Oıý oıǵannyń oıy artyq
Taqyryby:"Oıý oıǵannyń oıy artyq"
Maqsaty: Oqýshylarǵa oıý - órnektiń shyǵý tarıhymen, olardyń túrlerine toqtalyp, óz ultymyzdyń ózindik qol - ónerin jas urpaqqa úırete otyryp, estetıkalyq tárbıe berý.
Kórnekiligi: Oıý - órnekter týraly sýretter, maqal - mátelder, jumbaqtar, sózjumbaqtar,
oıý - órnektiń túrleri, qazaqtyń ulttyq kıimderi, ydys - aıaqtary.
Júrý barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi. Kirispe sóz.
Qazaqtyń "oıý" jáne "órnek" degen sózi birge aıtylyp, latynsha "ornament" degen uǵymdy bildiredi. Ornamenttiń maǵynasy - sándeý, ásemdeý. Oıý - órnek bir zatty oıý, kesý, tilý, qıý tásilderi arqyly júzege asady. Oıylǵan, kesilgen, qıylǵan oıýdy ekinshi bir zatqa kiriktirip, japsyryp, jelimdep áshekeıleıdi, ásemdeıdi. Oıý - órnek qazaq dalasyna oqý - syzý paıda bolmaı turyp, dúnıege keldi dese de bolady. Oıý - órnekti belgili bir adam nemese qolóner sheberleri oılap tapqan joq, ony halyq oılap tapty. Qolóner sheberleriniń arnaıy sheberhanalary bolǵan joq. Olar úıdiń ne dalanyń kez kelgen jerin yńǵaılap, sol jerdi sheberhanaǵa aınaldyrǵan. Adamdar erteden - aq ózderin qorshaǵan dúnıeni tasqa beınelegen, bertin kele kıim - keshekterine, ydystarǵa sýret retinde salǵan, osylaı birte - birte oıý - órnek paıda boldy. Al bizdiń halqymyzdyń turmys - tirshiliginde oıý - órnektiń alar orny úlken. Ol urpaqtan - urpaqqa jalǵasyn taýyp damyp kele jatqan birden - bir óner. Ár sheber búl ónerdi óz úlgisinde, ár túrli damytqan, ózi jasaǵan oıýǵa ózi ataý bergen, onyń astaryna ózinshe tereń uǵym syıǵyzǵan, sondyqtan oıý - órnektiń tilin, syryn, tarıhyn sol sheberden artyq eshkim bilmeıdi.
"Oıý - órnekti qaıdan, kimnen úırendiń"- degen saýalǵa ataqty sýretshi Ábilhan Qasteev
"Taýdyń bulaǵynan,
Qoıdyń qulaǵynan,
Apamnyń kıizinen
Eshkiniń múıizinen"- dep jaýap beripti.
Ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan "qazaqtar oıý - órnek áleminde ómir súredi"- dep aıtqandaı, qazaq halqynyń ulttyq buıymdarynyń barlyǵynda oıý - órnektiń nebir ǵajap úlgilerin kórýge bolady.
Oıýdyń árbir elementterinde tereń maǵyna tereń mán jatyr. Oıý - órnekter keıde óte usaq, keıde óte iri bolyp keledi. Usaǵy zergerlik, keste tigýde qoldanylsa, irisi kilem, alasha, tekemet, syrmaq, sandyq t. b. qoldanylady. Sonymen birge úı jıhazdarynda syrmaq, tekemet, kórpeshe, kilem, sandyq, kebeje, qarý - jaraq, zergerlik buıymdardy bezendirýge qoldanylady.
Qabyrǵaǵa ilingen túskıiz, kilem, syrmaqtaǵy kestelerge, órnekterge zer salyp qarasaq, árbir oıý - órnektiń maǵynasy bar ekenin baıqaımyz. Oıý - órnektiń maǵynasy jaıynda mynadaı ańyz áńgime bar.
