Qaljan ahýn Bólekbaıuly (1862 - 1916)
Seksıa: Tarıh
Qaljan ahýn Bólekbaıuly (1862 - 1916)
HİH ǵasyrdyń ortasyna taman Reseı ımperıasy Aral aımaǵy arqyly búkil Ońtústik Qazaqstan men Orta Azıany jaýlap alý úshin óz áskerin daıarlaı bastady. Syr óńirin basyp alý arqyly patsha ókimeti birneshe strategıalyq jaǵynan mańyzy bar josparlaryn júzege asyra alatyn edi.
Patshalyq Reseıdiń Ortalyq Azıa elderine jaqyndaı otyryp, búkil Túrkistandy (qazirgi Ońtústik Qazaqstan óńiri men Orta Azıalyq respýblıkalary - avt.) baǵyndyrýy úshin eń aldymen - Syr boıyn jaýlap alýy kerek bolatyn. Syr óńiriniń toǵyz joldyń torabynda ornalasýy, Aral teńizi men Syrdarıa ózeni arqyly Túrkistan ólkesine etene ený múmkindikteriniń artýy, bul ólkeniń áskerı - strategıalyq mańyzyn eselep arttyrdy.
Reseı bıliginiń qazaq jerinde klasıkalyq úlgidegi otarlaý saıasatyn (memlekettik basqarý júıesin joıý, qazaqtyń baıyrǵy shuraıly jerlerin kelimsekter muqtajyna tartyp alý, til men dininen aıyrý strategıasyn qoldaný) júzege asyrǵany belgili.
El tarıhyndaǵy almaǵaıyp kezeńde basqynshylarǵa ári olardyń sheksiz ozbyrlyǵyna qarsy baǵyttalǵan qazaq halqynyń qarsylyǵy bir sátte tolastaǵan emes. HİH - ǵasyrdyń 30 - 70 jyldaryndaǵy ult - azattyq qozǵalystyń altyn dińgegi ispetti eń iri kóterilisti qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly (1802 - 1847 jj.) basqardy. Bundaı kúresti Janqoja batyr Nurmuhammeduly (1774 - 1860 jj.), Syzdyq sultan Kenesaryuly (1837 - 1910 jj.) óristetti.
Dańqty qolbasshylardyń otarshyldarǵa qarsy azattyq kúresterine rýhanı qoldaý kórsetip, halyqty biriktirý isinde dinı aǵartýshy - oqymystylar aıanbaı qyzmet etkeni málim.
Memlekettilikti qalyptastyrý, irgesin bekitý, halyqtyń rýhanı mádenıetin, dúnıetanymyn jetildirý, saýattandyrý, áleýmettik jaǵdaıyn kóterý jumystarymen aınalysqan olar, otarshylar yqpalyna qarsy kúresken, ımandylyq pen bilimdilikti nasıhattaǵan, qundy shyǵarmalar jazyp, ǵajaıyp týyndylardy dúnıege keltirgen ǵulama - aǵartýshylar men qaıratkerlerdiń ultymyzdy uıystyrýdaǵy róli orasan bolǵany búginde tarıhı shyndyq.
Syr elinen shyqqan aǵartýshy ustazdar fılosofıa, gramatıka, lıngvısıka, shyǵys tarıhy men ádebıeti, astronomıa jáne t. b. jaratylystaný salalary boıynsha kásibı bilikti bolǵan. Bular negizinen Mekke, Medıne, Baǵdat, Sham, Ystanbul, Kaır, Kabýl, Gerat, Hıýa, Horezm, Úrgenish, Samarqand jáne t. b. mádenıet ortalyqtarynda oqyǵan. Óńir halqyn aǵartýda Buharadaǵy «Kókiltash» medresesiniń orny erekshe boldy. Medrese túlekteriniń qatarynda Syr óńirinde ózderiniń derbes meshit -medresesin ashqan aǵartýshy - ustazdar kóptep sanalady. Solardyń biregeıi ahýn, din qaıratkeri, ǵulama ustaz - Qaljan ahýn Bólekbaıuly.
