InfoHub Logo

Orta bilim strategıasyna usynys
Qazaqtyń taǵdyry, keleshekte el bolýy da mektebiniń qandaı negizde qurylýyna baryp tireledi. Mektebimizdi taza, berik hám ózjanymyzǵa /qazaq janyna/ úılesetin negizde qura bilsek keleshegimiz úshin taıynbaı – aq serttesýge bolady. Maǵjan Jumabaev
Bıylǵy tamyz keńesinde, Prezıdent Qasym - Jomart Toqaev otandyq bilim berý júıesiniń úzdik úrdisin saqtaı otyryp, bir orynda turyp qalmaı, árdaıym damý jolynda bolý kerektigin eskertip, bilim salasyn damytýdaǵy alda turǵan keleli máselelerdiń baǵytyn nusqap: «– Orta bilim berýdi damytý strategıasyn aıqyndaý qajet. Búginde álemde 12 jyldyq bilim berýge arnalǵan jalpy orta bilim berýdiń belgili bir standarty qalyptasty. Bastaýysh synyptarda oqytý uzaqtyǵyn arttyrý úrdisi saqtalýda, álem mektepteriniń 60 paıyzynda bilim berý 6 jastan bastalady, bul balanyń erte ıntellektýaldy damýy men áleýmettik beıimdelýine yqpal etedi. Úkimetke bilim men ǵylymdy damytýdyń 2025 jylǵa deıingi jańa memlekettik baǵdarlamasyn iske asyrý sheńberinde 12 jyldyq úlgige ábden oılastyryp, birqalypty kóshirilýin qamtamasyz etýdi tapsyramyn, – dep edi. Sonymen qatar jıynda qala men aýyl balalary arasyndaǵy bilim berý teńsizdigin jeńýdiń mańyzyn atap, bilim berý júıesindegi alalyqty joıýdy erekshe eskertken bolatyn. Bul týrada prezıdent ustanymy: bilim berý standarttary men baǵdarlamalary biryńǵaı bolýy tıis. Sebebi barlyq balalar turatyn jerine nemese olardyń ata - analarynyń áleýmettik mártebesine qaramastan sapaly bilimge qol jetkizýi qajet.» Bul álemdik ortaq bilim ıdeıasy qazaq bilim fılosofıasyna kelýiniń bastamasy. Prezıdent alǵashqy joldaýynda: «... Biz oqýshylardyń qabiletin aıqyndap, kásibı baǵyt - baǵdar berý saıasatyna kóshýimiz qajet. Bul saıasat orta bilim berýdiń ulttyq standartynyń negizi bolýy tıis.» «... Taǵy bir ózekti másele. Bul – oqýlyq sapasynyń tómendigi. Oqýshylardy sapaly oqýlyqtarmen qamtamasyz etý – tıisti mınıstrliktiń tikeleı mindeti....

Muǵalimder men oqytýshylardyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartpasaq, bul sharalar júzege asa qoımaıdy.» Osy mindetterdi júzege asyrýdyń alǵysharty qanshalyqty, nemenege qolymyz jetip, qaısyǵa qarmanýymyz qajet?- degen saýalǵa pikir bildiremiz. Búgingi Qazaqstan Respýblıkasynyń orta bilim berý júıesinde mekteptiń kóptegen túrleri jumys istep jatyr. Jeke menshik mektebi. Respýblıkalyq jeke menshik bilim berý uıymdary qaýymdastyǵynyń málimetinshe, 2015 - 2016 jyldarmen salystyrǵanda, 2017 - 2018 jyldary jekemenshik mektepterdiń sany Almaty qalasynda (+9 mektepke), Aqtóbe oblysynda (+1), Batys Qazaqstan oblysynda (+1) jáne Qaraǵandy oblysynda (+1 mektepke) ósken. Elimizdegi mektep jasyndaǵy balalar sany 3 mln.- ǵa jýyq. Jekemenshik bilim berý mekemeleriniń úlesi 1%- dan tómen. Al, álem boıynsha bul kórsetkish 12 - 29% quraıdy. Búginde Qazaqstanda 3 300 - ge jýyq ustaz jeke menshik bilim berý uıymdarynda jumys isteıdi. Jeke menshik mektepterde jyldyq oqý quny orta eseppen 900 myń teńge. Sońǵy úsh jylda bul naryq 28% - ǵa ósip, jylyna 20 mlrd. jýyq teńgeni qurap otyr.( 2018 jylǵy derek.)
