Qan men ter
Qan men ter» trılogıasynyń sújettik – kompozısıalyq jelileri de bir baǵytta óristengenimen, avtorlyq, lırıkalyq sheginister roman oqıǵalaryn jańa sapalarmen tolyqtyrady, qaharmannyń eseıý úrdisin ashatyn belgili áreketterdiń psıhologıalyq dáleldemesin daıyndaýshy mándi detaldar qyzmetinde júredi. Bul oraıda «Qan men ter», «Botakóz», «Toqash Bokın», «Joldastar», «Ómir mektebi», «Aq Jaıyqtaǵy» tárizdi almakezektesip otyratyn, bir tartystyń ornyna, ekinshi qaqtyǵystar arqaýymen kúrmeı baılap, ilestire damytyp otyratyn kúrdeli kompozısıaǵa qurylǵany ańǵarylady.
«Qan men terde» - HH ǵasyrdyń alǵashqy jıyrma jyly, revolúsıalyq dáýirdiń dúmpýi, silkine de bulqyna bastaǵan Aral óńiri, revolúsıa rýhymen oıana bastaǵan, taptyq kúreske attana bastaǵan qazaq halqy.
Mine osynaý dáýirdiń ádebıette kórkem sýretin salmaqshy bolǵan Nurpeıisov nege ıek artyp, neni úlgi tutý kerek edi. Osy jerde aldymen bir kezdegi jas Mıhaıl Sholohov eske túsedi. Ol óziniń «Tynyќ Don» sekildi uly týyndysyna kirerde, onyń kóz aldyna epopeıanyń eń keremet úlgisi retinde Lev Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshilik» romany turǵany tárizdi, jas Nurpeıisov «Qan men ter» trılogıasyna kiriserde, kóz aldyna tarıhı – revolúsıalyq epopeıanyń ońdy úlgisi retinde Mıhaıl Sholohovtyń uly týyndysy «Tynyq Don» turýy jáne sol úlgini Nurpeıisovtiń aqylymen de, júregimen de qabyldap ónege tutýy baqyt bop tabylǵan.
«Tynyq Donnyń» qaharmany – Don kazagi Grıgorıı Melehov, «Qan men terdiń» qaharmany – balyqshy Elaman. Olardy týystastyratyn – taǵdyr. Ekeýi de shyrǵalańnan shyndyq izdep sharq urýshylar, ekeýi de halyq ortasynan shyqqandar. Biraq birin - biri qaıtalaý emes. Árqaısysy ózdi - ózi.
Elaman obrazyn jasarda Nurpeıisov Sholohovtyń Grıgorıı Melehovyna kóz tikti me eken. Menińshe sóz joq, sóıtken. Sholohovtyń qudiretti kúshi Melehov sekildi ári aıryqsha dara, ári sonymen birge jalpy adam jaratylysyna tán úzdik harakterli obraz jasaýy Nurpeıisovti baýrap alǵan jaı tárizdi. Sóıtip, Nurpeıisov Sholohov yqpalyna túsip, odan úırenýi daýsyz dep bilsek, endi ol uly sýretkerden qalaı úırendi degen suraq týady. Bul suraqqa Sholohov Lev Tolstoıdan qalaı úırense, Nurpeıisov Sholohovtan solaı úırendi dep jaýap berýge týra keledi.
Nurpeıisov óziniń shyǵarmashylyq oqý, úırený, izdený jolynda adam harakteriniń dıalektıkasyn Sholohovsha tanýdy, bala kezden týasy paıda bolǵan harakter qyrlarynyń kele - kele áleýmettik ortamen, revolúsıa men azamat soǵysy tusynda túp - túbirimen qoparylǵan halyq ómirimen toǵysqan kúrdeli kúıin Sholohovsha sýretteýdi úırendi demekpiz. Shynynda da Nurpeıisov geroıynyń janyna Sholohovsha úńiledi, onyń geroıy maneken emes, qatyp semgen qalyp emes, ózgerip otyratyn, qubylyp, qulpyryp otyratyn, kóbine qaıshylyǵy mol dınamıkaly harakter.
Nurpeıisovtyń Elamany Sholohovtyń Grıgorıı Melehovyna qanshama uqsas bolǵanmen, ol kádimgi baıyrǵy qazaqy obraz ózi kedeı, saýatsyz, batyrlyǵy da, jaýyngerligi de joq aıryqsha aqyl talanty da joq, qarapaıym jigit. Basynan qanshama qaıǵy – qasiret, ashtyq, qorlyq jaǵdaı ótkizse de, ol kópke sheıin aınala dúnıede ne bolyp jatqanyn, óziniń nege baqytsyz ekenin, taǵdyrynyń nelikten sonsha qatal ekenin túsine bermeıdi.
