaý shaqta basyna qara plash búrkenip, ún-túnsiz aıańdaǵan bir áıel, aýmaǵan tuńǵıyqtyń túbindegi balyqtaı, túnek ishinen qarań ete qalǵan edi.

Ony kóre qoıǵan jurt bir-birinen surasa ketti:

— Mynaý sol ma?

— Sol!

Sóıtip, ózderi qaqpalardyń astyndaǵy qýys-qýysqa tyǵylyp nemese onyń qasynan úndemeı, tómen qarap, júgire basyp ótip ketti de, kúzetshi ásker bastyǵy áıelge qatań sóılep eskertip qoıdy:

— Taǵy da kóshege shyqtyńyz ba, monna Marıanna? Abaılańyz, óltirip ketýleri múmkin, oǵan aıyptyny eshkim de izdep jatpaıdy...

Áıel kókiregin kerip, kúte qalǵan edi, biraq oǵan qol kóterýge batyly barmady ma eken álde jerkendi me eken, kúzetshi áıteýir janynan jaı ǵana óte shyqty; qarýly adamdar onyń qasynan, ólik syqyldy, aınalyp óte berdi de, qarańǵyda qalyp qoıǵan áıel, qalanyń kórden turǵan qyrsyǵyndaı, qap-qara bolǵan boıy, meńireý tartyp, bir kósheden ekinshi kóshege túsip, áldeqaıda taǵy da japadan-jalǵyz, eptep basyp kete bardy, bul kezde aınalada: kúńirengen, eńiregen, duǵa qylǵan adamdar men jeńisten kúder úzgen soldattardyń jabyqqan sózderiniń jan eljiretkendeı zarly únderi yzyńdap, onyń qyr sońynan qalmaı da qoıǵan bolatyn.

Azamatsha ári ana bola turyp áıel balasy men otany jaıynda oılanatyn: onyń jaıdary ári qaıyrymsyz-qatal balasy búginde qalany oırandap jatqan adamdardy bastap júrgen edi; balasyna áıel kúni keshe ǵana, óziniń otanyna tartqan bir asyl syıyndaı kórip, ári ózi dúnıege kelip, bala taýyp, ony tárbıelep ósirgen uıasy — qala adamdaryna kómektessin dep ıip bergen izgi bir kúshine balap qaraıtyn. Júzdegen jelige tartylǵan osy bir júrek óziniń ata-babalary úı salyp, qala dýaldaryna qalaǵan tastarǵa, búginde týǵan-týysqandarynyń súıegi jatqan jerine, ańyzdarǵa, ánder men adam armandaryna nyq shyrmalǵan edi, sóıtken júrektiń endi dúnıedegi eń jaqyn adamynan aıyrylyp zar ılep júrgen jaıy osy: onyń ózi bir tarazy tárizdi de bolǵanmen, biraq sol tarazyǵa balasy men qalasyna degen mahabbatyn qansha tartyp kórse de, qaısysynyń jeńil, qaısysynyń aýyr ekenin ózi bile almaı da qoıǵan edi.

Sóıtip áıel kóshe-kósheni tún saıyn osylaı sharlap júrgen kezderi tanymaǵan kóptegen jurt qara jamylǵan ony áýelde ajaldyń árkimge aıan súldesine joryp, shoshynatyn bolsa, tanı kele opasyzdyń anasynan bezip, aýlaq ketetin.

Degenmen, bir kúni áıel qala dýalynyń qarańǵy túkpirinen basqa bir áıeldi kórgen edi: bir múrdeniń qasynda shart júginip, tompaıǵan topyraqtan aýmaı tyrp etpesten juldyzdarǵa muńaıa qarap, duǵa qylyp otyrǵan sol bir áıeldiń tóbesinde, dýal ústinde kúzetshi áskerler kúbirleı sóılesip, tastyń qyryna qajalǵan qarý-jaraq shyqyrlap shyqyldap tur eken.

Opasyzdyń anasy áıelden syr tartyp suraı qoıdy:

— Kúıeýiń be?

— Joq.

— Baýyryń ba?

— Balam. Kúıeýimdi osydan on úsh kún buryn óltirgen edi, mynany búgin óltirip ketti.

Sóıtip, ólgen jigittiń anasy júresinen otyrǵan jerinen túregelip:

— Bárin de bir madonna kórip, bilip otyr, razymyn bir soǵan! — dedi táýbe ǵyp.