Memlekettik mektep. Shaǵyn jınaqty mektepter jalpy orta bilim berý uıymdarynyń jalpy sanynyń 44 %- yn quraıdy. SHJM - nyń materıaldyq - tehnıkalyq jaraqtandyrylý deńgeıi tómen, bir muǵalim birneshe pánnen sabaq berýge májbúr. Aýyldyq jáne qalalyq mektepterdiń arasynda (materıaldyq baza, muǵalim kadrlar men qamtý, muǵalimderdiń bilim berý, oqýshylardyń bilim alý múmkindiginde) aıtýly aıyrmashylyq bar. Aýyldyq jerlerde ornalasqan mektepterdiń sany qalalyq mektepterden 3, 3 ese kóp. Bul rette qalalyq mektepterdiń oqýshylary aýyldyq oqýshylarmen salystyrǵanda kóp (qala – 1 412 503, aýyl – 1 311 624). Jalpy, elimizdegi 7014 mekteptiń 128 úsh aýysymdy jáne 31 apatty jaǵdaıdaǵy mektep atalyp ony aryltý isi jan - jaqty qarastyrylýda. Bizde tolyp jatqan "Daryn", "QTL", "NZM", qosymsha bilim beretin t. s. s. mektepter de bar. Bir sózben aıtqanda, orta bilim júıesi naǵyz izdenis pen talpynys ústinde. Alaıda barlyǵy jetilip, ózgerip, jaınap, kemeline jetip ketti deı almaımyz. Dálirek aıtqanda, olardyń baǵdarmalary, oqýlyqtary, muǵalimderdiń sheberlik deńgeıi, bilim berý sapasynda aıtýly aıyrmashylyq bar, tipten muǵalimderdiń eńbek júktemesi, jalaqysyna deıin alalyq oryn alyp otyr.

Osynyń bárin teńestirip, bir deńgeıge keltirip, onyń tıimdiligin arttyrý búgingi kúnniń basty mindeti bolmaq. Orta bilim berý úsh kezeńmen tárbıeleý jáne oqytý satyly, sabaqtasqan, júıege kóshý kerek. Alǵashqy kezeń:(3 - 10 jas)- saýat ashyp jetilý, (11 - 14 jas) daralanyp damý. Osy kúngi mektepaldy mekeme men bastaýysh mektep bir arnaǵa túsip, negizgi mekteptiń quramdas bóligine aınalý kerek.(Muny ǵımarattyq jáne ákimshilik birigý dep oılap qalmańyz. Áńgime, baǵdarmalyq, mazmundyq sabaqtastyq týraly bolyp otyr) Búgingi balabaqsha, baldyrǵannyń ýaqytyn aldarqatyp ótkizý orny da emes, sondaı - aq, olardy mektepke daıyndaý mekemesi de emes. Baldyrǵan balbóbekterdi damytyp jetildiretin, oqytyp úıretetin erekshe oqý orny ekenin moıyndaý kerek. Ekinshi jaǵynan, elim - izde mektep jasyna deıingi balalardyń 95, 4 paıyzy balabaqshaǵa qamtylý múmkindigi qolǵa kelgenin eskersek, erteń aq 100 paıyzǵa jetetini daýsyz bolǵandyqtan bul usynys orynsyz da emes. Mektepke daıyndaý da, alty jas aıasynda balabaqshada birneshe aılyq ýaqytta júrgiziledi. 3 - 10 jas aralyǵynda barlyq balalar saýat ashyp jetilýge tıis. Saýat ashyp jetilý degenimiz ne? IýNESKO - nyń usynǵan bilim fılosofıasy boıynsha osy zamanda ómirge kelgen urpaq, esi durys deni saý bolsa (qazaq bulardy tekti jan dep ataǵan) on úsh túrli saýatyn ashyp jetildirý arqyly kásip ıgerip, ǵylym negizin úırene alady eken. Eń áýeli, aqyl - esi túzý, oılap zerdeleı alý, toqyp eske saqtaý saýattylyǵy men sóıleı alý saýatyn ashýy tıis. Bilim shyńyna úsh jol aparady: oılaý joly – bul ıgi ári qaıyrymdylyq jol, Uqsaýǵa tyrysý men elikteý bul – jeńil jol, Tájirıbe jınaý joly – eń qudiretti ári abyroıly bıik jol. Ál - Farabı babamyz aıtqan «týa bitti ıntellekti» damyp, Názıpa apamyzdyń eskertken «sóıleý ónerin» ıgertý osy jastaǵy balalar úshin basty bilim. Al, mektep esigin asha sala oqý jazýy aldyńǵy atalǵan saýattarǵa ushtasa otyryp damytylýy lázim. N. Quljanova: “Balaǵa sýsyndaı kereginiń biri – sóıleý. Túrli bilimniń túbiri, negizi – balanyń sóıleýi...»