Elaman obrazy – tıptengen jıyndyq obraz. Elaman syqyldy kóńil kózi bolatyn - dy. Táńirbergen, Kálen, Aqbala obrazdary da shyndyqqa saı kórkem dáleldememen, psıhologıalyq tereńdikpen Sholohovsha minezdelgen. Munyń syry nede? Munyń syry Sholohov sheberliginiń qupıa syryn tereń túsinýde. Jáne dısertasıasynda bylaı degen Elamandy jazýshy kezinde "Elaman boıyndaǵy qasıetterdiń kópshiligi ózine uqsas ekendigi aıtqan bolatyn”.
Nurpeıisov ustazynan ne úırendi degende aldymen aıtar sózi: sosıalısik realızm ádisiniń mańyzdy kiltıfatyyn úırendi deý. óz ál - qadarynsha Nurpeıisov geroılaryn Sholohovsha sýretteýge tyrysady, biraq Sholohov geroılarynyń kóshirmesi derlik onda bireýi de joq. «Qan men ter» geroılary – kádigýli qazaqtar, malshylar, balyqshylar, Nurpeıisovtiń jerlesteri, aǵaıyn – jurty.
Burynǵy kezde romandaǵy daǵdyly ádetpen eski men jańanyń kúresi dep taldaǵan. Bul romanda da Elamandy revolúsıoner, Táńirbergendi ústem taptyń ókili dep kórsetken. Qazaq ádebıetterde kúrdeli beıneler kóp, olar: Qunanbaı, shilik, Itbaı, Itbaı, Sháken jáne Táńirbergen beıneleri. Bulardyń bári sátti shyqqan obrazdar. Máselen, «Abaı joly» epopeıasyndaǵy Qunanbaı orbazyna kelsek, ol óte kúrdeli jasalǵan som harakter. Onyń tıptiligi, jınaqtylyǵy, daralyq qasıetteriniń qaıtalanbas ereksheligi shúbá keltirmeıdi. Kórkemdik kemeldigi jaǵynan Ќunanbaı obrazy qazaq jazýshylarynyń shyǵarmashylyǵynda buryn - sońdy kezdesetin eski áleýmettik qurylys týǵyzǵan unamsyz keıipkerlerdiń qatarynda, ásirese elimizdegi halyqqa qarsy qara kúsh ıeleri tulǵalarynyń arasynda teńdesi joq úzdik obraz. Bul kesek tulǵanyń buralań qaltarysy kóp. Qataldyq pen qatygezdiktiń, zulymdyq pen zymıandyqtyń rýhyn boıyna jıǵan Qunanbaı, urda - jyq alańǵasar, kúıki minezdi, kúıgelek jan emes, ol óziniń taptyq turǵysynda tabandy da quretti. Aılasy mol zalym, meıirimsiz, qanypezer.
Al, Ǵ. Músirepovtyń «Oıanǵan ólkesindegi» Igilik – pármendi, qý, aılaly, zaman jańalyǵyna sergek túlki ispetti jyrtqysh.
Ǵ. Mustafınniń «Daýyldan keıin» romanyndaǵy Sháken obrazy - óte keremet jasalǵan sheber keıipker. Onyń keremeti naǵyz tıptiliginde. Qazaq ádebıetterinde ozbyr, zulym, baı, bolystyń jeksuryn tıpi az emes. Al, myna shákenniń «keremeti» onyń belgili bir qysqa kezeńge tez beıimdele qoıǵan hameleondyq qylyǵynda, ústem tap ataýlynyń tıpti ókili rólderinde Sháken keshegi joǵary atalyp ótken keıipkerlerdiń búgingi jańa jaǵdaıdaǵy murageri. Bul bir jaǵynan revolúsıa ornatqan sovet úkimeti burynǵydaı olardyń úkimeti emes ekenin bilip úreıi ushqan baı, ekinshi jaǵynan jańa ekonomıkalyq saıasat olardy ótken kúnge qaıta aparar dep soqyr úmitke mingen baı. Osy qos qyrly uǵymmen ol dushpandyq aıla – tásilin ábden mashyqtandyrǵan qý, sum.
