InfoHub Logo

Tek — úzilmeıdi. Kisi qaza bolǵan kezde keýdedegi jan ushyp móldir álemge aınalady, basqa keıipke enedi, ózge túrge aýysady, áıtse de máńgi baqı ushty-kúıli joıylmaıdy degen sóz bar. Býdda monahtarynyń myń jylǵy kón kibatynyń izimen «Dúnıeniń jeti keremeti» degen kitap jazǵan Nıkolaı Rerıh: «Jan adamnyń denesinen bólingen soń áýeli tándi tastap shyǵyp, móldir álemge aınalady, móldir álem adamdardy, tabıǵatty sezinedi, kóredi, kerisinshe — kisi álgi móldir álemdi kóre almaıdy... jyldar óte, ýaqyt jyljı ǵaıyptyń kúshimen álgi móldir álem otty álemge aınalady... mıllıon-mıllıon jyldardan keıin álgi otty álem taǵy qubylyp metamorfozaǵa túsip, syrtyna basqa bóten aǵzany ıelenip, qaıyra jan ıesi — adam bolyp dúnıege qaıta aınalyp keledi», — deıdi. Qysqasy, jan únemi bir trúden ekinshi túrge almasyp, qaıtalanyp, dúnıe tirshiligin shyrq aınalyp dóńgelenip júredi. Sonysymen máńgilikke ulasady deıdi. Jannyń bıologıalyq sapasy — tek kórinedi. «Tegi myqty», «tegi taza», «tegine tartqan» degen sózder, bálkim, ilkiden kele jatqan kóne uǵym.

Orazgeldi qınalǵan, ıa bolmasa qapalanǵan kezde eski bir áńgime esine oralady. Ákesinen estigeni jadynda tasqa basqandaı jattalyp qalypty. Kisiniń jas kezindegi jady myqty ekeni ras.

Ákesi keshegi kúnderi quıqyljytyp aıtyp bergen oıǵa tómendegishe:

Orazgeldiniń naǵashy atasy jigit shaǵynda taramysyna ilingen aryq, abajadaı súıekti, jaýyryny jerge tıeıtin balýan bolǵan kórinedi. Otyzǵa deıin úılenbepti. Aldyna mal bitpegen, minis atyn, ústindegi kıimin ǵana túzegen, el-eldi aralap serilik qurǵan, toı-jıyn dese ishken asyn ysyryp qoıǵan, mort minezdi, birtoǵa jigit bolǵan kórinedi. Jaz aýa, kúzge salym maldyń jiligine maı bitip, tolysqan shaǵynda eldiń úlkenderi Buharǵa mal aıdaıtyn úzilmeıtin úrdis salt bar kórinedi.

Bir jaǵy, saýda jasap, aıdap barǵan malyn puldap, eldegi bala, áıel, juraǵatyna kıim, qysqa jeter azyq-túlik alady, ekinshi jaǵynan, sol zamanda batys pen shyǵystan aǵylyp kelip óner kórsetip, halyqty qyzyǵyna qaryq etip jatatyn tústigi Ándi, Mysyr, teristegi Bulǵar, Altyn Orda handyǵynyń qyzyǵyn kórip qaıtýǵa umtylady bilem. «Mal aıdas, Buhardyń qan bazarynan qyzyq kóresiń» degen aýyldastarynyń sózin jerge tastamaı, Qudaıbergen naǵashysy kóligin saılap, jol azyǵyn qamdap jerlesterine ilesip, kúnderdiń-kúni jolǵa shyǵady. Qyzyldyń qumyn kóktep ótip, Turan oıpatynyń kindik tusynda halyqtyń kóptiginen ortasy shúńeıttenip jatqan Buharǵa deıin alty qonyp, at tuıaǵy kúıgen shólden basyp, qus qanaty talǵan taýlardy aınalyp ótip, jetinshi táýlikte úlken qalanyń qaqpasyna mańdaı tireıdi. Qaqpa aldynda muzdaı qarýlanǵan kúzetshi sarbazdardy kórip shoshyp qalǵan. Áıtse de susty nemeler qabaǵyn túıip qaraǵany bolmasa, lám demesten tas músin qalpy tustarynan ótkizip jiberedi. Keıinshe bildi, qaqpa aldyna jaýatyn nóser bultyndaı túnerińki kúzetshi qoıý baıaǵy Ámir Temir zamanynan qalǵan salt eken: alystan úzdigip jetken jolaýshyǵa ses kórsetip, ári kóne qalanyń susty saltanatyn arttyryp tursyn degen úrdistiń jalǵasy bolar bálkim.