- dep, olardyń oılaǵanyn ashyq ta, aıqyn tolyq jetkize bilýi, ǵylym - bilim ıgerýdiń alǵysharty ekenin óte durys kórsetken. Oqı alý, jaza alý saýaty mektep jasyna jetkenderdiń yjdahattyqpen ıgeretin asyl saýaty. Búgingi tańda mektep jasyndaǵy sábılerdiń ıgermek saýaty osymen ǵana bitpeıdi. Ulyq ustaz A. Baıtursynov: «Saýat ashý degenimiz tek oqý - jazýmen ǵana shektelmeıdi...»- degen eken. Aıtalyq eńbek etý saýattylyǵynsyz, mádenıetinsiz adam balasy qashan da, tán jáne jan azyǵyn taýyp, dámin tatpaǵany barshaǵa belgili. Tán azyǵyn náreste shaǵynan ıgergen jas bala jan azyǵyn anasynyń úninen, syldyrmaǵynyń dybysynan alady. Shaqalaq úshin alǵashqy eńbek – aýyzdaný. Osy dene eńbegin ıgerý saýaty kún saıyn ósip jetilip, bekip nyǵaıyp otyrýy tıis. Aýnaý, eńbekteý, tik turý, qadam basý t. t. jalǵasa beredi.

Náreste ár kún saıyn ómirmen tanysyp, qadam basqan saıyn « jańalyq ashady.»Osy jańalyqty ashý úshin oǵan tanyp bilý saýattylyǵy qajet. Dálirek aıtqanda, jańalyq ashýdyń sábıge tán ádis - tásili bolady. Sábıdiń jasy qosylǵan saıyn osy ádis - tásilderliń sany, shanaǵy, dárejesi únemi artyp otyrady. Keıbir ádis - tásilder bekip, mashyq daǵdyǵa aınalady. Olaı bolsa balaǵa bilim berý, ony tárbıeleý, damytý degenimiz olardyń «ǵylymı jańalyq» ashyp, zertteý mashyq daǵdysyn jetildirýge kómek kórsetý, qolaıly jaǵdaı týǵyzý. Jaratýshydan berilgen aqyl - parasaty molyǵyp, nurlanýy shart. Kókirek kózi ashylý bastalyp, aqyl kózi aıqyndala túsý kerek. Bul oqý - toqý jasalmasa, onyń ıntellektýaldyq damýy jasalmasa ımandy ul, ıbaly qyz qalyptaspaıdy. Osy zamanǵy ǵylymnyń anyqtaýy boıynsha adam ıntellektisiniń 40 - 50% bes jasta, 60 - 70% jeti jasta, 9 jasta 92%- ǵa deıin jáne 15 jasta tolyq qalyptasady. Qazaqta osy jastaǵy balalardyń ıntellektisin qalyptastyratyn arnaýly oıyn - oıynshyq, taqpaq, jańyltpash, jumbaq (onyń ózi bes baǵytta), án - kúı, ertegi, esep, áńgime bar bolǵan. Hat tanytyp, jazý syzý úıretpese de olardyń zerdesin ashyp, kókirek kózin oıatatyn, tamasha quraldary, ońtaıly ádis amaldary jetkilikti edi. Osy zaman aldynǵy aıtylǵan saýattylyqtarǵa:- esepteý saýattylyǵy, qarjylyq saýattylyq, aqparattyq saýattylyq, kompúterlik saýattylyq, ómirtaný saýattylyǵyn tirkep otyr. Saýat ashyp jetildirý shaǵynda baldyrǵandar erkin oılaıtyn, kelistirip oqı alatyn, sheber jaza alatyn, aýyzsha jáne tehnıkalyq qural paıdalanyp tereń esepteı alatyn, saýattylyǵyn ómirde kórsete alatyn, paıdalanyp iske jarata alatyn, nemese saýattylyqta «alyp ta jyǵatyn, shalyp ta jyǵatyn» pármendi, qabilet qarymdy bolý kerek. Osynyń bárin 3 - 10 jas aralyǵynda ıgertýge arnalǵan jańa mazmunmen tolyqtyrylǵan zamanaýı baǵdarlama jasaýymyz qajet. 