Al, atalmysh romandaǵy Táńirbergen obrazy bolsa, basynda bala jigit kezinde áli jamandyqpen aýyzdanbaǵan, eshkimge zıany joq, bıazy ǵana jas myrza sıaqty edi.3. 229Ol bar minezin júre kele ashady. óz tabynyń maqsatyn kózdegen tartys, kúreste qatal, meıirimsiz, aram, aılaly jigittiń oı - sanasynda, sezim - seziginde arakidik ar - uıat, ujdan jáne t. b. izgi adamgershilik qasıetteri de ushqyndap qoıady sol kezde onyń aınala dúnıege aqynsha romantıkaly kóz janarymen qaraıtyna bar. Al óz tabynyń kúıreginine kózi jetken kezde Táńirbergen óz qatarynan bir moıyn ozyq parasattylyq tanytady. Ol zaman zańy jóninde fılosofıalyq oı túıedi. Uzaq kúrestiń nátıjesinde Elaman óz tabynyń jeńetinine sense, Táńirbergen óz tabynyń jeńiletinin túsinip toryǵady. Táńirbergen obrazy bul keıipkerlerge uqsaıdy, biraq erekshelikteri de bar. Sebebi, ár jazýshy bul oqıǵany, keıipkerlerin, ár túrli etip kórsetedi, sheberlikteri de bolyp keledi. Táńirbergen syrt kózge bul aýyldyń mal jany men isi joq kisi sekildenip, boıyn aýlaq salyp júrgen men túptep kelgende mal qamyn myna eki aǵasynan artyǵyraq oılaıtyn jigit.
Qazaq halqynyń revolúsıaǵa kelý jolyn, uly ózgeriske aralasýyn ár jaǵynan beıneleýde. Másele oqıǵalardyń kóńil - kúıiniń, jan dúnıesiniń bútindeı tarıhı ózgeriske túsýin beıneleýde. Osy turǵydan Erkebulan (Ǵ. Músirepov, «Kezdespeı ketken bir beıne»), men Elaman (Á. Nurpeıisov, «Qan men ter») obrazynyń arasynda eleýli aıyrmashylyq bar. Aıtalyq, áýelgi shyǵarmada orys, ýkraın dostyǵymen birge sovet úkimetin ornatýshylardyń sanaly kúresine shyqqan, qalyptasqan revolúsıa kúreskerin kórsek, kelesi týyndyda qatardaǵy kedeı, Elamandy sondaı kúreske uzaq shyrǵalań jol keshý ústinde kezdestiremiz. Erkebulan naqty derekke negizdelip, ocherkti – nasıhatty turǵydan sýrettelse, Elaman sol ómir jolynda shyrmalyp jan - dúnıesiniń birte - birte túleý barysynda beınelenedi. Asa kúrdeli, ishteı qarama - qaıshylyqqa toly keıipkerlerdi shyǵarmanyń basty qaharmany etý H. Esenjanov («Aq jaıyq» romanyndaǵy Hakim) pen İ. Esenberlın («Qaterli ótkel» Búrkit) shyǵarmashylyǵyna da tán qasıetter dep bilý kerek.
Qazaq dalasynyń taýlary men ózenderi, kólderi men kenderi, qalalary men aýyldary árqaısysy óz jerinde, óz ornynda, óz qasıetterimen qundy, qajet ekeni sekildi «Qan men Ter» trılogıasy da ataqty romandar qatarynda ózine tán erekshe de aıyryqsha qasıetterimen qymbat. Ol qandaı qasıetter? Bul suraqqa jaýap berý úshin aldymen shyǵarmanyń óz qataryndaǵylarmen uqsastyǵyn kórsetý qajet. Al uqsastyq belgiler ádebıetimizdiń ulttyq topyraǵynan týyndap, ondaǵy tamyr jaıǵan qunarly dástúrlermen, odan ári uly orys ádebıeti men álem ádebıetiniń kórkem tájirıbesimen astasady. Ábdijámil Nurpeıisov romanynyń boıyna osy dástúrlerdiń mol daryǵanyn kórý qıyn emes. Basqany bylaı qoıyp, Abaı poezıasynda aıaýsyz áshkerelengen áleýmettik qaıshylyqtar, adam tabıǵatyna taptyq qoǵam japsyrǵan sumdyq minez – qulyqtar Nurpeıisov romanynan da keń óris alǵan. Mysaly, mundaǵy Sýdyr Ahmet pen Nyǵmetti kórgende, Abaıdaǵy «sabyrsyz, arsyz, erinshek, kórseqyzar, jalmaýyz» esińe túsedi. Qaraqatyn men Balkúmisti kórgende, Abaıdaǵy «Qudaıym qanaǵatyn alǵan» Qaraqatynmen «ótirik pen ósekti júndeı sabaǵan» tıpter esińe túsedi. Tóleý, Qalaý degen sumyraılardy kórgende, «boıda qaırat, oıda kóz joq», «arsyz, uıatsyz saltynan, qaǵyp keter artynan» ońbaǵandardy kóresiz, Táńirbergenniń aramza aǵasy Aldabergendi kórgende, «keıbir pirge qol bergen, ishi zalym, syrty abyz» sumdar kóz aldyńa keledi, al endi onyń pasyq aǵasy Qarataz bolysty kórgende Abaı masqaralaǵan «ala jylan, ash baqa kúpildikter» aldyńnan shyqqandaı bolady.