Qalaǵa tórt túlik maldyń neshe atasyn aıdap kelgeni bolmasa, bular — Qazyǵurt qoınaýynan sińirin sozyp sharshap-shaldyǵyp jetken qazaqtar — bylaıǵy jerde shóp basyn syndyrmady dese de bolady. Jalanyp qarsy aldynan shyqqan deldal degeni malyn aıdasty... bazaryna jón siltedi... satyp alýshymen mámilege keldi... tipti qona jatatyn tákıa jaıdy solar tapty; jambas pulyna deıin solar kelisti. Kóleńkeli syz tamda aıaq sozyp, jan shaqyryp jatý jaıyna qaldy.

Nege ekenin kim bilgen, áıteýir qalada úlken dúrligis. Kósheni kerneı shalǵan ala taqıalylar basyna kóterip, dańǵazalap esh uıyqtatpaıdy. Eriksiz qulaq salady.

Árisi Mysyr, berisi Baǵdat, tústigi Úndi, shyǵysy Qashqar jurtynan myna Buharǵa jaýyryny jerge tımegen, bilegine sengen, aıtýly balýandar jıylyp jatyr dep estidi. Úsh jylda aınalyp soǵatyn balýandyq saıysy osy eken. Jurttyń aýzyna qarasań — as batpaıdy, delebeń qozady, súıegine qorǵasyn quıylǵandaı seziledi. Nesin aıtasyń, uıǵyrdyń túıe balýany Mysyrdyń jolbarys alǵan balýanyn basynan asyryp, shyrq úıirip, jambasqa alyp tastap jibergende, aq topyraq laıǵa aınalypty desedi; qala ámiri tórtkúl dúnıeden jınalǵan jampozdardyń baǵy janyp, bas balýan ataǵyn alǵan kisige etegin jel ashpaǵan Isfahan arýyn bas etip, jasaýymen toǵyz túıe tigipti dep daýryǵysady.

Qazyǵurttan mal aıdap jetken, bulshyq eti bileýlengen Qudaıbergen álgini esitip, «baǵymdy synap kórsem qaıtedi!» dep ishteı tolǵanady. Oılana-oılana otyrǵan ornynan turyp kete jazdaıdy. «Bolmas, bolmas, ádeıilep at arytyp jetkende, jambasymyz tesilip jata bermeı, baraıyq... kóreıik... keremetin elge aıtyp jetkizeıik!..» desedi jerlesteri. Azyq-túligin, sýsynyn qamdap, aınalasy at shaptyrym, ortasy shúńeıt, qos qaptaly kisi otyratyn jarlaýyt túıe jon etip jasaǵan tekpishekke aıaq iliktiredi, maldas qurady. Bas aınalyp, kóz qaraýytqan balýan saıysyna nazar salady.

Shúńeıttegi ortalyq alańǵa shym tósep, sý seýip kógin ósiripti, shań shyqpaıdy.

Bular balýandyq saıystyń sońyn ala jetipti. Qudaı basqa salmasyn! Uıǵyrdyń jalpaq jaýyryn, baltyry júndi, júrek jutqan balýany beldeskendi shydatpady. Nebir ábjil, qylyshtyń júzinen ótkendeı, domalanǵan doptaı arab kúshtisin kóp ańdysyp, shap berip ustap ıyǵynan asyryp domalatqanda bar ǵoı... Álgi myqty myqynyn basyp tura almaı qaldy. Bilegi kelsaptaı úndi balýany alańǵa oınaqtan shyqty, kelsap qolyn úıirip oınap júrgen bala sekildendi. Uıǵyrdyń túıe balýany qapy qaldy... Álgi neme aınalyp soǵyp, kelsap qolymen jandy jerine perdi kelip, perdi kelip. Uıǵyr balýany júgi aýyp shókken túıege aınalyp, tizesin basyp tura almaı, aqyrynda kesken tomarǵa aınaldy. Kelsap bilekti úndi balýany alańdy aınalyp, aqyryp-shaqyryp birazǵa deıin oınaqtap júrip alady.

Kerneıshi keńirdektep, qulaqty jarady.

— Kánekeı, kim bar shyǵatyn! Úndiniń Ábjylan balýanyn jyqqan kisi bas júldege ıe bolady!