11 - 15 jas aralyǵynda osy saýattylyǵyn tereńdetip jetildirip, jeke basynyń qarym – qabiletine saı, ynta - qyzyǵý talpynysyna saı, beıim yńǵaıyna saı eńbek pen óner - bilim jolyna túsý tańdaýyn jasaıtyn bolýy tıis. Aıtalyq, adam balasynda ásemdikti ıgerý týma saýattylyq bar eken. Sebebi, ony Jaratýshy da, ómirge ákelgen ana da, qorshaǵan orta da ásemdikke bólengen syrly dúnıe. Tekti jan solardyń barlyǵynan alatyn enshisin alyp ómirge keledi. Eger osy daryn kózin ashyp, saýattylyǵyn ıgertip, jetelep jetildirseńiz, sózsiz ol, dara damý jol - yna túsedi. Ótken shaqtaǵy qazaqtyń óner maıtalmandary ordaly oqý ornyn kórmese de, osy saýattylyǵyn jetildirip damytý arqyly aty jalpaq jurtqa, el aýmaǵyna, asyryp aıtsańyz álemge tanymal bolǵan. Olaı bolsa, osy kúngi negizgi mektep atalyp júrgen orta mekteptiń ekinshi basqyshynda dara damytý basty ustanym bolýǵa tıis. Osy jaǵdaıda, mýzykalyq, beıneleý - músin óneri, sóz óneri, bı óneri, sporttyq t. b. qarym - qabiletin ashyp, olardyń ynta jigerine saı talant qajet etetin arnaýly mektepterge baǵyttap baýlyp otyrý kerek. Al, ǵylymǵa jáne eńbekke qyzyqtyrý, beıimdeý, yntalandyrý osy kezeńdegi tárbıeleý, oqytý isiniń negizgi baǵyty bolǵany durys. 6 - 9 synyp oqýshylary óz el jerindegi jáne álemdik kıeli, qyzyqty, tańǵajaıyp tamasha oryn, ólke, tabıǵaty týraly tolyq maǵlumat alyp, jer qoınaýy, teńiz astynda, aspan álemindegi syrly da, tańǵajaıyp kórinister men qozǵalystarǵa, ózgerister men erekshelikterge olardyń sanasyn tartyp, zeıinin baǵyttap otyrý qajet. Olardyń bári arnaýly pán arqyly oqytylmasa da, Jaratylys taný páninde qyzyqty astronomıa, qyzyqty matematıka, qyzyqty fızıka t. b. osy jastaǵy balalardy ǵylymǵa tartatyn, qyzyqtyratyn bólimder bolýy tıis. Eńbekke baýlýdyń ózi balalardyń beıim yńǵaıy, yntasyna saı keleshek kásibine negiz bolarlyq baǵytta júrilýi tıis. Mysaly oqýshylarǵa oı eńbegimen aınalysyp jatqanyn onyń da saýattylyǵy bar ekenin uqtyryp, bilim ıgerýdiń tehnologıasymen tolyq tanystyrý qajet. Qol eńbeginiń qarapaıym tehnologıasy emes eń ozyq tehnologıasy úıretilý kerek. Mysaly qymyz ashytýdyń qarapaıym ádisin ıgertý emes, eń dámdi, barlyq qasıetin saqtaǵan qymyzdy, qurǵaq, suıyq, qoıý túrinde qalaı ázirleýdi úıretý abzal. Tehnologıa páni sonda ǵana barlyq baǵytta osy tektes sabaq ótkizip nátıjege jetedi.(Munyń bárin oıdan shyǵaryp, qıalı armanǵa salynyp, aıtyp otyrǵan joqpyn, óz basymmen atqaryp, ómirde júzege asyrǵan naqty tájirıbege súıenip sóz ettim.)

Aıtylǵan orta bilim berýdiń qos satysyn: eger qazaq tilinde, úıretip uqtyrsań, saýat ashyp ony jetildirseń, Qazaqstan Respýblıkasynda qazaq tilinde oqytatyn negizgi mektebin ashý, jumystatý múmkindigi qolǵa kelmek. Ekinshi jaǵynan bul mektepte otbasynda óz tilinde oqyp - tárbıelengen qazaq balasy ǵana emes, orys, nemis, korees, ózbek, armıan t. b.