Sondaı – aq, «Abaı jolyndaǵy» M. Áýezov jasaǵan, «Daýyldan keıindegi» Ǵ. Mustafın jasaǵan, «Oıanǵan ólkedegi» Ǵ. Músirepov jasaǵan tıptik harakterlerdiń de kóp nyshandary dástúr túrinde «Qan men Terde» de boı kórsetedi. Mysaly, Jırenshe, Shilik, Sháken tıpteri men Táńirbergen tıpiniń arasynda ortaq, uqsas sıpattar óte kóp. Elaman obrazynyń qalyptasý jolyndaǵy sergeldeń orys ádebıetinde Pavel Vlasov (M. Gorkııdiń «Ana» romanyndaǵy), qazaq ádebıetinde Hakimniń (H. Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» trılogıasyndaǵy) ótken jolynyń keıbir kezeńderin eske salady. Aıyrmashylyǵy Elamannyń oqymaǵandyǵy. Sondyqtan da onyń bastan keshken uzaq sonar azap joly qazaq eńbekshileriniń revolúsıaǵa kelý jolynyń keıbir soqpaqtaryn ańǵartady. Eń ońaı tásil, óziniń azamattyq asýynan azappen jetken halyq jolyn, kúresker jolyn onyń saıası, moraldyq qalyptasý prosesin op – ońaı etip kórsetý ǵoı. Biraq, ol shyn sýretkerlik tásil bop tabylmas edi, Ábdijámil Nurpeıisov osynyń ońaıyn emes, qıynyn qalaǵan.
Al romandaǵy Aqbala obrazy basynda Anna Karenına sekildi, birde «Tynyq Dondaǵy» Aksıná sekildi birden oqýshy nazaryn aýdardy. Óziniń súıkimdi qasıetterimen, sulý, taza sezimimen súısindirgen ol aqyry oqýshynyń kóńilinen shyqpaı, kirbiń túsiredi. Árıne, ol jırenish emes, aıanysh týdyratyn hal – dep Muqametjan Qarataev pikir bildirgen eken.4 Iє, oqýshy qansha tilektes bolsa da, Aqbala júrek ámirimen qoǵam zańynyń arasyndaǵy shytyrman qaıshylyqtan shyǵa almady, qate ústine qate jasady, ony ózi bir mezet Elaman aldynda moıyndady. Biraq onyń Elaman joqta Táńirbergenge taıyp turýy tek «mahabbat» ámirimen aqtalmasa kerek. Bul tus Aqbalanyń bastan alǵaý - talǵaý súıispenshiliginen adamgershiligi ústem bolýǵa tıis tus edi. Aqyry ol osynyń taýqymetin tartyp kúıki kúıge dýshar boldy. Sonymen, basta jaqsy obraz bara - bara solǵyn tartty. Aqbala taǵdyry aıanyshty bolǵanymen, tragedıaly qalyp ala almady. Aqbalanyń Elaman aldynda óz qylyǵyna ókinýi, uzyn sary Ánýarǵa tıip, onyń jetim balalaryn asyraýy áıel baqytsyzdyǵyn az da bolsa juqartqandaı.
«Qan men Ter» trılogıasynda Aral, Shalqar, Aqtóbe aýdandaryndaǵy revolúsıalyq dáýirdiń ómir qubylystary sýrettelgen. Sol sekildi «Tar jol taıǵaq keshý», «Botakóz», «Ómir mektebi» romandarynda, «Amangeldi» pesasynda Soltústik pen Ortalyq Qazaqstan, «Aq Jaıyq» trılogıasynda Batys Qazaqstan, «Toqash Bokın» romanynda Jetisý ólkesinde ótken oqıǵalar kórinis tapqan. Bul romandardyń bári bir taqyrypta jazylǵanymen ıdeıalary ár túrli, Jalpy, «Qan men Ter» romanynyń taqyryby - Qazan tóńkerisi kezindegi qazaq dalasyndaǵy qoǵam ómirin, tóńkeristiń qazaq dalasyna kelýin, sondaǵy qaıshylyqtar men tartystar. Al, trılogıanyń nysanaly baǵyty qazaq halqynyń revolúsıalyq dáýirdiń bastan keshken kúrdeli ótkelderiniń kórkem kartınasyn jasaý.
Ábdijєmil Nurpeıisov asqan sheberlikpen, ózine ǵana tán sheberlikpen alǵan nysanasyna jetti, taqyrybyn ashty, ıdeıasyn nasıhattady.«Qan men ter» qazirgi qazaq prozasynda teńdesi joq oqshaý týyndy. «Abaı jolynan» keıin ádebıet aıdynyn laılap almaı, munshalyq móldir, taza tolqyndar týǵyzyp, dálirek aıtqanda munshalyq synshyl shynaıy shyǵarma jazyp bergen
Ábdijámil Nurpeıisov qalamgerlik qajyry men qaısarlyǵyna tańdanbasqa bolmaıdy. Demek, «Qan men Ter» romany qazaq ómiriniń tirshiligin somdaǵan, qazaq ádebıetindegi eń qundy da taýsylmas qazynaly eńbek dep aýyz toltyra aıta alarymyz anyq.