Baıaǵyda alysqa uzatylǵan qyz artynda qalǵan aýylyna kestelegen kishigirim oramaldy kerýenshilerden sálemdeme retinde berip jiberdi. Oramaldyń betinde ushqan qus pen jańa búrshik atyp kele jatqan gúl beınelenipti. Muny kórgen ata - anasy;
- E, qyzymyz áýedegi qustaı emin - erkin, jaırańdap ómir súrip júr eken,- dep máz bolysady.
Bir - eki jyl ótken soń kerýenshiler álgi qyzdan taǵy da bet oramal ákeledi. Onda oramaldyń jıegi búrmelenip, ortasyna túregelip, turǵan er adam júresinen otyrǵan beınesi kestelenipti. Muny kórgen ata - anasy:
- Qyzymyz burynǵy saýyq - saırannan, bostandyǵynan aıyrylyp, torǵa túsken torǵaıdaı bolyp, beısharanyń joldasy qatal adam eken, ózinen tómen ustaıtyn kórinedi, - dep qynjylypty.
Muǵalim: Mine, oıý - órnekterdi " sóıletip " oıý arqyly oıymyzdy bildirýge bolady eken.
Búginge deıin qazaq oıý - órnekteriniń 500 - ge jýyq túri anyqtalǵan. Oıý - órnek túrleri tórt topqa bólinedi.
1. Ósimdik tektes oıý - órnekter.
2. Janýarlar tektes oıý - órnekter.
3. Geometrıalyq fıgýralar tektes oıý - órnekter.
4. Ǵarysh álemine baılanysty oıý - órnekter.
Muǵalim: Qazaqtyń oıý - órnegin salyp, qıyp úırenbeı qoldanbaly ónerdi ıgerý múmkin emes. Sondyqtan oıýdy ózimiz oıyp úırenýimiz kerek. Halqymyzda "Óz úıinde oıý oımaǵan adam kisi úıinde syzý syzady"- degen maqal bar. Osy maqaldyń ózi oıý oımaǵan kisiniń ózge ónerdi de ıgere almaıtyndyǵyn kórsetedi.
/ Oqýshylar oıý oıady, onyń qandaı oıý ekendigin túsindiredi/.
"Qara jorǵa" bıi.
1 - oqýshy."Múıiz" oıýy qazaq halqynyń oıý - órneginiń tórkini deýge bolady. Óıtkeni barlyq jańa elementter sonyń negizinde jasalyp, tek ataýlary ózgerip otyrǵan.
Mysaly, qoshqarmúıiz, arqarmúıiz, syńarmúıiz, tórtqulaq, synyqmúıiz t. b. kilem, alasha, tekemet, syrmaq, qorjyndardy áshekeılep, bezendirip otyrǵan.
/Sózjumbaq sheshý/
1. Tiginshige kerekti qural ne? /oımaq/
2. Buıymdardy nemen áshekeıleıdi? /oıý/
3. Oıý degen sózben qandaı sóz bir maǵyna bildiredi? /órnek/
4. Qandaı oıý til kózden saqtap qalý úshin balalardyń moınyna taǵylǵan? /tumarsha/
5. Túıeniń basqan izin dolbarlaıtyn kúrdeli oıý - órnek ne dep atalady? /túıetaban/
6. Óte erteden kele jatqan óner salasy ne? /zergerlik/
7. Syrt pishini botanyń kózindeı dóńgelengen rombyǵa uqsaıtyn geometrıalyq oıý - órnek? /botakóz/
Balalar, osy oıý - órnekti halyqtar óz ómiriniń sáni men mánine aınaldyrǵany sonsha, oıý - órnek týraly birneshe ańyzdar men ertegiler bar. Sonyń biri "Oıý han men Joıý han" ańyzyna toqtalaıyq.
1 - oqýshy oqıdy.
Jumbaq sheshý, osy jumbaqqa baılanysty oıý túrlerin ata.
1. Taptym, taptym tap jorǵa Tabany jalpaq boz jorǵa.
Jaýaby: Oıýlar: Botagóz, túıetaban, órkesh.
