InfoHub Logo

Qandastar degen kimder?

Buryn tarıhı otanyna oralǵan etnıkalyq qazaqtardy "oralman" dep ataıtyn. Alaıda 2019 jyly prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul sózden bas tartyp, "qandas" termınin paıdalaný týraly bastama kóterdi. Kópshilik onyń usynysyn qoldap, kóp uzamaı zańǵa tıisti ózgerister engizildi. Osylaısha 2020 jyldyń kókteminen beri shetten oralǵan etnıkalyq qazaqtar resmı túrde qandastar dep atalady.

Zań boıynsha qandas — buryn Qazaqstan azamattyǵynda bolmaǵan, halyqtyń kóshi-qony máseleleri jónindegi ýákiletti organ belgilegen tártippen tıisti mártebe alǵan etnıkalyq qazaq jáne (nemese) onyń ulty qazaq otbasy músheleri. Osy tusta qandas mártebesi qalaı beriledi degen suraq týyndaıdy.

2023 jyldan bastap qandas mártebesin alý úshin ótinimder Qazaqstan elshilikteri arqyly "bir tereze" qaǵıdaty boıynsha qabyldanady. Jańa tetik birqatar memlekette pılottyq rejımde iske asyrylyp jatyr. Osylaısha sheteldegi qazaqtar respýblıka aýmaǵyna kirmeı-aq qandas mártebesin alyp, jumys pen baspana máselelerin sheshedi. Qandas mártebesi mynadaı sharttarmen beriledi.

Etnıkalyq qazaq ótinish berý kezinde elge oralýdaǵy maqsaty ne ekenin kórsetedi:

— eńbek kúshi tapshy óńirlerge qonystandyrý úshin;

— demografıalyq damýǵa qajettiligi bar aglomerasıa aýmaqtarynda jáne aýyldarda, shaǵyn jáne monoqalalarda, aýdandyq jáne oblystyq mańyzy bar qalalarda qonystandyrý úshin;

— baspana máselesin óz betinshe sheship, Qazaqstanda turatyn otbasymen nemese jaqyn týystarymen qaýyshý úshin;

— baspana máselesin óz betinshe sheship, jumys berýshiniń shaqyrýymen qyzmetke ornalasý úshin. Osylaısha, qandas mártebesin alǵan etnıkalyq qazaqtarǵa qandas kýáligi beriledi.

Ótinish berý úshin qandaı qujattar qajet

1. ómirbaıan (erkin nysanda);

2. ótinish berýshiniń jáne onyń otbasy músheleriniń (bar bolsa) jeke basyn kýálandyratyn qujattardyń kóshirmesi, qazaq nemese orys tilderine notarıaldy kýálandyrylǵan aýdarmasymen;

3. ótinish berýshiniń etnıkalyq qazaq ekenin rastaıtyn qujattardyń kóshirmesi.

Osylaısha Qazaqstan táýelsizdik alǵan jyldan beri respýblıkaǵa 1 mln 120, 7 myń etnıkalyq qazaq oralǵan. Já endigi kezekte qandas ataǵyn alǵan, qandastardyń bilim alý máselesine kóshsek. Jalpy qıyr­daǵy qazaqtardyń tarıhı Otanynda bilim alýy 1994 jyldan bastalǵan. Sol kezde qandastarǵa bilim berýge 2 paıyz arnaıy kvota bólindi. Qazir kvota sany jalpy memlekettik grant­­tyń 4 paıyzyn quraıdy. Degen­men grant sany artsa da, grant esebinen oqýǵa túsetin qandastarymyzdyń sany kóbeımeı tur.  

Nelikten? 

Bıyl tek 23 paıyz bilim kvotasy ıgerilgen. Osy jyly 305 000 talapker UBT tapsyrdy. Jalpy 2023-2024 oqý jylyna Joǵarǵy oqý oryndary úshin 88 204 memlekettik bilim granty bólingen. Iaǵnı osynsha stýdent memleket qarajatynan tegin jáne shákirtaqy alyp oqıdy degen sóz. Onyń 4 paıyzy ıaǵnı 3 528-i ulty qazaq shetel azamattaryna bólingen. Biraq bıyl taǵy da 3 528 grant tolyq ıgerilmedi. Biz memlekettik bilim grantynyń qorytyndysyn qarap, qandas­tarǵa bólingen kvotamen tek 801 balanyń oqýǵa túskenin anyqtadyq. Bul bólingen granttyń tek 23 paıyzyn quraıdy. Sonda qalǵan 77 paıyz, ıaǵnı 2 727 bilim berý kvo­tasy óz ıesin tappaı, memleketke qaı­taryl­ǵan. Bul birinshi ret týyndaǵan má­sele emes. Statısıkaǵa súıensek, keıingi tórt jyl ishinde grant ıegeri atanǵan qan­dastardyń úlesi azaıyp ketkenin baı­qaýǵa bolady. Máselen, 2019 jyly grant ıgerý kórsetkishi 40,12 paıyz bolsa, byltyrǵy kórsetkish 17,72 paıyzǵa kemip, 22,4 paıyzdy quraǵan. Demek, qandastarǵa joǵary bilim berý bas­tamasy tolyqqandy nátıje kórsetip otyrǵan joq.  