— Nesine razysyń? — dep edi alǵashqy áıel, anaý turyp:

— Qazirde, munyń otan úshin shaıqasyp, sháıit bop jatqan kezinde aıtýyma bolady endi, ózinen áýelde qorqatyn da edim: óıtkeni, minezi ushqalaqtaý kelgen munyń dýmandy ómirge jany qatty qumar da bolatyn, sóıtip dushpanymyzdyń qolbasshysy bolyp júrgen, Alla men adamnyń qasaqy jaýy, ózin kótergen qursaǵymen qosa qarǵys atqyr Marıannanyń balasyna usap, sol bir dýmandy ómirge bola qalaǵa opasyzdyq istep ketpese ıgi dep seskenetin de edim!...— dedi.

Marıanna betin basyp, aıańdap aýlaq ketti de, erteńine tańerteń qalanyń qorǵaýshylaryna kelip:

— Balamnyń ózderi de jaý bop shyqqandyǵy úshin ne meni óltirińder de, nemese maǵan qaqpany ashyp berińder, balama baramyn...— dedi.

— Sen — adamsyń, sondyqtan saǵan otan qymbat bolýǵa tıis; seniń balań bizdiń árqaısymyzǵa qandaı jaý bolsa, saǵan da sondaı jaý — dep edi olar.

— Men — anamyn, — dedi áıel, — men ony jaqsy kóremin jáne onyń mundaı bolǵanyna ózimdi aıyptymyn dep te sanaımyn.

Sol jerde olar muny qaıtsek eken desip, aqyldasa keldi de, mynadaı baılam jasady:

— Ádildigine kelgende, biz seni balańnyń kúnásyna kúıdirip óltire almaımyz, óıtkeni, mundaı sumdyq kúnáni onyń qulaǵyna quıa almaǵanyńdy bilemiz, sóıtip seniń aýyr qasiret shegetinińdi de ishimiz sezedi. Biraq seniń qalaǵa tipti amanat esebinde de keregiń joq, óıtkeni, balań seniń qamyńdy oılamaıdy, ol periniń ózi seni tipti umytyp ta ketti ǵoı dep oılaımyz, sóıtip ózińe eger laıyq kóretin bolsań, seniń tartqan sazaıyń osy endi! Bul bizge tipti ólimnen de sumdyq syqyldy!

— Ia! — dedi áıel. — Bul — ólimnen de sumdyq.

Olar qaqpany ashyp, áıeldi syrtqa shyǵaryp jiberdi de, óziniń balasy tókken qanǵa kilkigen týǵan jeriniń topyraǵyn basyp ketip bara jatqan áıeldiń artynan dýalǵa shyǵyp uzaq qarap turyp qaldy: áıel jerden aıaǵyn áreń alyp, qala qorǵaýshylarynyń múrdelerine bas ıip, qıraǵan qarý-jaraqtardyń qaldyǵyn aıaǵymen jerkene teýip, baıaý ǵana basyp bara jatqan edi, — óıtkeni, áıelder tek ómirdi qorǵaıtyn qarý ǵana bolmasa, shapqynshylyqqa qoldanatyn qarýdy jek kóredi.

Túrine qaraǵanda ózi beıne bir plashynyń ishinen qolyna tostaǵan toly sý alyp, sol sýdy tógip alam ba dep qoryqqan adam tárizdi edi; uzaǵan saıyn qarasy kishireıe bergen áıeldiń artynan dýalǵa shyǵyp qarap turǵan adamdarǵa ózderiniń kóńildegi muńy men kúder úzgen oılary sol áıelmen birge ketip bara jatqandaı bop ta kórindi.

Jarym jolǵa jete bere kidirip, basynan plashynyń kúláparasyn sypyryp, qalaǵa uzaq ýaqyt qaraǵan ony jurt kórip turǵan kezde, jazyqta jalǵyz júrgen áıeldi jaý jaqtyń kózi shalyp qaldy da, ózi syqyldy kileń qara kıim kıgen álde bireýler oǵan qaraı asyqpaı aıańdap taıaı berdi.

Jaqyn kelgen soń «kimsiń, qaıda barasyń» dep jón surasty jańaǵylar.

— Senderdiń qolbasshylaryń — meniń balam bolady, — degen edi áıel, sózine birde-bir soldat shúbálanǵan joq. Olardyń qatarlasa júrip, balasynyń bilgir ári batyr ekendigin madaqtap aıtqan áńgimelerin kókiregin kóterip tákapparlana tyńdaǵan áıel tıtteı tańdanǵan joq, óıtkeni, onyń uly osyndaı bolýǵa tıis edi!