Alyp alań tym-tyrys, julqynyp shyǵar júrek jutqan shyǵa qoımaıdy.

— Ábjylan balýanǵa bas júldeni berip qoıyp, omalyp otyra beremiz be-eı, qazaq, ózbekter!

— Qane, kim bar beldesetin!

Mańaı tunjyrǵan qalpy. Myna otyrǵan Qudaıbergen ornynan kóterilip ketedi, yza býyp, qan quıylǵan janary eshteme kórseter emes, «men shyǵamyn» deıdi ıyǵynan túıe jún shekpenin sypyryp. «Áı, jigitim, qabyrǵań kúırep maıyp bolasyń!» — deıdi jerlesteri; «Qarap júrip elge óligińdi arqalap qaıtpaıyq!», «Qara kóz kánızági de, toǵyz bastatqan báıgisi de ádiram qalsyn-aı!..» Qudaıbergenniń qulaǵy tars bitelip qalǵan, jyn ıektedi me, álde yza kóterdi me, ózi de bilmeıdi, teńselip alań ortasyna jyldam basyp jetip bardy.

Aryq atandaı sıdıyp alańǵa shyqqan uzyntura jigitti kórip, kelsap judyryq, ábjil jylanǵa uqsaǵan úndi balýany shyqylyqtap kep kúledi. Kúlip júrip alańdy aınala júgiredi, basynan asyp aýnap túsedi. Bapker jigitter Qudaıbergendi baptap-shaptap degendeı, birazyraq býsandyryp alyp, buıda tizginin sypyryp, álgi nemege qarsy qoıa bergeni.

— Alla-a-aı!-degen Isfahan arýynyń shyńyldyr úni eriksiz shyǵyp ketedi.

Áýelgide Qudaıbergen ańysyn ańdyp biraz júrermin dep oılaǵan, dopsha domalap úndi balýany birde oń jaǵynan, keleside sol jaǵynan shyǵady. Úıirip soǵar kelsap judyryqqa túsip qalmaýdy oılady. Álgi judyryq tıgen jerin qaýsatary anyq. Esine quba jonda báıge atymen qasqyr qýyp, tobylǵa soıylmen soǵyp alǵan aılasy tústi. Ábden sharshaǵan arlan aǵyzyp kele jatqan attyń eki jaǵyna kezek aýnap, aıla jasap, soıyl darytpaıdy, sondaıda tek aldaýsyratý qajet. Oń qaptaldan zý etip óte bergen qarsylasyn qarmap áýre bolýdyń qajeti joq, shyrq aınalyp, sol qolymen tuzaq jasap búgilip qap, úndistiń baltyrynan shap berdi. Shalqasynan túsirdi. Álgi neme ishten perdi. Kindik tusy túıilip tizerlep baryp boıyn qaıta túzedi, qarsylasy bult etip shyǵyp ketti. Jambasyna ala almaı qor boldy. Oınaqtaǵan orǵa túser degendeı, oınap júrgen ábjil neme qaıys bilekke qaıta qarmaldy. Qudaıbergenniń qara kúshi jambasynda bolatyn, oıda joqta jambasqa túsken úndi balýany shyrq úıirilip, sháńbirek atyp aıaǵy aspannan keldi. Boıyn tiktep túregelgen mezet joıqyn jambasqa jáne tústi jáne jer qushty, aıaq astynan eseńgirep qaldy. Jeńis Qudaıbergenge buıyrdy.

Teristikten, shyǵystan kelgen qazaqtar «a, qudaılap» óre túregeldi.

Tústikten kelip jetken qazannyń túp kúıesi sekildi úndister, aýǵandar, pushtyndar ýáj sózge toqtamaı eregise kóterildi: «Joq, jeńisti qoldan bermeımiz!» desti... «Qazaq palýany kúshpen jeńgen joq, qaıdaǵy-jaıdaǵy tásildi qoldanyp aıla asyrdy» desti... «Ólsek te, tyrıǵan aryq qatpaǵa báıgini bere almaımyz» desti. Daý shyqty, jurt dúrlikti. Tóbeles týyp kete me dep qala ámiri qobaljydy.

— Sonda ne qyl deısińder?

— Qazaq balýany myqty bolsa, pilmen kúressin. Álgi úndi balýany belin ala almaı jatyr. Sonyń úıretilgen úıdeı pili bar, sol pildi jeńse, sózge turamyz, — desedi qarsylastar, — jeńe almasa, báıge bizge buıyrady.