Qaljan ahýnnyń arǵy tegi Aqtóbe oblysynyń Jamanqaraǵaı degen jerdegi tabyn rýynan shyqqan. Ákesi Bólekbaı jigit kezinde Qaraqalpaqstandaǵy týystaryna kelip sol jerde úılenip qalyp qoıady. Keıin Qaraqalpaqstandaǵy qazaq jurtyna basshylyq jasaıdy. Hıýa handyǵynyń begi bolady. Hıýa halqynyń Bólekbaı batyrdyń el basqarýdaǵy sheberligi men han aldynda asa bedeldi bolǵanynyń bir ǵana kórinisi Qaljan ahýn, dinı saýatty, óz zamanynyń kózi ashyq, zańǵar tulǵasy bola bilgen Bólekbaı atamyzdyń 77 jasqa kelgende kórgen balasy eken. Dúnıe esigin ashqan sábıge "Qalmuhammed" - dep at qoıǵan ata - anasy keıin ony erkeletip "Qaljan " atap ketedi. Sol zamannyń úrdisi boıynsha Bólekbaı batyr Qaljandy jeti jasynan bastap medresege berip, saýatyn asha bastaǵan. Qaljan ahýnnyń sharıǵat qaǵıdasy boıynsha kámeletke qarǵan on úsh jasynda ákesi Bólekbaı dúnıeden ótedi. Balasynyń zerektigi men alǵyrlyǵyna qanyq Bólekbaı batyr dúnıeden óterde, artynda qalǵandarǵa Qaljanǵa ary qaraı bilimin jalǵastyrýǵa kómektesýlerin ósıet etken. Eriniń bul ósıetin qup alǵan anasy Qaljanǵa jetimdik kórsetpeı, onyń oqýyn jalǵastyrýǵa analyq bar qamqorlyǵyn jasaıdy."Bilim ınemen qudyq qazǵandaı " demekshi Qaljan ahýn Hıýa, Buqaradaǵy dinı medreselerde taǵy tórt jyl bilimin shyńdap on jeti jasynda aıtýly Kókiltash medresesine oqýǵa qabyldanady.. Kókiltash medresesinde on jyl, ıaǵnı jıyrma jeti jasyna deıin tapjylmastan bilim alǵan Qaljan ahýn negizgi oqýy sharıǵat jáne zań salasyn tolyǵymen támámdap, olarǵa qosa fılosofıa, astronomıa, matematıka, bıologıa ǵylymdaryn taýysa oqyp, sharýashylyq basqarý isin ıgerip shyǵady. Arab, parsy, shaǵataı tilderiń erkin meńgergen Qaljan atamyz sol medreseden "Ahýn " ataǵyn ıemdenedi. "Ahýn " musylmandyq dinı laýazym - baýlýshy ustaz degen maǵyna beredi.
Qaljan atamyz poezıa salasynyń tunyǵynan tushyna sýsyndaǵany da kóp aıtylady.
Qaljan ahýn Bólekbaıuly (1862 - 1916)
HİH ǵasyrdyń ortasyna taman Reseı ımperıasy Aral aımaǵy arqyly búkil Ońtústik Qazaqstan men Orta Azıany jaýlap alý úshin óz áskerin daıarlaı bastady. Syr óńirin basyp alý arqyly patsha ókimeti birneshe strategıalyq jaǵynan mańyzy bar josparlaryn júzege asyra alatyn edi.
Patshalyq Reseıdiń Ortalyq Azıa elderine jaqyndaı otyryp, búkil Túrkistandy (qazirgi Ońtústik Qazaqstan óńiri men Orta Azıalyq respýblıkalary - avt.) baǵyndyrýy úshin eń aldymen - Syr boıyn jaýlap alýy kerek bolatyn. Syr óńiriniń toǵyz joldyń torabynda ornalasýy, Aral teńizi men Syrdarıa ózeni arqyly Túrkistan ólkesine etene ený múmkindikteriniń artýy, bul ólkeniń áskerı - strategıalyq mańyzyn eselep arttyrdy.
Reseı bıliginiń qazaq jerinde klasıkalyq úlgidegi otarlaý saıasatyn (memlekettik basqarý júıesin joıý, qazaqtyń baıyrǵy shuraıly jerlerin kelimsekter muqtajyna tartyp alý, til men dininen aıyrý strategıasyn qoldaný) júzege asyrǵany belgili.
El tarıhyndaǵy almaǵaıyp kezeńde basqynshylarǵa ári olardyń sheksiz ozbyrlyǵyna qarsy baǵyttalǵan qazaq halqynyń qarsylyǵy bir sátte tolastaǵan emes. HİH - ǵasyrdyń 30 - 70 jyldaryndaǵy ult - azattyq qozǵalystyń altyn dińgegi ispetti eń iri kóterilisti qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly (1802 - 1847 jj.) basqardy. Bundaı kúresti Janqoja batyr Nurmuhammeduly (1774 - 1860 jj.), Syzdyq sultan Kenesaryuly (1837 - 1910 jj.) óristetti.
Dańqty qolbasshylardyń otarshyldarǵa qarsy azattyq kúresterine rýhanı qoldaý kórsetip, halyqty biriktirý isinde dinı aǵartýshy - oqymystylar aıanbaı qyzmet etkeni málim.