Sóıtip ol týmastan ózi toǵyz aı buryn bilgen ári ómir boıy júreginde saqtap kelgen adamynyń aldyna da keldi, jibek pen barqytqa bólenip, qarý-jaraǵy asyl taspen zerlengen balasy onyń qarsy aldynda turǵan edi. Bári de oılaǵan jerden shyqqan eken, onyń ózin áıel túsinde tap osyndaı — baı, ataqty, ári súıkimdi kúıde san ret kórgen de bolatyn.

— Ana!— dedi ol áıeldiń qolynan súıip. — Kelgenińe qaraǵanda, meniń oıymdy túsingen ekensiń, sóıtip myna qarǵys atqan qalany endi kúni erteń-aq alamyn!

— Ózińniń týǵan qalańdy, — dep áıel onyń esine salyp qoıdy.

Erlik qımylyna eltip, esi-derti budan da asqan ataq bolyp alǵan jigit jastyqtyń jalyndaǵan adýynymen:

— Dúnıege kelgende men ózim ony tóbesinen jaı túskendeı ǵyp, tańyrqatý úshin kelgen edim! Bir sen úshin ǵana aıap, qolym batpaǵan bul qala, tabanyma kirgen shógirdeı, dańqqa tez jetýime qyrsyq ta bolǵan edi! Biraq qaısarlardyń uıasyn kúni erteń-aq oırandaımyn endi! — dep edi.

— Árbir tasyna deıin ózińdi bala kúnińnen bilip, jadynda tutqan qalany,— dedi áıel.

— Eger adam ózi eriksiz sóıletpese, tasta — til joq,— meıli, men týraly taýlar kúńirenip jyr etetin bolsyn, maǵan keregi sol!

— Biraq, adamdardy qaıtesiń? — dedi áıel.

— O, olar da esimde, ana! Olar da kerek maǵan, óıtkeni, máńgilik batyrlar tek adamdardyń esinde ǵana júredi ǵoı!

— Kimde-kim ajalmen arpalysyp ómir uryǵyn egetin bolsa, kimde-kim ajaldy jeńetin bolsa, batyr degen sol ánekı...

— Joq! — dedi balasy qasarysyp. — Qalalardy jasaýshylar qandaı dańqty bolsa, ony oırandaýshylar da sondaı dańqty bolmaq. Qarashy óziń — Rımdi Eneı men Romýldiń qaısysy salǵanyn bilmegenimizben, biraq ony oırandaǵan Alarıha jáne basqa batyrlardyń esimderi beseneden belgili ǵoı.

— Kúlli esimderdi basyp ozǵan, — dedi áıel onyń esine salyp.

Sóıtip, balasy anasymen kún batqansha osylaı sóılesken edi, onyń esirgen sózderin barǵan saıyn sırek qaqqan áıeldiń tákapparlana kóterilgen basy salbyrap tómen túse bergen bolatyn.

Ana — jasaýshy, ana — qorǵanysh, endeshe onyń aldynda oırandaý jaıyn áńgime etý — oǵan qarsy shyǵý degen sóz bolady, biraq muny sezbegen balasy ana ómiriniń maǵynasyn teriske saıytqan edi.

Ana árdaıym ajalǵa qarsy turady; adamnyń baspanasyna ajal ákelgen qoldy Analar dushpan dep tanyp, jegideı jek kóredi, biraq júrekti qatygez ǵyp jiberetin dańqtyń sazarǵan-salqyn jaltylyna kózi tunyp alǵan onyń balasy muny kórmegen bolatyn.

Sóıtip, áńgime eger Ananyń ózi jasap, ózi qorǵap júrgen ómirge kep tireletin bolsa, onda Ananyń qoryqpaıtyndyǵy syqyldy, sonsha bir aqyldy da ań ekenin ol bilmegen edi.

Buıyǵyp, búkshıe túsken áıel qolbasshynyń sándi shatyrynyń túrip tastaǵan eteginen boıyna alǵash bala bitip, denesi túshirkene shymyrlaǵan ári búginde dúnıeni oırandamaqshy bop otyrǵan osy balasyn tabarda ózi qatty qınalyp túrshikken sátterin basynan keshken jeri — qalasyn kórip otyr.