«Qan men terde» - HH ǵasyrdyń alǵashqy jıyrma jyly, revolúsıalyq dáýirdiń dúmpýi, silkine de bulqyna bastaǵan Aral óńiri, revolúsıa rýhymen oıana bastaǵan, taptyq kúreske attana bastaǵan qazaq halqy.
Mine osynaý dáýirdiń ádebıette kórkem sýretin salmaqshy bolǵan Nurpeıisov nege ıek artyp, neni úlgi tutý kerek edi. Osy jerde aldymen bir kezdegi jas Mıhaıl Sholohov eske túsedi. Ol óziniń «Tynyќ Don» sekildi uly týyndysyna kirerde, onyń kóz aldyna epopeıanyń eń keremet úlgisi retinde Lev Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshilik» romany turǵany tárizdi, jas Nurpeıisov «Qan men ter» trılogıasyna kiriserde, kóz aldyna tarıhı – revolúsıalyq epopeıanyń ońdy úlgisi retinde Mıhaıl Sholohovtyń uly týyndysy «Tynyq Don» turýy jáne sol úlgini Nurpeıisovtiń aqylymen de, júregimen de qabyldap ónege tutýy baqyt bop tabylǵan.
«Tynyq Donnyń» qaharmany – Don kazagi Grıgorıı Melehov, «Qan men terdiń» qaharmany – balyqshy Elaman. Olardy týystastyratyn – taǵdyr. Ekeýi de shyrǵalańnan shyndyq izdep sharq urýshylar, ekeýi de halyq ortasynan shyqqandar. Biraq birin - biri qaıtalaý emes. Árqaısysy ózdi - ózi.
Elaman obrazyn jasarda Nurpeıisov Sholohovtyń Grıgorıı Melehovyna kóz tikti me eken. Menińshe sóz joq, sóıtken. Sholohovtyń qudiretti kúshi Melehov sekildi ári aıryqsha dara, ári sonymen birge jalpy adam jaratylysyna tán úzdik harakterli obraz jasaýy Nurpeıisovti baýrap alǵan jaı tárizdi. Sóıtip, Nurpeıisov Sholohov yqpalyna túsip, odan úırenýi daýsyz dep bilsek, endi ol uly sýretkerden qalaı úırendi degen suraq týady. Bul suraqqa Sholohov Lev Tolstoıdan qalaı úırense, Nurpeıisov Sholohovtan solaı úırendi dep jaýap berýge týra keledi.
Nurpeıisov óziniń shyǵarmashylyq oqý, úırený, izdený jolynda adam harakteriniń dıalektıkasyn Sholohovsha tanýdy, bala kezden týasy paıda bolǵan harakter qyrlarynyń kele - kele áleýmettik ortamen, revolúsıa men azamat soǵysy tusynda túp - túbirimen qoparylǵan halyq ómirimen toǵysqan kúrdeli kúıin Sholohovsha sýretteýdi úırendi demekpiz. Shynynda da Nurpeıisov geroıynyń janyna Sholohovsha úńiledi, onyń geroıy maneken emes, qatyp semgen qalyp emes, ózgerip otyratyn, qubylyp, qulpyryp otyratyn, kóbine qaıshylyǵy mol dınamıkaly harakter.
Nurpeıisovtyń Elamany Sholohovtyń Grıgorıı Melehovyna qanshama uqsas bolǵanmen, ol kádimgi baıyrǵy qazaqy obraz ózi kedeı, saýatsyz, batyrlyǵy da, jaýyngerligi de joq aıryqsha aqyl talanty da joq, qarapaıym jigit. Basynan qanshama qaıǵy – qasiret, ashtyq, qorlyq jaǵdaı ótkizse de, ol kópke sheıin aınala dúnıede ne bolyp jatqanyn, óziniń nege baqytsyz ekenin, taǵdyrynyń nelikten sonsha qatal ekenin túsine bermeıdi.
Elaman obrazy – tıptengen jıyndyq obraz. Elaman syqyldy kóńil kózi bolatyn - dy. Táńirbergen, Kálen, Aqbala obrazdary da shyndyqqa saı kórkem dáleldememen, psıhologıalyq tereńdikpen Sholohovsha minezdelgen. Munyń syry nede? Munyń syry Sholohov sheberliginiń qupıa syryn tereń túsinýde. Jáne dısertasıasynda bylaı degen Elamandy jazýshy kezinde "Elaman boıyndaǵy qasıetterdiń kópshiligi ózine uqsas ekendigi aıtqan bolatyn”.