— Endeshe, qazaq balýany pilmen kúressin, — dep qala ámiri pátýa jasaıdy, — kúni erteń osy alańda kezdesetin bolaıyq, sáske túste, beldesýge shyqsyn!

Qala ámiriniń aıtqany — zań. Áp-sátte kúni erteń, sáske túste qazaq balýany úıdeı úlken pilmen kúresedi eken degen sóz kúlli qalany sharlaı jóneledi. Estigen jurt qaradaı úreılenedi, táýbaǵa keledi. «Munysy nesi? — desedi, — qazaqpen kádýilgi adamsha beldesetin kúshtisi quryp qaldy ma, buty bórenedeı alpaýyt haıýanmen qalaı beldesedi?!» Jany ashyp, jaqsy sóz aıtyp jubatyp jatqandary bar. «Ólmese, ómirem qapsyn-aı» — dep qolyn sermelep, sáske túste qan maıdandy kórýge asyǵatyndar qanshama?! Tákıa-jaıǵa kelip, kók sháı iship, kirpigi qımyldap otyrǵan Qudaıbergenge aqyl aıtýshylar tabyldy. «Qala syrtynda, pálen degen jerde, túgenshe degen júz jastaǵy kárıa bar, ómiriniń jartysyn Úndistanda jalshylyqta ótkizgen, bir bilse — pildiń jaıyn sol biledi, baryp keńes sura», — dep álgiler jol silteıdi. Jazǵan qulǵa daýa jaq, Qudaıbergen ornynan turyp, túıe jún shekpenin kıip, kóshe-kósheni kezip, álgi shaldy izdeýge shyǵady. İńir úıirile qala shetinde, jertólede úńireıip otyrǵan álgi shaldy taýyp alady. Sálemdesedi. «Osylaı da osylaı, ómirden kórgenińiz kóp, erteń sáske túste «pilmen kúresesiń» dep, qala ámiri yzǵaryn tógip otyr!.. Ne isteımin?.. Qandaı aqyl beresiz, ata», — deıdi. Álgi shal uzaq oılanyp otyryp qalady, sol otyrysynda shybyn-shirkeı qonǵan kúıgen tomarǵa uqsaıdy. Birazdasyn kómekeıi búlkildeıdi, jer astynan sóılegendeı úni kúńgirlep shyǵady.

— Balam, pildiń kúshi tumsyǵynda, — deıdi tamsanyp otyryp, — úıretilgen pil bir ornynda shyrq aınalyp tumsyǵymen soǵady. Soqqan kezde jan balasy shydap tura almaıdy.

Sińirine ilinip otyrǵan shal arýaǵyna minse — basy qaqshańdap, sóılempaz bolyp ketedi eken úı irgesine súıep qoıǵan álde dýtar, álde dombyra — uzyn moıyn, domalaq shanaq aspabyn alyp soıaý saýsaǵymen sabalap qańsyǵan kerneıden shyqqan jeldeı azynaǵan ún shyǵarady-áı. Áýelgide shaldy jyn ıektedi me dep oılaǵan. Áıtpese beıtanys kisilerdiń aldynda, eki keshtiń arasynda azynatyp báıit aıtady degen kimniń oıynda bar. Osynda ilestirip alyp kelgen jolbasshy jigit aıtady: Aqsaqal jasynda arqasy bar aqyn bolǵan, arqasy qozyp, arýaǵy ustap jyr aıtqysy kep otyr, «aıtsa-aıtsyn», — deıdi Qudaıbergen naǵashysy. Úlken kisiniń úni tarǵyl, keı sózin umytyp, bazbir yrǵaǵyn buzyp biraz sharshaıdy. Ýaqyt bolsa zymyrap ótip jatyr, erteńgi kúreske qanyq uıyqtap, nárli tamaqtanyp kúsh jınaýy qajet. Aqyl aıtady-aý, amal tabady ǵoı dep úmittenip kelgen kári qaqpasyń til men jaǵyna súıenip, kóne báıitin kúńirentip, kón shanaǵyn sabalap sarnap otyrysy mynaý. «Osyny birdeme biledi dep kelgen biz aqymaq shyǵarmyz» dep Qudaıbergen ishteı túıilip, jolserigin ala kózimen ata qaraıdy, ári-beriden zyǵyrdany qaınaıdy.