2. Eki aınasy bar. Eki naızasybar Tórt syldyrmaǵy bar. Eki shybyrtqysy bar.
Jaýaby: Oıýlar: syńarmúıiz, synyqmúıiz, qosmúıiz.
Endi, oıý - órnek, sheberlik, óner týraly maqal - mátel aıtamyz. /Elvıra aıtady/.
1. Óner syry órnekte.
2. Oıý oıǵannyń oıy ushqyr.
3. Oıý oıǵan syzý da syzady.
4. Úlgisi kóptiń órnegi kóp, Órnegi kóptiń ermegi kóp. 5. Ónersizden qut qashady.
Bı: "Qazaq bıiʺ
Sonymen balalar, búgin oıýlardyń túrlerimen tanystyq. Ata - babamyzdan qalǵan oıý - órnekti, mádenı shejiremizdi saqtap, barynsha ulyqtaýymyz qajet. Oıý tilin túsinip, ónerge jaqyn bolýymyz kerek.
Muǵalim: Balalar keıbir oıýlardyń birine toqtalyp ótemiz.
1 - o."Múıiz" órnegi - qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Bul órnekti tekemet, alasha, syrmaqtan kórýge bolady.
2 - o."Syrmaq múıiz" órnegimen kilemderdi bezendirgen. Boıaýdyń negizgi túrleri: qyzyl, qan qyzyl, jasyl, qońyr. Synyq múıiz mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý - órnek kilemderdi, alashalardy bezendirý úshin paıdalanady. Syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.
3 - o."Tumarsha" oıýy úshburysh bolyp keledi. Tumarsha til kózden saqtap qalý úshin balalardyń moınyna taǵylǵan. Bul oıý kilem, tekemetke qoldanylady.
4 - o."Irek sý"órnekteri kilem toqýda qoldanylady.
5 - o."Qoshqarmúıiz"oıý - órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde keledi. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady. Tekemet, syrmaqtar tigiledi.
6 - o."Gúl" oıý - órnegi gúl ósimdiginiń barlyq túrlerin tuspaldap turady. Bul órnektiń túri úsh japyraqty oıý - órnekten bastalyp, 12 japyraqty oıý - órnekke deıin qolóner buıymdarynda kezdesedi. Keste toqýda jáne kıim-keshekterdiń jaǵasyna, qaltasyna, jıekterine salady.
7 - o."Qos dóńgelek" oıý - órnegi mal tańbasyna uqsaıdy. "Qos dóńgelek" órnegimen negizinen kıim buıymdaryn, tekemetterdi, syrmaqtardy áshekeıleıdi.
Suraqtarǵa jaýap berý.
1. Ertede oıý - órnekti mataǵa túsirý úshin qandaı tásil qoldanǵan?
a/ qaryndash á/ýyz b/ bor
2. Oıý - órnektiń neshe túri bar?
a/300 á/500 b/400
3. Gúl oıýy neni beıneleıdi?
a/beıbitshilik á/qýanysh 3/darhan
4/"Qoı aýzynan shóp almaıtyn malyn" teńeýdi qaı túlikke arnaǵan?
1/qoshqarmúıiz 2/ túıe 3/eshki
Sonymen qazaqtyń "oıý" jáne "órnek" degen qos sózi latynsha "ornament" degen maǵynany bildiredi. Bul óner bizge Ejelgi kóshpendilerden jetken. Osy oıý - órnekti óz ómirleriniń sáni men mánine aınaldyrǵan.
Oıý - órnek quraq quraý - qazaqtyń keshegisi, búgingisi, erteńi" - dep Baýyrjan Momyshuly aıtqandaı, oıý oıýdy úırený, osy ónerdi jalǵastyrý senderdiń qoldaryńda.
Jas urpaq ómirli bolsyn,
Turmysy kóńildi bolsyn,
Ata - anaǵa meıirli bolsyn,
Aǵaıyn týysqa peıildi bolsyn,
Óner - bilimge zeıindi bolsyn,
On saýsaǵynan óner tamǵan
Oıýshy bolsyn dep,- búgingi ashyq tárbıe saǵatyn aıaqtaımyz.