etnostardyń kez - kelgeniniń balalary da osy mektepte oqyp bilim alyp, saýat ashyp damı alady. Orta mekteptiń alǵashqy eki satysynda: saýat ashyp, jetildirip jáne dara damytýdy oqytyp - tárbıeleý isiniń negizi boldyrýdyń eń basty artyqshylyǵy osynda bolyp otyr. Al, orta bilimniń alǵashqy eki satysyn aǵylshyn tilinde, orys tilinde, nemis tilinde, qytaı t. b. tilinde júzege asyrsań Qazaqstan Respýblıkasynda shet tilinde oqy - tatyn mektep ashý, jumystatý múmkindigi qolǵa keledi. Kázirgi orys tilinde oqytatyn mektepterimiz, qazaq tilinde oqytatyn mektep pánderin oryssha aýdaryp usynǵan. Bul shet tilinde oqytatyn mektep sanatyna jatpaıdy. Aýdarma bilimniń ásirese saýat ashyp jetildirý satysynda kóptegen kemshiligi bolatyny belgili. Shet tilinde oqytatyn mektep, qoǵam talabyna saı, ata - ana, oqýshy qalaýyna sáıkes qajetti jerinde ǵana ashylady, oǵan jalpaqshesheılik jaraspaıdy. Bizde shet tilin oqytý máselesi negizgi mektepte sol mekteptiń saýat ashyp jetildirý tili tolyq meńgerilmeı jatyp, qosarlap jabystyra oqytatyn ǵylymı negizsiz úrdis qalyptasqan. Bir aıqyn mysal keltireıin. Ózimizde erterekten beri orys tilinde oqytatyn mektepke qazaq tili orta synyptardan qosarlana oqytylyp kelgen. Osy oqytýdyń sol oqýshylarǵa qazaq tilin ıgerýine sebebi tıdi me, joq pa degendi bilý úshin, qazaqshany jetik meńgergen 100 adamǵa: «Sizdiń qazaqshany jaqsy meńgerýińizge mektepte oqytylǵan «Qazaq tili» pániniń járdemi tıdi me?- degen saýalǵa olar jalpylaı «joq»- dep jaýap bergen. Sebebi, olardyń 72 - si qazaq mektebinde, 28 - i orys tilinde oqyp orta mektebin bitirgen. 28 - diń 20 - sy aýylda dostarymnan qazaq tilin úırendim dese, 8 azamat «bizdiń otbasymyz qazaq tilinde sóıleıtin, biz áke - sheshemizden úırengemiz»- depti. «Qazaq tilinde mektep oqyp, mamandyq ıgergenińiz sizdiń ómirińizde «áttegen - aı»- degizgen kezi boldy ma?- degen saýal qoıylǵan. Saýalǵa qatysýshylardyń (Qazaqstanda mamandyq ıelenip, arnaýly orta jáne JOO oqyǵan 57 adam, basqa respýblıkalarda arnaýly orta jáne JOO - yn tamamdaǵan 38 adam, Germanıada bilim alǵan 5 adam) barlyǵy da «aıta kórmeńiz, kerisinshe bizder jumysqa ornalasqanda, qazaqshamyz, baǵamyzdy arttyryp jiberdi»- desken. Munan shyǵatyn qorytyndy; bala bir belgili tilde saýatyn ashyp, jetildirip jatqanda ekinshi tildi qosarlap oqytý nátıje bermeıdi. Orys tilinde oqyǵan balalarymyzdyń barlyǵyna qazaq tilin ıgerte almaǵan sebebimiz osy.

Olar ósken soń da, qyzmet istep júrgen kezde de qazaq tilin oqytyp úırete almaı kelemiz. Onyń sebebi qazaq tilin oqytyp úıretý men qazaqsha saýatyn ashyp jetildirý arasyndaǵy aıyrma - shylyqty aıyra almaı júrmiz. Kázirgi shaqta balaǵa «bilgenniń zıany joq»- dep, olarǵa kóp - aq oqý - bilim beremiz, balalar ol bilimderin ómirde paıdalaný, kerektený, júzege asyrý quzyreti jetpeı «kóp oqyp, mıy ashyǵan mıǵula» bolyp shyǵa keledi. Aıtyńyzshy, ekinshi synyptan bastap qytaı, aǵylshyn, orys, arab tilderin oqytýdyń tıgizetin paıdasynan zıany kóp ekenin bile tura solaı jasaıtynymyz, nelikten? Shet tilin oqyp - úırený zaman talaby, órkenıet enshisi. Ony túsingenimiz jaqsy aq. Solaı bola tura, elimizde shet tilinde saýat ashyp jetildiretin bir de - bir mektep joq! Orys tilinde oqytatyn mektep bolý úshin Reseıdegi orta bilim berip otyrǵan, eń ozyq, eń zıaly mektep baǵdarlamasy, oqýlyǵy. oqytýshysy, kerek deseńiz sol ordanyń ǵımaratyna, qonys jaıyna deıin «kóshirip» ákelip ózimizde turǵyzýymyz