Memlekettilikti qalyptastyrý, irgesin bekitý, halyqtyń rýhanı mádenıetin, dúnıetanymyn jetildirý, saýattandyrý, áleýmettik jaǵdaıyn kóterý jumystarymen aınalysqan olar, otarshylar yqpalyna qarsy kúresken, ımandylyq pen bilimdilikti nasıhattaǵan, qundy shyǵarmalar jazyp, ǵajaıyp týyndylardy dúnıege keltirgen ǵulama - aǵartýshylar men qaıratkerlerdiń ultymyzdy uıystyrýdaǵy róli orasan bolǵany búginde tarıhı shyndyq.
Syr elinen shyqqan aǵartýshy ustazdar fılosofıa, gramatıka, lıngvısıka, shyǵys tarıhy men ádebıeti, astronomıa jáne t. b. jaratylystaný salalary boıynsha kásibı bilikti bolǵan. Bular negizinen Mekke, Medıne, Baǵdat, Sham, Ystanbul, Kaır, Kabýl, Gerat, Hıýa, Horezm, Úrgenish, Samarqand jáne t. b. mádenıet ortalyqtarynda oqyǵan. Óńir halqyn aǵartýda Buharadaǵy «Kókiltash» medresesiniń orny erekshe boldy. Medrese túlekteriniń qatarynda Syr óńirinde ózderiniń derbes meshit -medresesin ashqan aǵartýshy - ustazdar kóptep sanalady. Solardyń biregeıi ahýn, din qaıratkeri, ǵulama ustaz - Qaljan ahýn Bólekbaıuly.
Qaljan ahýnnyń arǵy tegi Aqtóbe oblysynyń Jamanqaraǵaı degen jerdegi tabyn rýynan shyqqan. Ákesi Bólekbaı jigit kezinde Qaraqalpaqstandaǵy týystaryna kelip sol jerde úılenip qalyp qoıady. Keıin Qaraqalpaqstandaǵy qazaq jurtyna basshylyq jasaıdy. Hıýa handyǵynyń begi bolady. Hıýa halqynyń Bólekbaı batyrdyń el basqarýdaǵy sheberligi men han aldynda asa bedeldi bolǵanynyń bir ǵana kórinisi Qaljan ahýn, dinı saýatty, óz zamanynyń kózi ashyq, zańǵar tulǵasy bola bilgen Bólekbaı atamyzdyń 77 jasqa kelgende kórgen balasy eken. Dúnıe esigin ashqan sábıge "Qalmuhammed" - dep at qoıǵan ata - anasy keıin ony erkeletip "Qaljan " atap ketedi. Sol zamannyń úrdisi boıynsha Bólekbaı batyr Qaljandy jeti jasynan bastap medresege berip, saýatyn asha bastaǵan. Qaljan ahýnnyń sharıǵat qaǵıdasy boıynsha kámeletke qarǵan on úsh jasynda ákesi Bólekbaı dúnıeden ótedi. Balasynyń zerektigi men alǵyrlyǵyna qanyq Bólekbaı batyr dúnıeden óterde, artynda qalǵandarǵa Qaljanǵa ary qaraı bilimin jalǵastyrýǵa kómektesýlerin ósıet etken. Eriniń bul ósıetin qup alǵan anasy Qaljanǵa jetimdik kórsetpeı, onyń oqýyn jalǵastyrýǵa analyq bar qamqorlyǵyn jasaıdy."Bilim ınemen qudyq qazǵandaı " demekshi Qaljan ahýn Hıýa, Buqaradaǵy dinı medreselerde taǵy tórt jyl bilimin shyńdap on jeti jasynda aıtýly Kókiltash medresesine oqýǵa qabyldanady.. Kókiltash medresesinde on jyl, ıaǵnı jıyrma jeti jasyna deıin tapjylmastan bilim alǵan Qaljan ahýn negizgi oqýy sharıǵat jáne zań salasyn tolyǵymen támámdap, olarǵa qosa fılosofıa, astronomıa, matematıka, bıologıa ǵylymdaryn taýysa oqyp, sharýashylyq basqarý isin ıgerip shyǵady. Arab, parsy, shaǵataı tilderiń erkin meńgergen Qaljan atamyz sol medreseden "Ahýn " ataǵyn ıemdenedi. "Ahýn " musylmandyq dinı laýazym - baýlýshy ustaz degen maǵyna beredi.
Qaljan atamyz poezıa salasynyń tunyǵynan tushyna sýsyndaǵany da kóp aıtylady.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «Alashtyń aıbyny - Baýyrjan Momyshuly»
