InfoHub Logo

Oqshaý sózder.
Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdilik. Oqýshylardy sóılem ishinen oqshaý sóz túrlerin taýyp, ajyrata bilýge úıretý;
á) Damytýshylyq. Teorıalyq bilimdi praktıka júzinde baıandaýǵa daǵdylandyrý.
b) Tárbıelik. Jattyǵý jumystary barysynda adamgershilikke, uqyptylyqqa, eńbekqorlyqqa, úlken - kishini syılaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq - jaýap, jattyǵý.
Sabaqtyń kórnekiligi: keste, úlestirme qaǵazdar, kompúter.

Sabaqtyń barysy:
İ. Kirispe bólim.
a) 1. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý
2. Sabaq maqsatyn habarlaý, kún retin, taqyrypty jazdyrtý
3. Tártip saqtaýdy, sabaqqa belsendi qatysýdy, bir - biriniń jaýabyn tyńdaýdy eskertý.

á) Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Aıqyndaýysh múshe degenimiz ne?
2. Aıqyndaýysh músheniń neshe túri bar?
3. Aıqyndaýysh músheni anyqtaýyshtan qalaı aıyrýǵa bolady?
4. Ońashalanǵan aıqyndaýysh degenimiz ne? (mysal keltir)
5. Qosarly aıqyndaýysh degenimiz ne? (mysal keltir)
6. Sóılem ishinde aıqyndaýysh qandaı tynys belgimen ajyratylady?
7. Biryńǵaı múshe degenimiz ne?
8. Jalpylaýysh sózder degenimiz ne?
9. Eger jalpylaýysh sóz biryńǵaı músheniń aldynan kelse, qandaı tynys belgisi qoıylady?
10. Eger jalpylaýysh múshe biryńǵaı músheden keıin kelse, jalpylaýyshtan soń qandaı tynys belgisi qoıylady?

İİ. Negizgi bólim
a) Bilimderin tekserý. (Keste arqyly oqshaý sózderdiń túrlerin ajyratý)
Mysal -------------------------------------------------------- Qaratpa ----- Qystyrma ------ Odaǵaı
Jigitter, erteń synaq bolady.
Uıalma, balam, joǵary shyq.
Menińshe, seniń aıtqanyń durys.
Qazaqtyń dalasy, shirkin, keń baıtaq qoı!
Árıne, onyń aıtqany durys.
Táıt, qaldyńdy qoı.
Oı, baıǵus bala – aı!
Qap, ony keshe suraý kerek edi. Paı - Paı!

á) Jańa sabaqty túsindirý.
Sóılemniń quramynda ózge sózdermen baılanysqa túspeıtin, sondyqtan sóılem múshesi qyzmetin atqara almaıtyn sózder men sóz tirkesteri bolady. Bulardy oqshaý sózder deıdi.
Mysaly:
Óleńim, sharla, aýyldy.
Tyńda, dala, Jambyldy! (J. J)
Osyndaǵy óleńim, dala degen sózder – sóılem múshesi emes, aqynnyń óz sózine eldiń kóńilin aýdarý úshin keltirilgen sózderi. Bular sóılemdegi basqa múshelerden oqshaýlanyp turady.
Oqshaý sózder qyzmetine qaraı úsh túrge bólinedi.

Qaratpa sózder. Sóıleýshi tyńdaýshynyń nazaryn ózine aýdarý úshin qaratpa sózderdi qoldanady.
Mysaly: Meniń oılaǵan oıymnyń ústinen tústiń, Botagóz.
Keıde qaratpa sóz jansyz zattar da bolyp keledi, bul, kóbinese kórkem ádebıette kezdesedi. Mysaly, Jambyldyń óleńge, dalaǵa qaratyp aıtqany.
Qaratpa sóz sóılemniń basynda, ortasynda, sońynda kele beredi. Qaratpa sóz basqa sóılem múshelerinen útir arqyly ajyratylady.

Qystyrma sózder. Ózi qatysqan sózderge qystyrmalar sóıleýshiniń kózqarasyn - kúmandylyqty, senetindikti, ókinishti, renishti, sondaı - aq oıdyń kimniń tarapynan ekendigin - bildirý úshin qoldanylady.
Mysaly: Báse, solaı bolady dep aıtyp edim ǵoı.
Ol, menińshe, tapsyrmany oryndamaı kelmeıdi.
Birinshi sóılemde báse sózi sóıleýshiniń rızalyǵyn, ekinshi sóılemde menińshe boljamdy maǵynany bildiredi..
Qystyrma retinde jumsalatyn sózder: árıne, sóz joq, shynynda, múmkin, sirá, sonymen, sóıtip, birinshiden, t. b.
Qystyrma sózder keıde sóılemniń basynda, ortasynda, aıaǵynda kele beredi. Olar basqa sóılem múshelerinen útirmen ajyratylady.