Nurpeıisov ustazynan ne úırendi degende aldymen aıtar sózi: sosıalısik realızm ádisiniń mańyzdy kiltıfatyyn úırendi deý. óz ál - qadarynsha Nurpeıisov geroılaryn Sholohovsha sýretteýge tyrysady, biraq Sholohov geroılarynyń kóshirmesi derlik onda bireýi de joq. «Qan men ter» geroılary – kádigýli qazaqtar, malshylar, balyqshylar, Nurpeıisovtiń jerlesteri, aǵaıyn – jurty.
Burynǵy kezde romandaǵy daǵdyly ádetpen eski men jańanyń kúresi dep taldaǵan. Bul romanda da Elamandy revolúsıoner, Táńirbergendi ústem taptyń ókili dep kórsetken. Qazaq ádebıetterde kúrdeli beıneler kóp, olar: Qunanbaı, shilik, Itbaı, Itbaı, Sháken jáne Táńirbergen beıneleri. Bulardyń bári sátti shyqqan obrazdar. Máselen, «Abaı joly» epopeıasyndaǵy Qunanbaı orbazyna kelsek, ol óte kúrdeli jasalǵan som harakter. Onyń tıptiligi, jınaqtylyǵy, daralyq qasıetteriniń qaıtalanbas ereksheligi shúbá keltirmeıdi. Kórkemdik kemeldigi jaǵynan Ќunanbaı obrazy qazaq jazýshylarynyń shyǵarmashylyǵynda buryn - sońdy kezdesetin eski áleýmettik qurylys týǵyzǵan unamsyz keıipkerlerdiń qatarynda, ásirese elimizdegi halyqqa qarsy qara kúsh ıeleri tulǵalarynyń arasynda teńdesi joq úzdik obraz. Bul kesek tulǵanyń buralań qaltarysy kóp. Qataldyq pen qatygezdiktiń, zulymdyq pen zymıandyqtyń rýhyn boıyna jıǵan Qunanbaı, urda - jyq alańǵasar, kúıki minezdi, kúıgelek jan emes, ol óziniń taptyq turǵysynda tabandy da quretti. Aılasy mol zalym, meıirimsiz, qanypezer.
Al, Ǵ. Músirepovtyń «Oıanǵan ólkesindegi» Igilik – pármendi, qý, aılaly, zaman jańalyǵyna sergek túlki ispetti jyrtqysh.
Ǵ. Mustafınniń «Daýyldan keıin» romanyndaǵy Sháken obrazy - óte keremet jasalǵan sheber keıipker. Onyń keremeti naǵyz tıptiliginde. Qazaq ádebıetterinde ozbyr, zulym, baı, bolystyń jeksuryn tıpi az emes. Al, myna shákenniń «keremeti» onyń belgili bir qysqa kezeńge tez beıimdele qoıǵan hameleondyq qylyǵynda, ústem tap ataýlynyń tıpti ókili rólderinde Sháken keshegi joǵary atalyp ótken keıipkerlerdiń búgingi jańa jaǵdaıdaǵy murageri. Bul bir jaǵynan revolúsıa ornatqan sovet úkimeti burynǵydaı olardyń úkimeti emes ekenin bilip úreıi ushqan baı, ekinshi jaǵynan jańa ekonomıkalyq saıasat olardy ótken kúnge qaıta aparar dep soqyr úmitke mingen baı. Osy qos qyrly uǵymmen ol dushpandyq aıla – tásilin ábden mashyqtandyrǵan qý, sum.
Al, atalmysh romandaǵy Táńirbergen obrazy bolsa, basynda bala jigit kezinde áli jamandyqpen aýyzdanbaǵan, eshkimge zıany joq, bıazy ǵana jas myrza sıaqty edi.3. 229Ol bar minezin júre kele ashady. óz tabynyń maqsatyn kózdegen tartys, kúreste qatal, meıirimsiz, aram, aılaly jigittiń oı - sanasynda, sezim - seziginde arakidik ar - uıat, ujdan jáne t. b. izgi adamgershilik qasıetteri de ushqyndap qoıady sol kezde onyń aınala dúnıege aqynsha romantıkaly kóz janarymen qaraıtyna bar. Al óz tabynyń kúıreginine kózi jetken kezde Táńirbergen óz qatarynan bir moıyn ozyq parasattylyq tanytady. Ol zaman zańy jóninde fılosofıalyq oı túıedi. Uzaq kúrestiń nátıjesinde Elaman óz tabynyń jeńetinine sense, Táńirbergen óz tabynyń jeńiletinin túsinip toryǵady. Táńirbergen obrazy bul keıipkerlerge uqsaıdy, biraq erekshelikteri de bar. Sebebi, ár jazýshy bul oqıǵany, keıipkerlerin, ár túrli etip kórsetedi, sheberlikteri de bolyp keledi. Táńirbergen syrt kózge bul aýyldyń mal jany men isi joq kisi sekildenip, boıyn aýlaq salyp júrgen men túptep kelgende mal qamyn myna eki aǵasynan artyǵyraq oılaıtyn jigit.