Batar kúnniń qyzyl araı shapaǵy dýaldary men munaralaryn qanǵa malyp, terezeleriniń áınekteri qaterin tige jaltyldaǵan qalanyń tula boıy jaraǵa tolyp, sol júzdegen jaradan ómirdiń qyp-qyzyl shyryny saýlap turǵan syqyldy edi; mezgil zymyraǵan saıyn qala ólikke usap, qaraýyta berdi de, beıne bir jyltyldaǵan jerleý shyraqtary tárizdenip, qala ústinen juldyzdar da jaınap shyǵa keldi.

Áıel sol jaqtan, jaý kórip qoıar dep jaryq jaǵylmaǵan úılerden, múrdelerdiń ıisi múńkigen, tastaı qarańǵy kóshelerden ajaldy kútip kúbirlep sóılesken adamdardyń sybyryn sezip, kúlli jurtty kórip otyr; janashyr, jaqyn dúnıesi onyń kesimin únsiz ǵana kútip, qarsy aldynda turǵan edi, sol jerde áıel ózin óz qalasynyń bar adamyna birdeı anamyn dep sezindi.

Qaraýytqan taý shoqtyǵynan jazyqqa shúıilgen bir túıdek qara bult ajaldyń sheńgelinde turǵan qalaǵa qaraı, qanatty atsha, júıtkip ala jónelgen edi.

— Eger tún aıtarlyqtaı qarańǵy bolsa, bálkı bul qalany biz tún ishinde-aq tarpa bas salarmyz! — dedi áıeldiń balasy.— Adamdy shaqyraıa qaraǵan kún men qarý-jaraqtyń jaltyldaǵan sáýlesine kóziń shaǵylysqan kezde óltirý yńǵaısyz — mundaıda siltegen soqqyń deneleı múlt kete beredi,— dedi ol, semserin abaılap kerip jatyp.

— Beri kelshi, baýyryma basyńdy qoıyp, bala kúnińde qandaı jaıdary ári meıirimdi bolǵanyńdy jáne ózińdi jurttyń qandaı jaqsy kórgenin esińe túsirip, demińdi alshy...— dedi anasy oǵan.

Anasynyń tilin alyp ol tizesine basyn súıep, kózin jumdy da:

— Men tek dańq pen ózimdi osyndaı ǵyp tapqan seni ǵana jaqsy kóremin — dedi.

— Al, áıelderdi she? — dedi ana onyń ústine tónip.

— Áıel degende san joq, til úıirgen tátti nárseler syqyldy, olar da adamdy ilezde jalyqtyryp jiberedi.

— Sóıtip, bala-shaǵaly bolǵyń kelmeı me? — dedi áıel sońǵy suraýyn berip.

— Bala nege kerek? Bireý óltirip ketsin demekpisiń? Men syqyldy bireý óltiredi olardy, al endi ol maǵan aýyr tıedi, aýyr tıgenmen, olardyń kegin alýǵa ol kezde qartaıyp, qalden de taıamyn.

— Sen óziń kelbettisiń, biraq kelbetti bolǵanyńmen, jaı oǵyndaı jalańsyń,— dedi áıel kúrsinip.

— Ia, jaı oǵyndaı... — dep qoıdy balasy da jymıyp.

Anasynyń baýyrynda óstip jatyp ol bóbekshe qalǵyp ta ketti.

Sol jerde áıel onyń ústine qara plashyn jaýyp jiberip, pyshaqty júregine salyp kep alǵan edi, balasy selk ete túsip, til tartpastan ólip ketti, óıtkeni, ulynyń júreginiń qaı jerde soǵyp turǵanyn ol jaqsy biledi ǵoı. Sóıtip ol múrdeni tizesinen syrǵytyp, qaraýylshynyń aıaǵyna qaraı laqtyryp tastady da, qala jaqqa qarap:

— Adam bolyp, otanyma qolymnan kelgen kómegimdi istedim; al endi, Ana bolyp, balamnyń qasynda qalamyn! Basqa bala tabýǵa ýaqytym endi ótip ketti, ómirimniń endi eshkimge de keregi joq,— dedi.

Sóıtip, ol óz qany — balasynyń qanyna batyp áli de jyp-jyly bop turǵan jańaǵy pyshaqty kókiregine pármendep salyp kep jiberip edi, bul joly da júrekten jaza basqan joq, — óıtkeni, adamnyń júregi aýyrar bolsa, oǵan darytý da op-ońaı ǵoı.

---