kerek. Al, ázirge ózimizde jumystap jatqan «aýdarma mektepterdiń» ǵımaratyn paıdalana berýge bolady. Olardy elimizde keleshekte ornaıtyn aǵylshyn tilinde, qytaı tilinde, arab tilinde, fransýz t. b. tilinde oqytatyn mektepter úshin de kerekke jaratý oryndy. Munyń sońy, kázirgi «aýdarma mektepter» az jylda joıylyp, ornyn shet tilinde oqytatyn zamanaýı qazaqstandyq mektepter basady. Kázirgi kezde keı jurttyń balalarynyń shamaly bóligi ózderiniń qalaýy negizinde, 2 - 3 shet tilinde saýat ashyp, jetilip jatyr (Árıne birin ıgergen soń kelesisine kóshedi. Eshqashan qosarlamaıdy.). Ýaqytsha bolsa da, Amerıkada, Anglıada, Fransıada, Reseıde, Qytaıda, Arabıada turǵan qazaqtardyń balasy, aǵylshynsha, qytaısha, oryssha, arabsha saýat ashyp jetilip júr. Osydan bolyp olar qazaqtyǵynan ajyrap jatqan joq. Qazaqstannyń shet tilinde oqytatyn qandaı da bir mektebiniń oqýshylaryna qazaq tilinde saýat ashyp, jetilýine (eger durys metodıka qoldansań) tolyq múmkindik bar. Alaıda barlyq balaǵa, barlyq shet tilin jappaı oqytý kerek dep jalpaqshesheılikke, jalań uranǵa salyný dańǵoılyq bolady. Munyń tepe - teńdigi men ara salmaǵyn durys ustaı bilý lázim.

Orta bilim berýdiń kelesi satysy 10 - 11 - 12 synyp oqýshylaryn oqytatyn zıatkerlik mektep bolady. Ǵylym - bilimniń belgili baǵytyna ynta kóńili aýǵan, talǵap tańdap oqýǵa, ǵylym negizin tereńdetip ıgerýge beıimdelgen, bilim alý tehnologıasyn ájeptáýir meńgergen oqýshylardyń mektebi bolýy tıis. Ol osy kúngi iriktep alynǵan oqýshylardyń basqadan artyqshylyq ıelenetin NZM – ne uqsas bolǵanymen, ózara alalyq (baǵdarlama - synda, oqýlyǵynda, oqý – bilim berý dárejesinde, sapasynda, oqytýshylardyń jalaqy - synda, t. b.) bolmaıdy. Eshqandaı emtıhan tapsyrmaıdy, oqýshynyń qalaýy, tańdaýy shesh - edi. Zıatkerlik mektepke bir jyl buryn baryp oqyp, onda onynshy synypty bitirgen soń, eger qalasa áriptesterimen birge arnaýly orta bilim nemese TjKB beretin mektepke túse alady. Qamtylǵan oqýshy sanyna saı aýdandarda 1 - 3, qalalar men aýmaqty ólkelerde 5 - 6 - ǵa deıin qurylady. Qarapaıymdaý tilmen túsindirsek 10 - 11 - 12 synyby bar barlyq mektep zıatkerlik mektepke aınalady, alaıda ol mektepte 9 - 1 - ge deıingi synyptar bolmaıdy. Mundaı mektepter bir kezde «aýyl aralyq mektep» atalǵan jaǵdaı bolǵan. Keleshekte, negizgi mektepti bitirgen túlekterdiń kóbisi arnaıy orta mektepter men TjKB beretin mektepterge barýǵa yntaly bolady. Olar 10 synybyn óz mektebinde oqyp bitirin, arnaýly orta jáne TjKB beretin mektepterin tańdap oqı alady. Tereń bilimdi, sheber mamandar osy jolmen daıyndalyp, joǵary bilimge qol jetkize alady. Ekinshi baǵyt, zıatkerlik mektepterden, beıim ıkemine saı ǵylym negizderin tereńdetip ıgerip, jetik joǵary bilim alýǵa múmkindik bolǵandyqtan negizgi mekteptiń toǵyzynshy synybyn bitirýshilerdiń bir bóligi zıatkerlik mektepti tańdaıdy. Aýdan ortalyqtarynda zıatkerlik mektepke úzeńgiles, Shaǵyn jınaqty mektepter men negizgi mektepterge tikeleı kómek kórsetetin «Járdem» ortalyqtary jumystap, jyljymaly kabınet, onlaın sabaq ótkizetin, qurylǵylarmen jabdyqtalǵan aqparat taratý labarotorıalary bolýy qajet. Mundaı járdem, kómek ortalyqtary Japonıada, Amerıkada kázir de bar. SHJM - de birneshe pándi bir muǵalim úıretip jatqanyn kórip qana járdemdespeı, negizgi mekteptiń birinde oryn alyp jatqan saýattylyqtyń jetispeı, daralanyp damı almaǵanyn aıtyp qana otyrýmen shektelý qandaı álsizdik deńizshi!

