Orhon - Enıseı eskertkishteri. «Kúltegin» jyry
Sabaqtyń taqyryby: Orhon - Enıseı eskertkishteri. «Kúltegin» jyry
7 synyp
Sabaq negizdelgen oqý maqsattary ádebı shyǵarmadaǵy tulǵalyq bolmysty gýmanısik turǵydan taldaý (T/J2).
Sabaq nátıjesi:
Oqýshylardyń barlyǵy mynany oryndaı alady: Oqýlyqta berilgen jáne qosymsha tapsyrmalardy oryndaıdy. Jazba jumys jasaıdy. Suraqqa jaýap beredi.
Oqýshylardyń kóbisi mynany oryndaı alady: Toptyq jumysty birlese oryndaıdy. Óz betinshe jumys jasaıdy. Suraqqa jaýap beredi. Qosymsha úlestirme resýrstarmen jumys jasaıdy.
Oqýshylardyń keıbireýi mynany oryndaı alady:
Oqýlyqtan tys berilgen qosymsha tapsyrmalardy oryndaıdy, taqyryp boıynsha qosymsha málimetter men dálelder keltire alady.
Baǵalaý krıterııi: Jeke, juptyq, toptyq tapsyrmalardy oryndaı alady. Sabaq barysynda tyńdaýshynyń nazaryn ózine aýdara alady.
Tildik quzirettilik: ádebı shyǵarma
Resýrstar: Oqýlyq, sýretter, topqa bólýge arnalǵan kespe qaǵazdar jáne ártúrli zattar, toptyq tapsyrmalar, keri baılanys, stıker.
Ádis - tásilder: Suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý, oıyn, kórnekilik. Refleksıa.
Pánaralyq baılanys: Mýzyka, qazaq tili.
Aldyńǵy oqý: 6 - synypta ótken bilimdi pysyqtaý, eske túsirý.
Bastalýy 5 mınýt
Baǵalaý paraqshasymen tanystyrý
Toptarǵa bólý.
Sebetpen konfet ákelý. Oqýshylarǵa sebetten konfet alýlaryn suraımyn. Konfettiń túrlerine qaraı 3 topqa bólinip otyrady.
1 - top «Sary kámpıtter»
2 - top «Kók kámpıtter»
3 - top «Qyzyl kámpıtter»
Psıhologıalyq ahýal qalyptastyrý:
«Qyzyl gúlim - aı» bı
Jańa bilim 10 mınýt
Bilý jáne túsiný
Berilgen mátinderdi balalar oqyp alady.
«Saqına salmaq oıyny»
Balalar biz búgin saqına salmaq oıynyn oınaımyz. Bul oıynnyń búgingi ereksheligi kimniń qolynda saqına qalsa meniń suraǵyma jaýap beredi?
Ortasy 10 mınýt
Qoldaný
Ár halyqtyń qalyptasý, damý jolynda ózine tán erekshelikteri bar. Bul tarıhı qundylyqty zerdelep jaryqqa shyǵarý qaı memlekette bolmasyn mańyzdy máselelerdiń birine aınalǵan.
Keńester Odaǵy kezinde ótken tarıhymyzdy zertteý múmkin bolmady. Sondyqtan bolar ata - babamyzdyń baı murasy Túrki álemin zertteýde ǵalymdarymyzdyń negizgi eńbekteri egemendikten keıin ǵana kórine bastady.
Túrki halyqtarynyń kóne dáýirdegi uzaq ǵasyrlyq mádenı muralarynyń biri – Kúltegin eskertkishi. Orhon - Enıseı jazýyna jatatyn mańyzdylyǵy jaǵynan baǵa jetpes qundy dúnıe.