Odaǵaı sózder: Qaratpa, qystyrma sózder sıaqty odaǵaı da sóılemde sóılem múshesi bola almaıdy. Odaǵaılar sóıleýshiniń sezimin, kóńil - kúıin - qýanyshyn, renishin, tańdanýyn, rızalyǵyn - bildirý qajet bolǵanda qoldanylady.
Mysaly: Pa, shirkin! Daýysy daýys - aq eken.
Jumysty istegen soń osylaı isteý kerek, bárekeldi!
Odaǵaılar kóbinese aýyzeki sóılesýde qoldanylady jáne kórkem ádebıette jumsalady. Sóılemniń basynda keledi, keıde sóılemniń sońynda keledi. Odaǵaıdan soń lep belgisi, keıde útir qoıylady.

İİİ. Bólim. Taqtamen jumys.
Taqtaǵa eki oqýshy shyǵady da muǵalim daıyndap alyp kelgen oqshaý sózderdiń túrlerin qatystyryp sóılemder quraıdy.
1 - oqýshy: ----------------------------- 2 - oqýshy:
Paı - Paı, Átteń, Táıt ------------- Bala, Qaraǵym.
Ata. Átteń.Táıt. --------------------- Shirkin. Bárekeldi.
Balalar. Otaǵasy. Apa. Sirá. ---- Sonymen. Ernurdyń.
Árıne. Qysqasy. Menińshe. ------- aıtýynsha.

İÚ. Bólim Dáptermen jumys.
a) 68 - jattyǵý
Mátindegi qaratpa sózderdi taýyp, qoldaný ornyn, qyzmetin anyqtańdar.
á) Ózdik jumys
Menińshe, birinshiden, senińshe, qoryta aıtqanda, qysqasy, sizdershe, onyń pikirinshe, baǵymyzǵa qaraı, amal qansha, abyroı bergende, ras, báse, múmkin, tegi, kim biledi, baıqaımyn, bálkim, olaı bolsa, sóıtip, sonymen, qysqasy, aıtpaqshy, bir jaǵynan, áýeli, aqyrynda qystyrmalardy qatystyryp sóılem quraý.

Ú. Bólim.
Deńgeılik tapsyrmalar.
1. Úlestirme qaǵaz.
Qystyrma sóz qoldanylǵan jaı sóılemderdi kórsetińiz.
a) Oıbaı, Jaqa ol Jolamannyń dúmpýi ǵoı.
á) Shynynda da, hálimiz onsha máz emes.
b) Jigitter, oıyn – arzan, kúlki - qymbat.
v) Tolǵaýy toqsan qyzyl til, saıraımyn deseń, óziń bil.
2. Úlestirme qaǵaz. Oqshaý sózder kezdeskende, sóılemde qandaı tynys belgisi qoıylady?
a) núkte
á) núkteli útir
b) qos núkte
v) útir
3. Úlestirme qaǵaz.
Oqshaý sózdi kórsetińiz.
a) Ústeý
á) Shylaý
b) Shyraı
v) Qystyrma
g) Jalǵaýlyq

4. Úlestirme qaǵaz.
Myna oqshaý sózderdi qatystyryp sóılem qurańyz.
Qoryta kelgende, beý shirkin, báse, aıtpaqshy, jigitter, balam, qap.
5. Úlestirme qaǵaz.
Qystyrma sózdi tabyńyz.
a) Óziń bir qyzyq jan ekensiń.
á) Joldas komandır, joldas komısar.
b) Aldymnan jaqsy kezdestiń - aý, shyraǵym.
v) Ata, nemereńiz keldi.
g) Qoryta kelgende, baıandama tolyq jasalǵan.
6. Úlestirme qaǵaz.
Tynys belgisi durys qoıylǵan qaratpa sózdi tabyńyz.
a) Sirá, búgin kún sýytar?
á) Aýa raıy qandaı tamasha?
b) Tyńda, dala, Jambyldy.
v) Kúmbirlegen dombyra daýysy estildi.
g) Joldastar tynyshtalyńyzdar.
7. Oqshaý sóz degenimiz ne? Mysal keltir.
8. Úlestirme qaǵaz.
Oqshaý sóz neshege bólinedi?
Qaratpa sóz degenimiz ne? Mysal keltir.
9. Qystyrma, odaǵaı sóz degenimiz ne?
Mysaldar keltir.

Úİ. Sabaqty bekitý.
● Sóılemniń quramynda ózge sózdermen gramatıkalyq baılanysqa túspeıdi.
● Sóılem múshesi bola almaıdy.

1. Oqshaý sózder degenimiz ne?
2. Sóılemde oqshaý sózdiń atqaratyn qyzmeti qandaı?
3. Oqshaý sózdiń qandaı túri bar? (Jeke - jeke toqtalý).

Úİİ. Úıge: Oqshaý sózdiń úsh túrine kórkem ádebıetterden 5 sóılemnen terip jazyp kelý. Erejeni jattaý. Pysyqtaý suraqtaryna jaýap berý.
Baǵalaý.

Jezqazǵan qalasy
Daryndy balalarǵa arnalǵan
oblystyq qazaq-túrik erler lıseı-ınternatynda
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi
Bakırova Sandýǵash Sharafıdenqyzy