InfoHub Logo

Til - ulttyń aınasy. Tildiń qudireti aspanmen talasqan taýdy silkintip, adam júreginiń parsha-parshasyn shyǵaratyn kóleńke qubylys. Bul til nebir sheshendi saıratyp, nebir kósemniń tórdegi basyn esikten shyǵarǵan «almas qylysh» ispettes. Mine, men sýrettegen «almas qylysh» - qaımana qazaqtyń qasıetti tili. Tildi qurmetteý ár adamzattyń óleólgenshe arqalaıtyn boryshy. Ol aıtpasa da, túsinikti. Meni tek sol Ana tilimizdiń qasıetin tolyq uǵyna almaı kele jatqandyǵymyz qynjyltady. «Toqsan birde Táýelsizdigimizdi aldyq» dep maqtanyshpen aıtyp júrsekte, tilimizdi azat ete almaǵanymyz ótkenimiz ben bolashaǵymyzdyń aldynda úlken Uıat. Shet tilin bilmegenimiz uıat, ózge batystyń kindikti ashyp, bıin bıleı almaǵandyǵymyz uıat, uıat ...Uıat dep júrgende … Nege Ana tilimizdi osy ýaqytqa deıin jeter tuǵyryna jetkize almaı kele jatqandyǵymyz úshin uıalmaımyz ? Basymyz qosyla qalsa, júzge, rýǵa bólingende jaǵa jyrtysyp, menmundalap shyǵamyz, al, til máselesine kelgende tilimizdiń kúrmelip qalatyny nesi osy? Qazaq tili - sulýlyǵymen boı balqytyp, tamyr shymyrlatatyn, jan júıeńdi jandyryp, qulaq quryshyn qandyratyn, ótkirligimen qysyltaıań tusta er men elge birdeı medet berip, adam túgil jaǵdaıdyń óziniń aýyzyna qum quıatyn ǵajaıyp kemel til - dep batyr Baýyrjan atamyz tamasha jetkize bilgen ǵoı shirkin! Qazirgi jas býyn bir-aq sózdiń sońyna demimiz jetpeı, sózdiń sońyn jep qoıatyn bolyppyz. Orfografıanyń da, orfoepıanyń da durystyǵyn esten shyǵardyq. Shyǵardyq ta, sózderdi qalaı bolsa solaı qoldanatyn boldyq. Osynyń ózi tilimizdi qurdymǵa jiberip jatqandyǵyn baıqamaımyz da. Qudaıdyń sóıleý úshin bergen tiline Shúkir etip, sóıler sózimizdi tolyq aıtsaq, otyz eki tisimiz ornynan qozǵalyp ketpesi anyq. Osy til úshin qanshama adýyndy tulǵalarymyz naqaqtan naqaq jazaǵa tartylyp, qurban boldy. Batyr babalarymyz «tilim» dep tik turǵanda, keıingi urpaq qalaısha buǵyp jatpaqpyz!? Aıtpasqa bolmaıtyn taǵy bir jáıt - tilimizge orystyń sózin qosyp sóıleıtin týǵannan birge júrgen bolmashy ádetimiz. Bolmashy deımin-aý, osy bir ádet tilimizdi tuńǵıyqqa áketip bara jatyr. Úlkeni bolsyn, kishisi bolsyn osy bir ádetten qutyla almaı kelemiz. Bul da aıtyla-aıtyla erneýine jetken máselemizdiń biri. Muny joıý úshin, aldymen bulaqtyń qaınar kózi bolǵan bilim ortalyqtarynan bastaý qajet dep oılaımyn. Sondaı-aq, árkim ózinen, óz otbasynan bastasa, tilimizdiń tektiligi aıqyndala túser edi - deımin keıde. Táýelsiz elde turyp jatsaqta, orys tiliniń basymdylyǵy - kózimiz úırenip, sanamyzǵa sińgen qubylys boldy. Bul máseleniń túıini birtindep bolsyn sheshilý ústinde. Árıne, qýanarlyqtaı dúnıe. Alaıda, jattandy bolyp jadymyzda saqtalǵan sózderden arylý áste ońaıǵa soqpasy belgili. Tilimiz kóldeneń kók attynyń enshisinde julmalanyp jatqandaı. Bálkim qatty aıttym, bálkim tátti aıttym... Bul da bolsa, paryzym dep bilemin... Óz tilin qurmet tutyp, ony qadirleı bilgen ulttyń shyraǵy eshqashan sónbek emes. Óz ana tilinde qysylmaı, erkin sóıleı bilýdiń ózi úlken bir dáreje. Qazaqtyń salt-dástúri, ádet-ǵurpy, óneri tilimizge tikeleı baılanysty. Eger qazaq tilimiz qurdymǵa keter bolsa, elimizdiń el bolyp qalýy ekitalaı. Óz tilimizdi ózimiz qasterlemesek, ózgeniń jany qaıdan ashysyn... Qazaq «qazaq» bolǵaly tartpaǵan taýqymeti az emes. Endeshe tilimizdiń tirshiligine jan bitirip, ultymyzdyń qadir-qasıetin eseleýge bir kisideı at salysqanymyz jón.