Bizge jetken Túrki tarıhy da osy VII - VIII ǵasyrlarda jazylǵan Orhon - Enıseı jazba eskertkishteri arqyly belgili boldy. Eskertkish bir zamanda túrkiler mekendegen Eneseı ózeniniń boıy men qazirgi mońǵol Halyq Respýblıkasynyń astanasy Ýlan - Batordyń batysyndaǵy 400 kılometr jerdegi Orhon ózeni boıyndaǵy Kosho - Saıdam oıpatynda ornalasqan. Ony alǵash taýyp, ǵylym álemine málimdeýshi - orys ǵalymy N. M. Iadrınsev. 1890 jyly Geıkel basfın – ýgor qoǵamynyń, 1901 jyly V. Radlov bastaǵan Orys ǵylym Akademıasynyń Ekspedısıalary eskertkish ornatylǵan jerge baryp, jazýdy óz kózderimen kórip, tekserip qaıtady. 1902 jyly Ýjchjoýdaǵy aǵylshyn konsýly K. Kemppel Kúltegin eskertkishine birsypyra zerteý jumysyn júrgizdi. 1909 jyly fransýz saıahatshysy De Lá Kost kelip ketse, 1912 jyly ǵalym V. L. Kotvıch zertteý jumystaryn júrgizdi. 1958 jyly mongol – chehoslavak birikken ǵylymı ekspedısıasy Kúltegin eskertkishinin ornyna qazba jumystaryn júrgizdi. Buǵan basshylyq etken cheh arheology L. Iısl. Bul V. V. Radlovtan keıingi jasalǵan qazba jumysy edi. Qazba jumystary ústinde qorǵan astynan eki kisiniń tasqa ádemi oıylyp jasalǵan bas músinin kezdestirdi. Onyń biri Kúlteginiń, ekinshi áıeliniń músini ekeni anyqtaldy.[1, 13 - b] Kúlteginge arnalǵan eskertkish pıramıda tárizdi. Bıiktigi 3, 15 metr, eni 1, 24 metr, qalyńdyǵy 0, 41 metr. Eskertkishtiń joǵarǵy jaǵy bes buryshty, qyrlarynda aıdahardyń sýretteri men qaǵan tańbalary beınelengen. Ekinshi jaǵynda eskertkishtiń ornatylǵan kúni – birinshi tamyz, 732 jyl dep jazylǵan.
Eskertkishtiń negizgi betinde 40 jol jazý bar, ol eskertkishtiń sol jaq betindegi 13 jol jazýdyń jalǵasy. Túrkologıalyq ádebıetterde eskertkishtegi 40 jol «Úlken jazý» /KTB/, al 13 jol jazý kishi jazý /KTM/ dep atalady. [2, 450 - 458 - b]
Eskertkish negizinen tabǵash (Qytaı) jáne kóne túrki jazýymen toltyrylǵan. Eskertkish betindegi Qytaı jazýy 732 jyly Qytaı ımperatory Hýsen - Sýng tarapynan bederlengen. Munda qytaısha eskertkishtiń qysqasha máni aıtylǵan. Qytaı jazýy alǵash oryssha, fransýzsha, sodan keıin nemis, aǵylshyn jáne keıingi kezderi túrik tilderine aýdaryldy. Jazýdyn ústinde qytaısha bir sóılem bar, onda «Marqum Kúltegin jazýy» delingen. [3, 177 - b]
Kúltegin eskertkishin zertteýshi ǵalym Myrzataı Joldasbekovtyń aýdarmasynda:
«On oqúlym, túrgis qaǵanynan»
Maqrash tańbashy.
Oǵýz Bilge tańbashy keldi;
Qyrǵyz qaǵanynan
Tardýsh ynanshy, Chýr keldi;
Mazar turǵyzýǵa,
Zer salynǵan jazba tasty turǵyzýǵa
Tabǵash qaǵanynan zergershisi
Chań seńýn keldi.
Taldaý
«Ystyq oryndyq» oryndyq ádisi
(Bir oqýshy aldyńǵy jaqta, oryndyqtar ony aınala qorshaı ornalastyrylady.
Jattyǵýdyń sıpattamasy:
Bir oqýshy alǵa shyǵyp óz pikirin aıtyp jáne taqyryp boıynsha suraqtarǵa jaýap beredi. Suraqty anaǵurlym mazmundy qylý úshin, oqýshylar belgili bir pikir boıynsha birlesip alǵa shyǵyp sóıleı alady.