Oblys ortalyqtarynda, qalalarda, ornaǵan zıatkerlik mektepterge úzeńgiles quryla - tyn qosymsha bilim beretin mektepterde joǵaryda aıtylǵan járdem ortalyǵynyń syrtynda elimizde jáne halyqaralyq dárejede ótkiziletin olımpıada, dodalarǵa oqýshylar daıyndaý mindeti júktelý kerek. Matematıka, fızıka, hımıa, bıologıa, til, geografıa t. b. pánderdi tereńdetip, sapaly oqytatyn mektepter qosymsha bilim beretin mektepke shoǵyrlaný qajet. Olardyń bir - ekisi ár oblysta, iri qalalarda bolýy tıis. Qazirgi qosymsha bilim beretin mektepter «qosymsha jattyǵý jasaıtyn, úı tapsyrmasyn oryndaıtyn, UBT - ge daıyndaıtyn» mektepke uqsap barady. Ekinshi bir másele zıatkerlik mektepter aýdanda qurylsa ınternatymen qosa bolýy tıis. Sondaı - aq, onyń oqý - óndiristik bazasy, eńbekke baýlý, kásip ıgertý múmkindigi bolý kerek. Muny júzege asyrýdyń bizde eki túrli joly bar. Birinshi. Ár aýdandardaǵy zıatkerlik mektep pen arnaıy orta oqý oryndary, kásiptik - tehnıkalyq mektepterdiń ózara yntymaqtastyǵy men baılanysyn jańa beleske kóterip, olardyń materıal tehnıkalyq bazasyn, óndiristik oqý ortalyqtaryn birigip paıdalaný, óndiristik oqý júrgizýge beıimdeý qajet. Bul álemdik tájirıbeden ótip synalǵan úrdis. Olar ózara mektep aýystyrý, mamandyq ıgerýde erkin bolý kerek. Ekinshi. Ár zıatkerlik mektep - ter óz aýmaǵynda jáne óndiristik mekemeler, fermerler men bıznesmender, sharýa qojalyqtarymen kelisim shartqa otyryp, 9, 10 synyp oqýshylary aılyq nemese 45 kúndik eńbek toqsanyn ótkizý oryndy. Munyń bastamalary ózimizde kázir de bar. «Bul jaǵdaı ár jyl saıyn 21 myńǵa jýyq mektep túlegi kásibı jáne joǵary oqý oryndaryna túse almaı qalady. Jastardyń bul toby jumyssyzdar men margınaldardyń negizin quraıdy. Olar amalynyń joqtyǵynan qylmystyq jáne ekstremıstik aǵymdardyń yqpalyna túsýde.»- dep prezıdent aıtyp eskertken olqylyqty joıýǵa múmkindik beredi. Ekinshi jaǵynan:«Biz oqýshylardyń qabiletin aıqyndap, kásibı baǵyt - baǵdar berý saıasatyna kóshýimiz qajet. Bul saıasat orta bilim berýdiń ulttyq standartynyń negizi bolýy tıis,»- degen prezıdent tapsyrmasyn osylaı jasasaq qana oryndaı alamyz.
Orta bilim berý qurylymyna mundaı ózgeris jasaýdyń qajeti ne?
1. Osy kúnde 7 synyptan bastap oqýshylardyń shamaly bóligi iriktelip alynyp NZM - ne qabyldanady. Olar arnaýly emtıhan tapsyrady, erekshe qamqorlyqqa alynady. Jalaqysy joǵary, biliktiligi synalǵan, birer shet tilin meńgergen muǵalimder iriktelip alynyp, sabaq úıretedi. Onyń nátıjesi óz jemisin berip keledi. Bylaı qarasańyz, orta bilim berýdiń derbes bir túri qalyptasyp keledi. Al qalǵandary (basym kópshiligi) jalpy bilim beretin orta mektepteriniń bastaýysh, negizgi jáne joǵarǵy satylarynda oqyp bilim alyp júr. NZM - niń qurylýyn daryndy oqýshylarǵa kórsetilgen kómek, erekshe jasalǵan jaǵdaı dep qabyldadyq. Qalǵandary NZM - i dárejesinde oqyp bilim alýǵa quqyǵynyń joqtyǵy qalaı?
