InfoHub Logo

Maqsaty: Asa kórnekti ǵalym, geolog, memleket qaıratkeri, Qazaqstan Ǵylym akademıasyn uıymdastyrýshy ári onyń tuńǵysh Prezıdenti, 1964 jyldan KSRO Ǵylym Akademıasynyń akademıgi, 1951 jyldan Tájik Ǵylym akademıasynyń qurmetti akademıgi bolǵan Qanysh Sátbaevtyń artynda qaldyrǵan ǵylymı muralary men oqýshylardy tanystyrý.
Ótilý barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi.
a) oqýshylardy eki bólý
II. Negizgi bólim.
a) ómirbaıanymen tanystyrý
b) vıdeofılm kórsetý
III. Sózjumbaqtar sheshý.
Suraqtarǵa jaýap berý
IV. Qorytyndy.
Qanysh Imantaıuly Sátbaev (12 sáýir 1899 jyly, Baıanaýyl aýdany, Pavlodar oblysy - 31 qańtar, 1964 jyly, Máskeý) - geolog ǵalym, mınerologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, akademık.
Qazaq KSR Ǵylym akademıasyn uıymdastyrýshy jáne onyń tuńǵysh prezıdenti, Qazaq KSR akademıasynyń akademıgi, Keńes Odaǵynyń jáne Qazaqstannyń metalogenıa mektebiniń negizin qalaýshy, qazaqtan shyqqan tuńǵysh akademık.
Ómirbaıany
Balalyq shaǵy jáne bilim alýy
Qanysh Imantaıuly 1899 jyldyń 12 sáýirinde qazirgi Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda (burynǵy Semeı gýbernıasynyń Pavlodar ýezindegi Aqkelin bolysy) Imantaı bıdiń otbasynda dúnıege keldi. Nárestege - Ǵabdýl - Ǵanı degen esim berildi. Saýatyn aýyl moldasynan ashqan bolashaq ǵalym Pavlodardaǵy orys - qazaq mektebinde, Semeı muǵalimder semınarıasynda, Tomsk tehnologıa ınstıtýtynyń taý - ken fakúltetinde bilim alǵan.
Muǵalimder semınarıasynda J. Aımaýytov, M. Áýezov syndy kórnekti qaıratkerlermen birge oqyǵan. Sh. Qudaıberdi ulymen tyǵyz baılanysta bolyp, onyń shyǵarmashylyǵyn joǵary baǵalaǵan.«Alash» qozǵalysy qaıratkerleriniń is - áreketine qoldaý bildirgen.
Atqarǵan qyzmeti
1920 - 1941 jyldary - Baıanaýylda halyq sýdıasy, «Atbastústimet» tresi geologıa bóliminiń, Qarsaqtaı mys kombınaty geologıalyq barlaý bóliminiń bastyǵy, kombınattyń bas geology qyzmetterin atqarǵan.
1941 - 1952 jyldary KSRO Ǵylym akademıasy Qazaq bólimshesiniń quramyndaǵy Geologıa ǵylymdary ınstıtýtynyń dırektory, KSRO Ǵylym akademıasynyń Qazaq bólimshesi Tóralqasy tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy, Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń prezıdenti bolǵan.
1952 jyly - ámirshildik júıeniń tarapynan qysymǵa ushyrap, qyzmetinen tómendetilip, Qazaq KSR Geologıa ınstıtýtynyń dırektory bolyp taǵaıyndalǵan.
1955 jyly - Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń prezıdenti bolyp qaıta saılanyp, ómiriniń sońyna deıin osy qyzmetti atqarǵan.
1947 jyly - Anglıaǵa sapar jasaǵan keńes parlamentarııiniń ishindegi qazaq ǵalymyna Ulybrıtanıanyń eks premer - mınıstri Ý. Cherchıll qaljyńdap «Barlyq qazaqtar siz sıaqty suńǵaq, batyr tulǵaly ma?» dep surapty. Sonda akademık Q. Sátbaev «O, joq, Cherchıll myrza, qazaqtardyń ishindegi eń kishisi men, meniń halqym menen de bıik» dep jaýap beripti.