Maqsaty: Oqýshylarǵa oıý - órnektiń shyǵý tarıhymen, olardyń túrlerine toqtalyp, óz ultymyzdyń ózindik qol - ónerin jas urpaqqa úırete otyryp, estetıkalyq tárbıe berý.
Kórnekiligi: Oıý - órnekter týraly sýretter, maqal - mátelder, jumbaqtar, sózjumbaqtar,
oıý - órnektiń túrleri, qazaqtyń ulttyq kıimderi, ydys - aıaqtary.
Júrý barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi. Kirispe sóz.
Qazaqtyń "oıý" jáne "órnek" degen sózi birge aıtylyp, latynsha "ornament" degen uǵymdy bildiredi. Ornamenttiń maǵynasy - sándeý, ásemdeý. Oıý - órnek bir zatty oıý, kesý, tilý, qıý tásilderi arqyly júzege asady. Oıylǵan, kesilgen, qıylǵan oıýdy ekinshi bir zatqa kiriktirip, japsyryp, jelimdep áshekeıleıdi, ásemdeıdi. Oıý - órnek qazaq dalasyna oqý - syzý paıda bolmaı turyp, dúnıege keldi dese de bolady. Oıý - órnekti belgili bir adam nemese qolóner sheberleri oılap tapqan joq, ony halyq oılap tapty. Qolóner sheberleriniń arnaıy sheberhanalary bolǵan joq. Olar úıdiń ne dalanyń kez kelgen jerin yńǵaılap, sol jerdi sheberhanaǵa aınaldyrǵan. Adamdar erteden - aq ózderin qorshaǵan dúnıeni tasqa beınelegen, bertin kele kıim - keshekterine, ydystarǵa sýret retinde salǵan, osylaı birte - birte oıý - órnek paıda boldy. Al bizdiń halqymyzdyń turmys - tirshiliginde oıý - órnektiń alar orny úlken. Ol urpaqtan - urpaqqa jalǵasyn taýyp damyp kele jatqan birden - bir óner. Ár sheber búl ónerdi óz úlgisinde, ár túrli damytqan, ózi jasaǵan oıýǵa ózi ataý bergen, onyń astaryna ózinshe tereń uǵym syıǵyzǵan, sondyqtan oıý - órnektiń tilin, syryn, tarıhyn sol sheberden artyq eshkim bilmeıdi.
"Oıý - órnekti qaıdan, kimnen úırendiń"- degen saýalǵa ataqty sýretshi Ábilhan Qasteev
"Taýdyń bulaǵynan,
Qoıdyń qulaǵynan,
Apamnyń kıizinen
Eshkiniń múıizinen"- dep jaýap beripti.
Ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan "qazaqtar oıý - órnek áleminde ómir súredi"- dep aıtqandaı, qazaq halqynyń ulttyq buıymdarynyń barlyǵynda oıý - órnektiń nebir ǵajap úlgilerin kórýge bolady.
Oıýdyń árbir elementterinde tereń maǵyna tereń mán jatyr. Oıý - órnekter keıde óte usaq, keıde óte iri bolyp keledi. Usaǵy zergerlik, keste tigýde qoldanylsa, irisi kilem, alasha, tekemet, syrmaq, sandyq t. b. qoldanylady. Sonymen birge úı jıhazdarynda syrmaq, tekemet, kórpeshe, kilem, sandyq, kebeje, qarý - jaraq, zergerlik buıymdardy bezendirýge qoldanylady.
Qabyrǵaǵa ilingen túskıiz, kilem, syrmaqtaǵy kestelerge, órnekterge zer salyp qarasaq, árbir oıý - órnektiń maǵynasy bar ekenin baıqaımyz. Oıý - órnektiń maǵynasy jaıynda mynadaı ańyz áńgime bar.