«O-o-aý, dúnıe-aı, jıyrma beste jarqyldap aldaspanym, otyz beste qaradaı adasqanym...» dep kúńirenip, dóńgelenip, góı-góıletip júzge taman jaqyndap jetkende... Áı, dáý de bolsa báıiti bitetin bolar dep dámelenip edi. Shal-ekeń júzden joǵary órlep betkeıletip jorǵalap barady. Qudaıbergen shydaı almaı seriginiń búıirinen túrtedi.

«Myna shal neshede?» — denıdi kógerip-sazaryp. «Itim bilip pe neshede ekenin?!», — deıdi jolserigi qysylyp. «Bilmeıtiniń bar, sandalyp nesine ilestirip keldiń?» «Itim bilip pe qapelimde arqasy ustap, aqyndyǵy qozyp ketetinin?!» «Endi nesine esekdáme etip ıt arqasy qıanǵa ertip ákeldiń?»

Óstip eki jigit anyq tájike, bitispes daýǵa bet burǵan kezde shal-ekeń báıitin támamdap, kóne shanaqty soıaý saýsaǵymen sıpalap jartylaı kózin jumyp mólıip otyryp qaldy. Qudaıbergen qatty jótelip, dybys berdi, o dúnıege jol alyp ketip qalǵandaı keptegi shal-ekeńdi osy dúnıeniń qamyna qaıyra jetelep alyp keldi. Balýannyń úni jer astynan shyqqandaı, tegi.

— Buhar begi: «Ól, tiril, kúni erteń pilmen kúresesiń», — deıdi, aıla-amal bar ma sol náýbetke?

Shal umytqany jańa esine túskendeı, janarynyń oty jandy, qyzyl ıegin kórsetip, únsiz kúlip aldy, kózin jymsıta qysqany.

— Alla-aı, — dedi qarlyǵyńqy únmen ázer sóılep, — kúreske, jaýǵa qarsy shapqyzyp úıretilgen pil mańaıyn japyryp qarap qyp ketedi, aldyna kóldeneń turýǵa bolmaıdy, úıirip soǵar qara quıyn sekildi. Alla-a-aı! Tumsyǵymen úıirip soǵyp jan shydatpaıdy. Dáldep tıse, qara aǵashtyń ózin opyryp túsiredi.

Qudaıbergen naǵashysy shyndap qobaljıyn depti.

— Dúnıede adammen arpalysatyn etip úıretken pil jaman!

Qudaıbergen naǵashysy kári qaqsaldyń usqyny jaman sózine kúıedi.

— Jaman sózderdi úıip-tóge bergenshe, aılasyn aıtpaısyz ba? — deıdi.

Júz jasaǵan kári tomar tomsyraıyp otyryp-otyryp ázer-mázer tilge keledi, ıa kúlip otyrǵany, ıa kemseńdep otyrǵany belgisiz, ıyǵy qýshıyp, mańdaı ájimi tereńdep, tisi túsip qalǵan qyzyl ıegi kórinedi. Qudaıbergen ytyryla túregelip, shalt burylyp shyǵyp ketkisi keledi.

— Jalǵyz amal, — deıdi úkideı úlbirep otyrǵan úlken kisi, — shyrq aınalyp úıirip soǵatyn tumsyqty qapysyn taýyp shap berip ustap, soqqysyn denege darytpaı, burap qalyp, qulata alasyń. Tumsyǵyn qaıyryp qana jyǵa alasyń.

— Bar bolǵany osy-aq pa?

— Ózge amalyn tappadyq.

Qudaıbergen naǵashysy qaltasyn qaǵyp usaq aqshasyn shaldyń alaqanyna salady. Túregelip, alǵysyn aıtyp ketýge bet alady. Qos tizerlep júgine ketip, qolyn jaıyp: «Qanekı, batańyzdy berińiz!» — deıdi. Úlken kisi dybyssyz kúlip, ernin jybyrlatyp, alaqanyn jaıyp áldene kúbir etti, bata yrymyn jasady. Qudaıbergen jertóleden shyǵyp, eńsesin tiktep, keýdesin kere tynystady. Keshegi kúnderi jasyl jelek jamylǵan kóshe boıy tazaryp, taqyrlana túsipti. Qarańǵylyq qoıý. Tym jyraqtan nóser bulty shaqpaq shaǵady. Kúni erteń ortasy shúńeıt aıpara taqyrda dúleı kúsh ıesi pilmen kúresetini esine túsip, qaı-qaıdaǵy oıyna oralyp, júregi qurǵyr órekpıdi.