Ǵylym jolynda
Sátbaevtyń geologıadan basqa ǵylymdarda, mádenıet salasynda, tarıhta qaldyrǵan eńbekteri mol. Sh. Ýálıhanov jazyp alǵan «Edige» jyrynyń mátinindegi qazaq oqyrmandaryna túsiniksiz arab, tatar sózderinen tazartyp, qazaq tiliniń jańa orfografıasynyń negizinde qaıtadan daıyndaǵan. Ǵulama ǵalym Ulytaý óńirindegi basty - basty tarıhı, mádenı, arheologıalyq eskertkishterdi zerttedi. Jezqazǵan – Ulytaý óńirinen kóptegen etnografıalyq muralardy jınap, «Jezqazǵan aýdanyndaǵy kóne zaman eskertkishteri» atty eńbegin jazǵan. Onda Ulytaý óńiri ejelgi metalýrgıa ortalyǵy bolýymen qatar qazaq etnosynyń saıası ortalyǵy ekendigi de tolyq dáleldengen. Qazaq orta mektebiniń tómengi jáne joǵary synyp oqýshylaryna arnalǵan «Algebra» oqýlyǵyn daıyndaǵan. 1931 jyly basylǵan A. Zataevıchtiń «500 qazaq ánderi men kúıleri» jınaǵyna Sátbaev qazaq halqynyń mýzykalyq murasynyń injý - marjany bolyp esepteletin 25 ándi ózi oryndap, orys tilinde ǵylymı túsinikteme berip engizgen.
Geologıalyq barlaý mamandyǵy boıynsha Tomsk tehnologıalyq ınstıtýtynyń taý - ken fakúltetin bitirip kelgennen keıingi Qanysh Sátbaevtyń búkil ómiri Qazaqstannyń mıneraldyq resýrstaryn jáne rýdalyq kender genealogıasyn zertteýge arnalǵan. Onyń geologıadan basqa ǵylymdardan da; mádenıet salasynda da; tarıhtan da qaldyrǵan izi saırap jatyr. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalýǵa taqaǵanda, jaǵdaıdyń asa qıyn aýyrlyǵyna qaramastan, Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń uıymdastyrý jumysyna basshy bolyp, onyń isine bel sheshe aralasýy ulylarǵa tán kóregendiktiń belgisi edi. Onyń qaldyrǵan ǵylymı baı muralarynyń ishinde, ásirese, Jezqazǵan keni týraly zertteýleriniń, Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jónindegi eńbekteriniń máni erekshe. Jezqazǵannyń iri mys rýdaly aýdandar qataryna jatýy kezinde osy kenniń josparly túrde keń masshtabtaǵy barlaý jumystaryn uıymdastyrýǵa bolatyn iri obekti ekenin dáleldep bergen Qanysh Sátbaev eńbeginiń nátıjesi. Sondaı - aq ol mıneraldyq shıkizatqa baı Saryarqa, kendi Altaı, Qaraǵandy, Qarataý sekildi aımaqtarǵa da erekshe nazar aýdara zerttep, olardyń kenderiniń stratıgrafıasy, tektonıkasy, qurylysy, metalogenıasy, neohımıasy jáne shyǵý tegi týraly mańyzdy ǵylymı qorytyndylar jasady, ǵylymǵa formasıalyq metalogendik analızdiń keshendik ádisin engizdi.
Kóptegen tájirıbeli mamandar qatystyryla otyryp, Qanysh Sátbaevtyń basshylyǵymen birneshe jyldar boıy júrgizilgen tynymsyz eńbektiń nátıjesinde Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jasaldy. Ony óndiriske endirý arqyly Saryarqa aımaǵynda qara, tústi jáne sırek metaldardyń biraz jańa kenderi ashyldy. Biraz kenderge bútindeı jańa óndiristik baǵa berildi. Ol Qaraǵandyda metalýrgıalyq zavod salýda, Qostanaı, Altaı temir jáne marganes, Qarataýdyń fosforıt kenderin jáne osylar sekildi kóptegen iri nysandardy ıgerýge, Ertis - Qaraǵandy kanalynyń qazylýyna, biraz ǵylymı zertteý ınstıtýttarynyń ashylýyna tikeleı aralasyp, zor eńbek sińirdi, Qazaqstan ǵalymdarynyń zor armıasynyń aqylshysy, tárbıeshisi boldy. Ol geologıa ǵylymyna qatysty álemdik, odaqtyq, qazaqstandyq túrli dárejedegi tolyp jatqan komısıalardyń, komıtetterdiń múshesi, basshylarynyń biri; birneshe márte KSRO jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesteriniń depýtaty; SOKP sıezeriniń delegaty, KSRO Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Lenındik jáne Memlekettik syılyqtar jónindegi komıtettiń prezıdıýmynyń múshesi. Ol tórt ret Lenın ordenimen, Ekinshi dárejeli Uly Otan soǵysy ordenimen marapattalyp, KSRO Memlekettik jáne Lenındik syılyqtardyń ıegeri bolǵan. Onyń esimi ınstıtýttar men ken - metalýrgıa kombınattaryna, Qazaqstan qalalarynyń kóshelerine, mektepter men sharýashylyq attaryna berilgen. Sondaı - aq, Alataýdyń bir shyńy men muzdaǵy, Qarataýdaǵy vanadı keniniń rýdasynan tabylǵan bir mıneral (satbaevıt) onyń atymen atalady. Oǵan arnalǵan birneshe murajaılar bar.