Qazaq halqynyń revolúsıaǵa kelý jolyn, uly ózgeriske aralasýyn ár jaǵynan beıneleýde. Másele oqıǵalardyń kóńil - kúıiniń, jan dúnıesiniń bútindeı tarıhı ózgeriske túsýin beıneleýde. Osy turǵydan Erkebulan (Ǵ. Músirepov, «Kezdespeı ketken bir beıne»), men Elaman (Á. Nurpeıisov, «Qan men ter») obrazynyń arasynda eleýli aıyrmashylyq bar. Aıtalyq, áýelgi shyǵarmada orys, ýkraın dostyǵymen birge sovet úkimetin ornatýshylardyń sanaly kúresine shyqqan, qalyptasqan revolúsıa kúreskerin kórsek, kelesi týyndyda qatardaǵy kedeı, Elamandy sondaı kúreske uzaq shyrǵalań jol keshý ústinde kezdestiremiz. Erkebulan naqty derekke negizdelip, ocherkti – nasıhatty turǵydan sýrettelse, Elaman sol ómir jolynda shyrmalyp jan - dúnıesiniń birte - birte túleý barysynda beınelenedi. Asa kúrdeli, ishteı qarama - qaıshylyqqa toly keıipkerlerdi shyǵarmanyń basty qaharmany etý H. Esenjanov («Aq jaıyq» romanyndaǵy Hakim) pen İ. Esenberlın («Qaterli ótkel» Búrkit) shyǵarmashylyǵyna da tán qasıetter dep bilý kerek.
Qazaq dalasynyń taýlary men ózenderi, kólderi men kenderi, qalalary men aýyldary árqaısysy óz jerinde, óz ornynda, óz qasıetterimen qundy, qajet ekeni sekildi «Qan men Ter» trılogıasy da ataqty romandar qatarynda ózine tán erekshe de aıyryqsha qasıetterimen qymbat. Ol qandaı qasıetter? Bul suraqqa jaýap berý úshin aldymen shyǵarmanyń óz qataryndaǵylarmen uqsastyǵyn kórsetý qajet. Al uqsastyq belgiler ádebıetimizdiń ulttyq topyraǵynan týyndap, ondaǵy tamyr jaıǵan qunarly dástúrlermen, odan ári uly orys ádebıeti men álem ádebıetiniń kórkem tájirıbesimen astasady. Ábdijámil Nurpeıisov romanynyń boıyna osy dástúrlerdiń mol daryǵanyn kórý qıyn emes. Basqany bylaı qoıyp, Abaı poezıasynda aıaýsyz áshkerelengen áleýmettik qaıshylyqtar, adam tabıǵatyna taptyq qoǵam japsyrǵan sumdyq minez – qulyqtar Nurpeıisov romanynan da keń óris alǵan. Mysaly, mundaǵy Sýdyr Ahmet pen Nyǵmetti kórgende, Abaıdaǵy «sabyrsyz, arsyz, erinshek, kórseqyzar, jalmaýyz» esińe túsedi. Qaraqatyn men Balkúmisti kórgende, Abaıdaǵy «Qudaıym qanaǵatyn alǵan» Qaraqatynmen «ótirik pen ósekti júndeı sabaǵan» tıpter esińe túsedi. Tóleý, Qalaý degen sumyraılardy kórgende, «boıda qaırat, oıda kóz joq», «arsyz, uıatsyz saltynan, qaǵyp keter artynan» ońbaǵandardy kóresiz, Táńirbergenniń aramza aǵasy Aldabergendi kórgende, «keıbir pirge qol bergen, ishi zalym, syrty abyz» sumdar kóz aldyńa keledi, al endi onyń pasyq aǵasy Qarataz bolysty kórgende Abaı masqaralaǵan «ala jylan, ash baqa kúpildikter» aldyńnan shyqqandaı bolady.