Orhon - Enıseı eskertkishteri. «Kúltegin» jyry. júkteý
7 synyp
Sabaq negizdelgen oqý maqsattary ádebı shyǵarmadaǵy tulǵalyq bolmysty gýmanısik turǵydan taldaý (T/J2).
Sabaq nátıjesi:
Oqýshylardyń barlyǵy mynany oryndaı alady: Oqýlyqta berilgen jáne qosymsha tapsyrmalardy oryndaıdy. Jazba jumys jasaıdy. Suraqqa jaýap beredi.
Oqýshylardyń kóbisi mynany oryndaı alady: Toptyq jumysty birlese oryndaıdy. Óz betinshe jumys jasaıdy. Suraqqa jaýap beredi. Qosymsha úlestirme resýrstarmen jumys jasaıdy.
Oqýshylardyń keıbireýi mynany oryndaı alady:
Oqýlyqtan tys berilgen qosymsha tapsyrmalardy oryndaıdy, taqyryp boıynsha qosymsha málimetter men dálelder keltire alady.
Baǵalaý krıterııi: Jeke, juptyq, toptyq tapsyrmalardy oryndaı alady. Sabaq barysynda tyńdaýshynyń nazaryn ózine aýdara alady.
Tildik quzirettilik: ádebı shyǵarma
Resýrstar: Oqýlyq, sýretter, topqa bólýge arnalǵan kespe qaǵazdar jáne ártúrli zattar, toptyq tapsyrmalar, keri baılanys, stıker.
Ádis - tásilder: Suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý, oıyn, kórnekilik. Refleksıa.
Pánaralyq baılanys: Mýzyka, qazaq tili.
Aldyńǵy oqý: 6 - synypta ótken bilimdi pysyqtaý, eske túsirý.
Bastalýy 5 mınýt
Baǵalaý paraqshasymen tanystyrý
Toptarǵa bólý.
Sebetpen konfet ákelý. Oqýshylarǵa sebetten konfet alýlaryn suraımyn. Konfettiń túrlerine qaraı 3 topqa bólinip otyrady.
1 - top «Sary kámpıtter»
2 - top «Kók kámpıtter»
3 - top «Qyzyl kámpıtter»
Psıhologıalyq ahýal qalyptastyrý:
«Qyzyl gúlim - aı» bı
Jańa bilim 10 mınýt
Bilý jáne túsiný
Berilgen mátinderdi balalar oqyp alady.
«Saqına salmaq oıyny»
Balalar biz búgin saqına salmaq oıynyn oınaımyz. Bul oıynnyń búgingi ereksheligi kimniń qolynda saqına qalsa meniń suraǵyma jaýap beredi?
Ortasy 10 mınýt
Qoldaný
Ár halyqtyń qalyptasý, damý jolynda ózine tán erekshelikteri bar. Bul tarıhı qundylyqty zerdelep jaryqqa shyǵarý qaı memlekette bolmasyn mańyzdy máselelerdiń birine aınalǵan.
Keńester Odaǵy kezinde ótken tarıhymyzdy zertteý múmkin bolmady. Sondyqtan bolar ata - babamyzdyń baı murasy Túrki álemin zertteýde ǵalymdarymyzdyń negizgi eńbekteri egemendikten keıin ǵana kórine bastady.
Túrki halyqtarynyń kóne dáýirdegi uzaq ǵasyrlyq mádenı muralarynyń biri – Kúltegin eskertkishi. Orhon - Enıseı jazýyna jatatyn mańyzdylyǵy jaǵynan baǵa jetpes qundy dúnıe.