Aınalyp jatyn orny — tákıa jaıǵa taqaǵan edi, aldynan qylysh asynyp, naıza ustaǵan túsi sýyq sarbazdar tóbe kórsetti. Qapylysta qazaqtar qashyp ketpesin dep kúzetke qoıǵan qala ámiriniń aıla-sharǵysy sekildi. Shynymen ǵoı, qaıda qashyp qutylady, mańdaıǵa jazǵany pilmen kúresý bolsa — ıa bel keter, ıa beldeý keter, arýaqtarǵa syıynyp kóredi daǵy.

Saparlas serikteri bosaǵadan ishke attaǵan bul kókeńdi kórip óre túregeledi. Saýaldyń astyna alyp, ókpeni qysa túsedi. «Kerýenge qalaı ǵana ilestirip edik, basymyzǵa bult bop úıirildiń», — dep úlkender jaǵy úreıli. Jastar máz: «Áı, jyǵylsań da nardan jyǵyl degen, qabyrǵań qaýsasa da, elge pilmen kúresken Qudaıbergen bolyp qaıtasyń áli!..», «Qabyrǵasyn qaýsatyp tynsa, qudaıǵa qoı atar edik qoı, aq topyraqta domalap jatqan kisini qutyrǵan pil jýan tabanymen taptap, shelpekshe janshyp óltirmeı tynbaıdy deıdi ǵoı!.. Solaı úıretilse, qaıtesiń?!»

Az aıt, kóp aıt, kún shyǵa qalyń el kúres ótetin alańǵa jınala bastady, beıne, tyǵyny aǵytylyp, toǵannan shyqqan qarǵyn sýy sekildi. Kún sáske túske tyrmysa shómish sekildi kemesh baýraıynda ıne shanshar jer qalmady. Qala ámiri úıelmenimen úıilip kelip kúnqaǵar astyndaǵy taq sekildi ornatqan mamyq oryndyqqa jaǵalaı tize búkken kezde, qujynaǵan halyq, beıne, kózine ıleýdegi qumyrysqa bolyp shalyndy. «Tifá!.. tifá!..» dep, ishteı kálımaǵa tilin keltirip tiksinip-aq qalǵan edi, dalshynyń jer jarǵan jýan daýysy tóbe quıqany shymyrlatty. Saı tabanynan qarabarqyn shymyldyq serpilip ashylyp, arǵy jaǵynan qara sıraq, qabyrǵasy saı-saı qos sıdam úndis úıdeı alyp pildi jetelep alańǵa alyp shyqty.

Alyp shyqty degen ánsheıin sóz. Úlken alańǵa úıdeı qara pil taırań qaǵyp, bórene buty jarqyldap, uzyn tumsyǵy kókke shanshylyp, baqyryp-shaqyryp shyǵa kelgende, beıne, alań ústinen túıdektelip nóser bulty ótkendeı sezildi. Jurt qaradaı úreılenip, qoǵasha japyryldy. Ne keremetiniń baryn kim bilgen, álgi alyp haıýan jeńdi bilekteı uzyn tumsyǵyn alaı-bulaı siltep, silkip, jolynda kóldeneń jatqan jýan bóreneni ilip ap, aspanǵa bir-aq yrǵytty. Álgi aǵash jańqaýyqsha qalqyp, zymyransha zyrqyrap baryp qyr betkeıdiń pushpaǵyna burq etti. Jurttyń basyna túskende qarap qylar ma edi, qudaı saqtap aýlaqqa zyrlady.

Alyp haıýan «kúsh synasýǵa qaısyń barsyń!» degendeı, alań kindiginde shyrq aınalyp kerneıletip qyshqyrady-aı.

Myna tustan belýaryna deıin jalańashtanyp, shekesin aq oramalmen shartta túıgen, aıaǵyna ámirken bylǵary mási, butyna aq suryp dambal kıgen Qudaıbergen shyǵady. Júrisi jaı, pilge taqap kep kibirtik qaǵady. Qara sıraq ıeleri kúreske shyqqan balýandy kórip, alyp pildiń bas jibin bosatyp, ádeıi-aq ashý-yzasy órtshe tutansyn dedi me, álgi haıýannyń janyna batyryp, taıaqtap-taıaqtap jón-jónine ketedi. Ketken joq-aý, kóleńkeli jerge jerge sińip zym-zıa ushty-kúıli joǵalady.