Sondaı – aq, «Abaı jolyndaǵy» M. Áýezov jasaǵan, «Daýyldan keıindegi» Ǵ. Mustafın jasaǵan, «Oıanǵan ólkedegi» Ǵ. Músirepov jasaǵan tıptik harakterlerdiń de kóp nyshandary dástúr túrinde «Qan men Terde» de boı kórsetedi. Mysaly, Jırenshe, Shilik, Sháken tıpteri men Táńirbergen tıpiniń arasynda ortaq, uqsas sıpattar óte kóp. Elaman obrazynyń qalyptasý jolyndaǵy sergeldeń orys ádebıetinde Pavel Vlasov (M. Gorkııdiń «Ana» romanyndaǵy), qazaq ádebıetinde Hakimniń (H. Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» trılogıasyndaǵy) ótken jolynyń keıbir kezeńderin eske salady. Aıyrmashylyǵy Elamannyń oqymaǵandyǵy. Sondyqtan da onyń bastan keshken uzaq sonar azap joly qazaq eńbekshileriniń revolúsıaǵa kelý jolynyń keıbir soqpaqtaryn ańǵartady. Eń ońaı tásil, óziniń azamattyq asýynan azappen jetken halyq jolyn, kúresker jolyn onyń saıası, moraldyq qalyptasý prosesin op – ońaı etip kórsetý ǵoı. Biraq, ol shyn sýretkerlik tásil bop tabylmas edi, Ábdijámil Nurpeıisov osynyń ońaıyn emes, qıynyn qalaǵan.
Al romandaǵy Aqbala obrazy basynda Anna Karenına sekildi, birde «Tynyq Dondaǵy» Aksıná sekildi birden oqýshy nazaryn aýdardy. Óziniń súıkimdi qasıetterimen, sulý, taza sezimimen súısindirgen ol aqyry oqýshynyń kóńilinen shyqpaı, kirbiń túsiredi. Árıne, ol jırenish emes, aıanysh týdyratyn hal – dep Muqametjan Qarataev pikir bildirgen eken.4 Iє, oqýshy qansha tilektes bolsa da, Aqbala júrek ámirimen qoǵam zańynyń arasyndaǵy shytyrman qaıshylyqtan shyǵa almady, qate ústine qate jasady, ony ózi bir mezet Elaman aldynda moıyndady. Biraq onyń Elaman joqta Táńirbergenge taıyp turýy tek «mahabbat» ámirimen aqtalmasa kerek. Bul tus Aqbalanyń bastan alǵaý - talǵaý súıispenshiliginen adamgershiligi ústem bolýǵa tıis tus edi. Aqyry ol osynyń taýqymetin tartyp kúıki kúıge dýshar boldy. Sonymen, basta jaqsy obraz bara - bara solǵyn tartty. Aqbala taǵdyry aıanyshty bolǵanymen, tragedıaly qalyp ala almady. Aqbalanyń Elaman aldynda óz qylyǵyna ókinýi, uzyn sary Ánýarǵa tıip, onyń jetim balalaryn asyraýy áıel baqytsyzdyǵyn az da bolsa juqartqandaı.
«Qan men Ter» trılogıasynda Aral, Shalqar, Aqtóbe aýdandaryndaǵy revolúsıalyq dáýirdiń ómir qubylystary sýrettelgen. Sol sekildi «Tar jol taıǵaq keshý», «Botakóz», «Ómir mektebi» romandarynda, «Amangeldi» pesasynda Soltústik pen Ortalyq Qazaqstan, «Aq Jaıyq» trılogıasynda Batys Qazaqstan, «Toqash Bokın» romanynda Jetisý ólkesinde ótken oqıǵalar kórinis tapqan. Bul romandardyń bári bir taqyrypta jazylǵanymen ıdeıalary ár túrli, Jalpy, «Qan men Ter» romanynyń taqyryby - Qazan tóńkerisi kezindegi qazaq dalasyndaǵy qoǵam ómirin, tóńkeristiń qazaq dalasyna kelýin, sondaǵy qaıshylyqtar men tartystar. Al, trılogıanyń nysanaly baǵyty qazaq halqynyń revolúsıalyq dáýirdiń bastan keshken kúrdeli ótkelderiniń kórkem kartınasyn jasaý.
Ábdijєmil Nurpeıisov asqan sheberlikpen, ózine ǵana tán sheberlikpen alǵan nysanasyna jetti, taqyrybyn ashty, ıdeıasyn nasıhattady.«Qan men ter» qazirgi qazaq prozasynda teńdesi joq oqshaý týyndy. «Abaı jolynan» keıin ádebıet aıdynyn laılap almaı, munshalyq móldir, taza tolqyndar týǵyzyp, dálirek aıtqanda munshalyq synshyl shynaıy shyǵarma jazyp bergen
Ábdijámil Nurpeıisov qalamgerlik qajyry men qaısarlyǵyna tańdanbasqa bolmaıdy. Demek, «Qan men Ter» romany qazaq ómiriniń tirshiligin somdaǵan, qazaq ádebıetindegi eń qundy da taýsylmas qazynaly eńbek dep aýyz toltyra aıta alarymyz anyq.
You Might Also Like