Baıaǵyda alysqa uzatylǵan qyz artynda qalǵan aýylyna kestelegen kishigirim oramaldy kerýenshilerden sálemdeme retinde berip jiberdi. Oramaldyń betinde ushqan qus pen jańa búrshik atyp kele jatqan gúl beınelenipti. Muny kórgen ata - anasy;
- E, qyzymyz áýedegi qustaı emin - erkin, jaırańdap ómir súrip júr eken,- dep máz bolysady.
Bir - eki jyl ótken soń kerýenshiler álgi qyzdan taǵy da bet oramal ákeledi. Onda oramaldyń jıegi búrmelenip, ortasyna túregelip, turǵan er adam júresinen otyrǵan beınesi kestelenipti. Muny kórgen ata - anasy:
- Qyzymyz burynǵy saýyq - saırannan, bostandyǵynan aıyrylyp, torǵa túsken torǵaıdaı bolyp, beısharanyń joldasy qatal adam eken, ózinen tómen ustaıtyn kórinedi, - dep qynjylypty.
Muǵalim: Mine, oıý - órnekterdi " sóıletip " oıý arqyly oıymyzdy bildirýge bolady eken.
Búginge deıin qazaq oıý - órnekteriniń 500 - ge jýyq túri anyqtalǵan. Oıý - órnek túrleri tórt topqa bólinedi.
1. Ósimdik tektes oıý - órnekter.
2. Janýarlar tektes oıý - órnekter.
3. Geometrıalyq fıgýralar tektes oıý - órnekter.
4. Ǵarysh álemine baılanysty oıý - órnekter.
Muǵalim: Qazaqtyń oıý - órnegin salyp, qıyp úırenbeı qoldanbaly ónerdi ıgerý múmkin emes. Sondyqtan oıýdy ózimiz oıyp úırenýimiz kerek. Halqymyzda "Óz úıinde oıý oımaǵan adam kisi úıinde syzý syzady"- degen maqal bar. Osy maqaldyń ózi oıý oımaǵan kisiniń ózge ónerdi de ıgere almaıtyndyǵyn kórsetedi.
/ Oqýshylar oıý oıady, onyń qandaı oıý ekendigin túsindiredi/.
"Qara jorǵa" bıi.
1 - oqýshy."Múıiz" oıýy qazaq halqynyń oıý - órneginiń tórkini deýge bolady. Óıtkeni barlyq jańa elementter sonyń negizinde jasalyp, tek ataýlary ózgerip otyrǵan.
Mysaly, qoshqarmúıiz, arqarmúıiz, syńarmúıiz, tórtqulaq, synyqmúıiz t. b. kilem, alasha, tekemet, syrmaq, qorjyndardy áshekeılep, bezendirip otyrǵan.
/Sózjumbaq sheshý/
1. Tiginshige kerekti qural ne? /oımaq/
2. Buıymdardy nemen áshekeıleıdi? /oıý/
3. Oıý degen sózben qandaı sóz bir maǵyna bildiredi? /órnek/
4. Qandaı oıý til kózden saqtap qalý úshin balalardyń moınyna taǵylǵan? /tumarsha/
5. Túıeniń basqan izin dolbarlaıtyn kúrdeli oıý - órnek ne dep atalady? /túıetaban/
6. Óte erteden kele jatqan óner salasy ne? /zergerlik/
7. Syrt pishini botanyń kózindeı dóńgelengen rombyǵa uqsaıtyn geometrıalyq oıý - órnek? /botakóz/
Balalar, osy oıý - órnekti halyqtar óz ómiriniń sáni men mánine aınaldyrǵany sonsha, oıý - órnek týraly birneshe ańyzdar men ertegiler bar. Sonyń biri "Oıý han men Joıý han" ańyzyna toqtalaıyq.
1 - oqýshy oqıdy.
Jumbaq sheshý, osy jumbaqqa baılanysty oıý túrlerin ata.
1. Taptym, taptym tap jorǵa Tabany jalpaq boz jorǵa.
Jaýaby: Oıýlar: Botagóz, túıetaban, órkesh.
2. Eki aınasy bar. Eki naızasybar Tórt syldyrmaǵy bar. Eki shybyrtqysy bar.
Jaýaby: Oıýlar: syńarmúıiz, synyqmúıiz, qosmúıiz.