Alyp haıýan aldyna qalbıyp shyqqan balýanǵa qara jerdi solqyldatyp qarsy shabady. Júreginiń túgi bar adam bolmasa, tóbedeı túnerip, jan balasyn úrkitip kele jatqan qara dúleıge eshbir pende bettep turarlyq emes. Qaýqary qalmapty.

Qudaıbergen jalt berip taıqyp úlgerdi.

Qaıta aınalyp shapqan dúleıge qarý jumsaı almaı, taǵy taıqydy. Kózin satyp úkilip otyrǵan halyq «ýh» dep júrek jara kúrsengendeı sezildi. Adýyn haıýan aılasyn ózgertti. Qarsy shaýyp qarmap ala almaıtynyn bilgen soń, taqap kelip, kilt tura qalyp shyrq úıiriledi. Uzyn tumsyq tıgen tusyn qıyp túser qylyshqa aınaldy.

Qudaıbergen sasa bastady. Az ýaqyt ishinde jandármen dep qarmap úlgermese, ókpesi óship shaldyǵa bastaıdy. Arǵy belgili, qylyshtaı ysqyrǵan jýan tumsyq tymaq qurly kórmeı qalbań etkizip qaǵyp túsiredi.

Janap óte bergen jumsaq bórene tumsyqqa jolbaryssha ytyryldy. Áýelgide aıaǵy jerge tımeı, kúsh ala almady, súıretilip syrǵanady.

Birazdasyn jerge sylq tústi. Qushaǵynda jeńdi bilekteı jýan tumsyq. «Ia, arýaq, qoldaı gór óziń!» — dep qaıys bilegin qatty qysyp turyp-turyp surapyl kúshpen qaıyryp qaldy.

Úıdeı pil jandy jeri qaırylǵan soń aıaǵy aspannan kep gúrs etti.

Qaraqurym halyq bir mezette «ý-u» dep jeńil demaldy, tikesinen tik turyp dúrlikti.

Shyńǵyryp, týlap, uzyn tumsyǵyn balýannyń qaqpansha qysqan bileginen ázer bosatyp alǵan alyp haıýan tura sap domalańdap, quldyrańdap bezip jóneldi. Jandy jeri qaırylǵan pil jolyndaǵy kisini qaǵyp, ıesin tapap, aldy-artyna qaramaı bezip joǵaldy-áı. Qudaıbergen maıdan dalasyn shań etip, másisin jyrtyp, bet júzi terge malshynyp, qary talyp, ortaǵa taqady. Bıikte otyrǵan bekzada, hanzadaǵa basyn ıip, sálem meziretin jasady.

Kózine ystyq jas tolyp tolqyǵan Buhar begi ornynan jeńil kóterilip, jyldam basyp, eńiske tústi. Qudaıbergendi balasyndaı kórip qushaǵyna kómdi. «Bárekel-de! — dedi, — bas báıgi, toǵyz nar bastatqan, jasaýy bútin, etegin jel ashpaǵan Isfahan arýy seniki!.. Abyroıyń aspandap jet elińe!»

Myna kóriniske kýá bop kózin satyp úńilip turǵan jurttyń kúńirenisi bóten. Pilmen kúresken balýannyń qolyn alyp, shalǵaıyn ustap, tábárik alyp qalýǵa umtylysy sumdyq! Túıe jún shekpenin teberik qyp jyrtyp, áp-sátte qıyp, butarlap bólisip áketti.

«Osy mezet aspantaýdyń ózi alasaryp kep aıaǵymnyń astyna túskendeı sezildi» deıdi keıinshe áńgimesinde Qudaıbergen balýan — osy Orazgeldiniń túp naǵashysy. Ózi tym áńgimeshil emes edi. «Alla — Qudaı jar bolsyn» dep shamalyǵa mise tutyp, qońtorǵaı ǵana tirshilik keship, aspaı-taspaı júrýge ádettenbegesin be, toǵyz nar bastatqan úlde men búlde jasaýy mol — Isfahan sulýyn alyp qaıtqaly múlde ózgeredi. Aıy ońynan týǵan adamǵa uqsap ylǵı jymıyp júretin minez jamapty. Segiz qanat aq otaýyn aýyldan múlde oqshaý, tóbe basyna tiktiredi. Túni boıy aq otaýdyń shamy sónbeıdi, úı aldyndaǵy oshaq tútini esh sembeıdi. Erteńgilik mal óriske qaptap, tusaýly aty aýyldan qara úzip ketkenshe úıinde jatyp-jatyp, kún sáske tyrmysa belin basyp, kıreleńdep, erinshektep syrtqa attaıdy deıdi.