Bizge jetken Túrki tarıhy da osy VII - VIII ǵasyrlarda jazylǵan Orhon - Enıseı jazba eskertkishteri arqyly belgili boldy. Eskertkish bir zamanda túrkiler mekendegen Eneseı ózeniniń boıy men qazirgi mońǵol Halyq Respýblıkasynyń astanasy Ýlan - Batordyń batysyndaǵy 400 kılometr jerdegi Orhon ózeni boıyndaǵy Kosho - Saıdam oıpatynda ornalasqan. Ony alǵash taýyp, ǵylym álemine málimdeýshi - orys ǵalymy N. M. Iadrınsev. 1890 jyly Geıkel basfın – ýgor qoǵamynyń, 1901 jyly V. Radlov bastaǵan Orys ǵylym Akademıasynyń Ekspedısıalary eskertkish ornatylǵan jerge baryp, jazýdy óz kózderimen kórip, tekserip qaıtady. 1902 jyly Ýjchjoýdaǵy aǵylshyn konsýly K. Kemppel Kúltegin eskertkishine birsypyra zerteý jumysyn júrgizdi. 1909 jyly fransýz saıahatshysy De Lá Kost kelip ketse, 1912 jyly ǵalym V. L. Kotvıch zertteý jumystaryn júrgizdi. 1958 jyly mongol – chehoslavak birikken ǵylymı ekspedısıasy Kúltegin eskertkishinin ornyna qazba jumystaryn júrgizdi. Buǵan basshylyq etken cheh arheology L. Iısl. Bul V. V. Radlovtan keıingi jasalǵan qazba jumysy edi. Qazba jumystary ústinde qorǵan astynan eki kisiniń tasqa ádemi oıylyp jasalǵan bas músinin kezdestirdi. Onyń biri Kúlteginiń, ekinshi áıeliniń músini ekeni anyqtaldy.[1, 13 - b] Kúlteginge arnalǵan eskertkish pıramıda tárizdi. Bıiktigi 3, 15 metr, eni 1, 24 metr, qalyńdyǵy 0, 41 metr. Eskertkishtiń joǵarǵy jaǵy bes buryshty, qyrlarynda aıdahardyń sýretteri men qaǵan tańbalary beınelengen. Ekinshi jaǵynda eskertkishtiń ornatylǵan kúni – birinshi tamyz, 732 jyl dep jazylǵan.
Eskertkishtiń negizgi betinde 40 jol jazý bar, ol eskertkishtiń sol jaq betindegi 13 jol jazýdyń jalǵasy. Túrkologıalyq ádebıetterde eskertkishtegi 40 jol «Úlken jazý» /KTB/, al 13 jol jazý kishi jazý /KTM/ dep atalady. [2, 450 - 458 - b]
Eskertkish negizinen tabǵash (Qytaı) jáne kóne túrki jazýymen toltyrylǵan. Eskertkish betindegi Qytaı jazýy 732 jyly Qytaı ımperatory Hýsen - Sýng tarapynan bederlengen. Munda qytaısha eskertkishtiń qysqasha máni aıtylǵan. Qytaı jazýy alǵash oryssha, fransýzsha, sodan keıin nemis, aǵylshyn jáne keıingi kezderi túrik tilderine aýdaryldy. Jazýdyn ústinde qytaısha bir sóılem bar, onda «Marqum Kúltegin jazýy» delingen. [3, 177 - b]
Kúltegin eskertkishin zertteýshi ǵalym Myrzataı Joldasbekovtyń aýdarmasynda:
«On oqúlym, túrgis qaǵanynan»
Maqrash tańbashy.
Oǵýz Bilge tańbashy keldi;
Qyrǵyz qaǵanynan
Tardýsh ynanshy, Chýr keldi;
Mazar turǵyzýǵa,
Zer salynǵan jazba tasty turǵyzýǵa
Tabǵash qaǵanynan zergershisi
Chań seńýn keldi.
Taldaý
«Ystyq oryndyq» oryndyq ádisi
(Bir oqýshy aldyńǵy jaqta, oryndyqtar ony aınala qorshaı ornalastyrylady.
Jattyǵýdyń sıpattamasy:
Bir oqýshy alǵa shyǵyp óz pikirin aıtyp jáne taqyryp boıynsha suraqtarǵa jaýap beredi. Suraqty anaǵurlym mazmundy qylý úshin, oqýshylar belgili bir pikir boıynsha birlesip alǵa shyǵyp sóıleı alady.
Orhon - Enıseı eskertkishteri. «Kúltegin» jyry. júkteý
You Might Also Like