Olarǵa erekshe múmkindik, asqyn qolaıly jaǵdaı týǵyzýǵa nege qulyqsyzbyz? Elimizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıy, oqytýshy muǵalimderimizdiń shama - sharqy, mektepterdiń jetkilikti dárejede salynyp bitpeýi tárizdi yqpaldardyń bar ekenin joqqa shyǵara almaspyz. Atalmysh kemistikti joıyp, aqsha qarajat shyǵyndamaı, qurylymdyq qana ózgeris jasaý arqyly máseleni ońtaıly shesheýdiń ońdy jolyn usynp otyrmyn.
2. 12 jyldyq bilim beretin orta mekteptiń joǵarǵy satysy nelikten úsh ǵana synyby bar? Onyń paıdasy ne? Bul zıatkerlik mektep 10 synybyna negizgi mekteptiń sońǵy jyly nelikten kóshirilgen. Negizgi mektebinde 10 - synypty bitirgen soń kelse de bolmas pa edi? Jalpy bilim beretin aýyldyq orta mektebiniń joǵarǵy satysynyń toby bir - ekiden artyq emes. Olarda beıindik jáne tereńdetip oqytý bir ǵana baǵytpen júriledi. Aýdan ortalyǵynda qurylatyn zıatker mektepteriniń joǵarǵy satysy 5 - 6 ǵa deıin kóp topty bolyp uıymdasý múmkindigi qolǵa keledi. Bul degenińiz olarda beıindik tereńdetip oqytýdy keń kólemde júrgizý jáne saralap oqytý STEM - bilim berý men STEM - saýattylyqty damytýǵa múmkindigi keńeıedi. Barlyq oqytý qural jabdyqtar men resýrsstar bir ortalyqqa jınaqtalady. Smart pedagogıka da óz ornyn tabady. Birer jyldan soń NZM - men básekeles ortalyqqa aınalady. Al. beıinaldy daıyndyqtyqtyń sońǵy synybynyń munda qurylýynyń mańyzy erekshe. Jasóspirimderdiń beıin baǵytyn tańdaý, kelshek maman dyǵyna baǵyttalýy ońaı emes ári qubylmaly keledi. Qatelikterin, tańdaýdaǵy kemshilik - terin túzetý múmkindigi oqýshylarda bolý kerek. Eger oqýshy zıatkerlik mektebiniń 10 synybyn bitirgen kezde arnaýly orta nemese TjKB beretin mektepke barǵysy kelse jol ashyq bolýy tıis. Jalpy orta bilim beretin mektepterdiń arasynda oryn aýystyrý oqýshy úshin erkin, yńǵaıly bolǵany jón.
3. Eńbekke baýlý isi orta bilim berýdiń basty mindeti, abzal maqsaty bolýǵa tıis edi.
Ókinishke oraı táýelsizdikke qol jetkizgen osy shaqtaǵy ul - qyzdardyń eńbekke degen qyry joıylyp, oǵan baýlý isi tym quldyrap ketken. Tipti pedagog – muǵalimderdiń ózinde qol eńbegine degen qózqaras syńarjaqtanyp barady. Dene eńbegi adam tirshiliginiń negizine sanalmaı, keleshektiń adamy jalǵyz saýsaqty. sanaly janýar bolyp shyǵatyndaı elestetýde. Aı betinde is qylýshy astronavtyń da, aýyldaǵy ogorodta kartop kómip jatqan apanyń da qımyl áreketi qol eńbegimen bastalyp, qol eńbegimen aıaqtalady. Júz jerden avtomattandyryp, elektrondyq basqarýǵa qossań da qol eńbegi sheshýshi rol atqarady. Alaıda búgingi zamanda qol eńbegi tehnıkalyq qural - saıman, stanoktarsyz júzege aspaıdy. Olaı bolsa orta bilim berýde qol eńbegi óndiristik eńbekpen ushtasý kerek. Ásirese orta bilim berýdiń joǵarǵy satysynda óndiristik oqý engizilip, kásipke baýlyp, maman ıgertý kerek. Osy úshin de jalpy orta bilim beretin mekteptiń joǵarǵy satysynyń synyptaryn iri qalalar men aýdan ortalyǵyna toptastyrý qajettiligi týǵan edi.
Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy) 24 qazan 2019