Bulym-bulym belderge kún sala qaraıtyn kórinedi. Aınalshyq shóbin jegen atanǵa uqsap sońyna súziledi-aı.

Kóziniń astynan kóleńke qalqyp ketpeıtin Isfahan arýy el kózine múlde sırek kórinedi. Ertegide aıtylatyn periniń qyzy sekildenip syrt kózge túsýi kem. Túse qalsa — lám demesten syrt aınalyp sytylyp jóneledi. Ne keremetiniń baryn kim biledi, Qudaıbergen Isfahan arýyn alǵaly beri kúresti qoıǵan desedi.

Teriskeıdiń batpan quıryq baıy ulan-asyr toı jasap, salym, báıge berip, pildi jyqqan balýandy ádeıilep shaqyrtady — Qudaıbergen barmaıdy. Kúngeıdiń kún ajarly baıpatshasy ákesine as berip, alty alashtyń aldynda kúshin kórsetsin, pálen degen palýanmen kúressin dep at shaptyryp shaqyrmaı ma, bul kókeń bos moıyn bolyp júrip-júrip, aqyrynda úıkúshik atalyp úıinen shyqpaýǵa aınalady. Ázil sózge usta qatarlary bylaı dep tóndiretin kórinedi.

— Palýan altyn indi baǵyp beli shoıyrylypty, endi kúresip jarytpaıdy.

— Kánızáktiń qushaǵy pildiń tumsyǵynan beter qatty tıgeni!

— Bolsa bolar, pildi jyqqan balýanǵa beli qyldyryqtaı arýdyń pármeni qatty tıipti. Oı, dóńgelengen jalǵan dúnıe-aı!

Qudaıbergenniń kindiginen kileń qasy-kózi qıylǵan, beli qyldyryqtaı, úrip aýyzǵa salǵandaı qyzdar dúnıege keledi. Sonyń biri myna Orazgeldiniń ájesi kórinedi. Orazgeldiniń aıryqsha sulý ájesi baıaǵyda, Qazǵurt baýraıyna qonys tepken qazaqy aýylǵa kelin bop túskende — úlkender jastardyń neke toıyn jasamaı ma. Mal soıylyp, aqazan asylyp, asta-tók dastarqan jaıylady. Betashar bastalady. Jas kelinniń betin ashsyn dep at shaptyryp alǵyzǵan aqyn jigit óleń sózin destelep aıtyp-aıtyp kelinshektiń aq jaýlyǵyn jaılap kóterip... dıdaryna kóz salyp... sol-sol-aq eken... sózinen jańylyp... eseńgirep: «Oı, Allaı!» dep shalqasynan qulap qalypty.

Aı sáýleli arýdyń shalyǵy tıgen sekildi me, álde ómirinde sonshalyq móldiregen sulý urǵashyny kórmedi me?! Kim biledi?! Betashar óleńin aıtyp suńqyldap otyrǵan zarjaq aqyn sappa tyıylyp, dombyrasy bir jaqta, taqıasy bir jaqqa ushyp, kórer kózge shalqasynan túsipti deıdi.

Uzyn sózdiń siráǵysy: jyldar jyljyp óte bergen, kerýen jolymen qylqı moıyn jelmaıa jelgen, jel tımegen arý júzin ájim syzyp, pildi jeńgen bilekti balýan kıreleń qaǵyp belinen shoıyrylǵan... zaman ozǵan... osynaý bir oqıǵanyń eski ańyz bop sanasyna sińip qalǵany tegin bolmas.

Keıingi kóz kórgen úlkender aıtady-mys.

Myna Orazgeldiniń shapshań sóılep, kisiniń júzine tiktep qarap, adam ańǵaryn aına-qatesiz tanyp-bilip otyratyny, ózim degen adamǵa ózegin jaryp beretini — baıaǵy bir osy elge kúń bop túsip, kókjıeginen kún bop shyǵyp, qadirli kisige aınalǵan arý kelinniń kepıet-qasıetinen bolar, bálkim, desedi. Naǵashy atasynyń pilmen kúresken joıqyn kúshiniń urpaqtan urpaqqa aýysqan jurnaǵy, samal jeldeı ekpini, bálkim. Bálkim, iriniń iriligi — zamannan zamanǵa aýysqan bolar!

---