Endi, oıý - órnek, sheberlik, óner týraly maqal - mátel aıtamyz. /Elvıra aıtady/.
1. Óner syry órnekte.
2. Oıý oıǵannyń oıy ushqyr.
3. Oıý oıǵan syzý da syzady.
4. Úlgisi kóptiń órnegi kóp, Órnegi kóptiń ermegi kóp. 5. Ónersizden qut qashady.
Bı: "Qazaq bıiʺ
Sonymen balalar, búgin oıýlardyń túrlerimen tanystyq. Ata - babamyzdan qalǵan oıý - órnekti, mádenı shejiremizdi saqtap, barynsha ulyqtaýymyz qajet. Oıý tilin túsinip, ónerge jaqyn bolýymyz kerek.
Muǵalim: Balalar keıbir oıýlardyń birine toqtalyp ótemiz.
1 - o."Múıiz" órnegi - qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Bul órnekti tekemet, alasha, syrmaqtan kórýge bolady.
2 - o."Syrmaq múıiz" órnegimen kilemderdi bezendirgen. Boıaýdyń negizgi túrleri: qyzyl, qan qyzyl, jasyl, qońyr. Synyq múıiz mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý - órnek kilemderdi, alashalardy bezendirý úshin paıdalanady. Syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.
3 - o."Tumarsha" oıýy úshburysh bolyp keledi. Tumarsha til kózden saqtap qalý úshin balalardyń moınyna taǵylǵan. Bul oıý kilem, tekemetke qoldanylady.
4 - o."Irek sý"órnekteri kilem toqýda qoldanylady.
5 - o."Qoshqarmúıiz"oıý - órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde keledi. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady. Tekemet, syrmaqtar tigiledi.
6 - o."Gúl" oıý - órnegi gúl ósimdiginiń barlyq túrlerin tuspaldap turady. Bul órnektiń túri úsh japyraqty oıý - órnekten bastalyp, 12 japyraqty oıý - órnekke deıin qolóner buıymdarynda kezdesedi. Keste toqýda jáne kıim-keshekterdiń jaǵasyna, qaltasyna, jıekterine salady.
7 - o."Qos dóńgelek" oıý - órnegi mal tańbasyna uqsaıdy. "Qos dóńgelek" órnegimen negizinen kıim buıymdaryn, tekemetterdi, syrmaqtardy áshekeıleıdi.
Suraqtarǵa jaýap berý.
1. Ertede oıý - órnekti mataǵa túsirý úshin qandaı tásil qoldanǵan?
a/ qaryndash á/ýyz b/ bor
2. Oıý - órnektiń neshe túri bar?
a/300 á/500 b/400
3. Gúl oıýy neni beıneleıdi?
a/beıbitshilik á/qýanysh 3/darhan
4/"Qoı aýzynan shóp almaıtyn malyn" teńeýdi qaı túlikke arnaǵan?
1/qoshqarmúıiz 2/ túıe 3/eshki
Sonymen qazaqtyń "oıý" jáne "órnek" degen qos sózi latynsha "ornament" degen maǵynany bildiredi. Bul óner bizge Ejelgi kóshpendilerden jetken. Osy oıý - órnekti óz ómirleriniń sáni men mánine aınaldyrǵan.
Oıý - órnek quraq quraý - qazaqtyń keshegisi, búgingisi, erteńi" - dep Baýyrjan Momyshuly aıtqandaı, oıý oıýdy úırený, osy ónerdi jalǵastyrý senderdiń qoldaryńda.
Jas urpaq ómirli bolsyn,
Turmysy kóńildi bolsyn,
Ata - anaǵa meıirli bolsyn,
Aǵaıyn týysqa peıildi bolsyn,
Óner - bilimge zeıindi bolsyn,
On saýsaǵynan óner tamǵan
Oıýshy bolsyn dep,- búgingi ashyq tárbıe saǵatyn aıaqtaımyz.
You Might Also Like