Eńbekteri
Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri kentasty kender geologıasy men Qazaqstannyń mıneraldy resýrstaryna arnalǵan. Jezqazǵan kenin zertteý jáne Ortalyq Qazaqstannyń(Saryarqanyń) metalogendik jáne boljam kartasyn jasaýda kóp eńbek sińirgen. Ol ǵylymǵa formasıalyq metalogendik analızdiń keshendik ádisin engizgen. 1926 - 1929 jyldary keni mardymsyz óńir bolyp sanalǵan Jezqazǵandy iri mys kentasty aýdan qataryna kóterýde Sátbaevtyń eńbegi óte zor boldy. Burynǵy geologıalyq derekterge tereń taldaý jasap, bul ken aýdanynyń keń kólemdegi geologıalyq - barlaý jumystaryn uıymdastyrýǵa bolatyn iri nysan ekenin dáleldegen. Mıneraldyq shıkizattarǵa baı Saryarqa, Kendi Altaı jáne basqa da aımaqtardy erekshe nazar aýdaryp zerttegen. 1927 - 1928jyldary – Jezqazǵan, Qarsaqbaı, Atbasar, Spassk aýdandary, Qaraǵandy tas kómir alaby jáne Qarataý polımetal kenderi jóninde ǵylymı mańyzdy eńbekter jarıalaǵan. 1929jyly Atasý temir - marganes kenderin ıgerýdiń negizinde Qaraǵandy oblysynda qara metalýrgıa ónerkásibin damytý týraly másele kótergen. Jezqazǵan – Ulytaý aýdanynda mystan basqa temir, marganes, kómir, qorǵasyn kenderin ashyp, barlaý nátıjesinde mańyzdy geologıalyq qorytyndylar jasaǵan. Uly Otan soǵysy jyldarynda tank bronyn quıýǵa qajet marganes tapshylyǵy týǵan kezde Sátbaevtyń jetekshilik etýimen óte qysqa merzimde Jezdimarganes keni barlanyp, iske qosylǵan.
Akademıktiń qoldaýymen Almatyda Orta Azıa geofızıka tresi uıymdastyrylyp, Qazaq KSR Geologıa jáne jer qoınaýyn qorǵaý mınıstrligi qurylǵan. Qazaqstan Ǵylym akademıasyn uıymdastyryp, ondaǵy bólimderdi, oǵan qaraıtyn ınstıtýttardy, zerthanalardy, sektorlardy, bazalardy durys josparlaǵan. Ǵylymı kadrlar daıyndaý isine úlken jaýapkershilikpen qaraǵan. Ǵylymı zertteýlerdiń ózekti máselelerin halyq sharýashylyǵynyń múddesine baǵyttap, sharýashylyq jáne mádenı qurylystyń basty máselelerin sheshýge belsene qatysqan. Jezqazǵanken - metalýrgıa kombınatyn, Qaraǵandy men Balqash metalýrgıa zaýyttaryn, Ertis - Qaraǵandy arnasyn salý, Mańǵystaý, Muǵaljar, Torǵaı óńirleriniń tabıǵı baılyqtaryn anyqtaý jóninde zertteý jumystaryn uıymdastyrý, respýblıkamyzdyń iri mıneraldyq shıkizat qorlaryn – Kendi Altaıdy, Qarataý fosforıtin Qostanaı men Jezqazǵan – Ulytaý óńirlerindegi temir, marganes, t. b. kóptegen ken oryndaryn ıgerý Sátbaev esimimen tyǵyz baılanysty. Qanysh Sátbaev ashtyqtan ıesiz qalǵan aýyl balalaryna óz kómegin kórsetken.
Qanysh Imantaıuly Sátbaev, shyn esimi – Ǵabdýlǵanı (12 sáýir1899 jyly, Baıanaýyl aýdany, Pavlodar oblysy - 31 qańtar, 1964 jyly, Máskeý) - geolog - ǵalym, mınerologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, akademık.
Qazaq KSR Ǵylym akademıasyn uıymdastyrýshy jáne onyń tuńǵysh prezıdenti, Qazaq KSR akademıasynyń akademıgi, Keńes Odaǵynyń jáne Qazaqstannyń metalogenıa mektebiniń negizin qalaýshy, qazaqtan shyqqan tuńǵysh akademık.
III. Sózjumbaqtar sheshý. Suraqtarǵa jaýap berý
IV. Qorytyndy.