Osy taqyrypty zertteı otyryp, grantty bólý tártibi de durys josparlanbaǵanyna kóz jetkizýge bolady. Mysaly, memleketten 2 920 grant bólinse, Foundation-ge tek 1 300 adamǵa oryn bólemiz. Iaǵnı, 1 300 adam ǵana kelip arnaıy daıyndyqtan óte alady. Biraq foundation-nyń ózinde tek 873 qandas oqyǵan. Olardyń 68 paıyzy grantqa tús­ken. Biraq báribir, 33 paıyzy túse almaǵan. Sondyqtan jastardyń testileýden nege óte almaǵanyn, olardyń qanshasy foundation-de oqydy, qanshasy oqymady degen suraqtarǵa tereń zertteý júrgizý kerek. Osynyń bári 4 paıyzdyq kvotaǵa qarastyrylǵan qarajattyń ıgerilmeýine sebep bolady. Osy tusta Astana qalasyndaǵy — L. N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesor, Ǵoundation bóliminiń jetekshisi Qýandyq Qulmanovtyń pikirin bildik. Onyń pikirinshe, sheteldegi balalar Qazaqstan tarıhyn oqymaıdy. Olar toǵyz aıdyń ishinde daıyndyq kýrsyn oqyp, oqý baǵdarlamasyn tolyq meńgerip kete almaıdy. Balalardyń basym bóligi Qazaqstan tarıhynan tómen bal jınaıdy. Mysaly, bul pánnen 5 upaıdan tómen jınasa, olar grant konkýrsyna qatysa almaıdy. Tipti, shyǵarmashylyq mamandyqtardyń emtı­handaryna da qatysýǵa múmkindik almaıdy. Sondyqtan birinshi kezekte daıyndyq kýrstaryndaǵy Qazaqstan tarıhy pániniń saǵatyn kóbeıtý kerek.  Ekinshiden, Qy­taıdan kelgen balalar tóte jazýmen, Óz­bekstannan kelgen balalar latyn grafı­kasymen oqyp kelgendikten kırıl árip­terine úırene almaı qınalady. Mońǵolıa­nyń ishki aımaqtarynan kelgen balalar mońǵol tilinde bilim alǵandyqtan, qazaq­shany jetkilikti deńgeıde bilmeıdi. Negizi osy elderde qazaq mektepteri az. Sondyq­tan oqý saýattylyǵy pániniń de saǵatyn arttyrý kerek. Al matematıkanyń oqý baǵdarlamasy barlyq elde birdeı, — deıdi foundation bóliminiń jetekshisi. 

Jalpy memleket tarapynan sheteldik qandastarymyzǵa bólinetin granttyń basty maqsaty — jastardy tarıhı Otanynda eńbek etýge shaqyrý. Biraq baǵdarlama bul mısıasyn tolyq atqaryp jatqan joq. Mysaly qansha etnıkalyq qazaqtyń joǵary oqý ornyn aıaqtaǵannan keıin elde qalǵany týraly naqty statısıka júrgizilmegen. Osy másele boıynsha saýalnama júrgizginde elimizde oqyp jatqan qandastardyń basym kópshiligi, naqty jumys jasaıtyndyǵyn bilmeıdi. Birshama jastar 

— Eger mamandyǵym boıynsha jumys tabylsa, Qazaqstanda qalar edim. Biraq munda jumys tabý óte qıyn. Tanysyń bolmasa, óziń qalaǵan qyzmetke kire almaısyń, — degen pikirde.

Sondaı-aq grant ıegeri atanǵan qandastar úshin másele shash etekten. Jyl saıyn  qandas ekenińizdi anyqtaıtyn qujatty jańartyp otyrý, medısınalyq saqtandyrý qory taǵysyn taǵy. Sonymen qatar, Ubtdan joǵary bal alǵan balalardyń basym kópshiligi pedagogıkalyq baǵytta bilim alýda. Munyń ózi kóńilge kúdik uıalatady. Igerilip jatqan grant ıesiz qalyp jatatyn kezderi de bar. Iaǵnı, shetel stýdentteri  túrli sebeptermen granttan aıyrylyp qalyp jatady. Taqyryp aıasynda bul granttar tolyq ıgerilmeı aıaqsyz qalatyndyǵyn anyqtadyq.

Qorytyndylaı kele, memleketimizge qanymyz bir qandastarym turaqty qyzmette qalyp, otanǵa qyzmet etkenin qalasaq grant bóliný tártibin qaıta qarastyrý kerek degen tujyrymǵa toqtaımyz.

Aıajan Qojataı

---