Til – memlekettiń taban tireıtin temirqazyǵy. Til – óz halqymyzdyń rýhanı baılyǵy, ótkeni men bolashaǵy. Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Ult bolǵyń kelse, besigińdi túze» deýi tegin sóz emes. Ol bizdiń til bıiktigimizdi, ulttyq beınemizdi saqtap qana qoımaı, ony damyta berýge arnaǵan kóregendik sózi dep túsingenimiz jón. Til – tazalyqtyń, páktiktiń, ımandylyqtyń jarshysy. Til – táýelsizdigimizdiń qýatty quraly, asyl oı men parasat belgisi, eldigimiz ben birligimizdiń týy. Elimiz táýelsizdik alǵaly beri júrgizilip kele jatqan til saıasatynyń arqasynda qazirgi tańda til týraly ońdy qoǵamdyq kózqaras qalyptasyp otyr. Memlekettik til mártebesine ıe qazaq tili búginde ulttyq rýhanıatymyzdyń ózegine aınaldy. Kópultty memlekette qazaq tiliniń memlekettik til mártebesine saı qyzmet etýin qamtamasyz etý – óte kúrdeli másele. Osy tusta memlekettik til saıasaty durys baǵytta júrgizilip kele jatqanyn basa aıtýǵa tıispiz. Úkimet memlekettik til – qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtý, ony azamattardyń barlyǵy meńgerýi úshin qajetti materıaldyq-tehnıkalyq jaǵ­daılardy jasaýǵa kómektesýde. Mem­lekettik til shyn máninde ulttyq saıa­sattyń ózegi, dińgegi deıtin bolsaq, qazaq tiline basymdyq berip, tehnıka, ekonomıka, saıasat tiline aınalǵany jón. Iá, aıta berseń, qazaq tili týraly problema kóp. Jaza berseń, taýsylmaıdy... Qaı kezde bolmasyn til máselesi – sol tilde sóıleıtin, sol tilden sýsyndaǵan, ulttyq, dildik belgisi bolyp sanalatyn halyqtyń máselesi.      Árbir halyqtyń ana tili bar desek, óz ana tilimizdiń barsha bolmysy, tipti onyń árbir dybysy men jalǵaý-jurnaǵy árbir shynaıy azamatqa tanymal, mádenı-áleýmettik ómirde ózindik máni bar kıeli uǵym. Halqymyzdyń birtýar perzenti Maǵjan Jumabaev: «...Ulttyń ult bolýy úshin birinshi shart – tili bolýy. Ulttyń tiliniń kemı bastaýy ulttyń qurı bastaǵanyn kórsetedi. Ultqa tilinen qymbat eshnárse bolmasqa tıis. Bir ulttyń tilinde sol ulttyń syry, tarıhy, minezi aınadaı kórinip turady. Qazaqtyń tilinde qazaqtyń sary saıran dalasy, birese jelsiz túndeı tymyq, birese quıyndaı ekpindi tarıhy, sar dalada údere kóshken turmysy, asyqpaıtyn, saspaıtyn sabyrly minezi – bári kórinip tur. Qazaqtyń sary dalasy keń, tili baı. Osy kúngi túrik tilderiniń ishinde qazaq tilinen baı, oralymdy, tereń til joq», – dep til jaıynda tereń tolǵanǵan eken.  

Ana tili – ananyń aq sútimen ár qazaq balasynyń boıyna sińgen til emespe edi. Ana tilimiz arqyly ǵana biz halqymyzdy, Otanymyzdy tanyp bilemiz. Ár adamnyń azamattyq qasıeti – óz halqyn, óziniń atamekenin qalaı súıýimen, óz ana tilin qalaı bilýimen ólshenbek. Árkimniń tilge degen qurmetin óz anasyna, óz ultyna, óz Otanyna degen qurmetinen bilýge bolady. Óz ana tilin umytqan adam – óz halqynyń ótkeninen de, bolashaǵynan da qol úzedi. Osyny qazaq jastary túsinse eken deımin.Alaıda osyny eskermeı orys tilinde shúldirlep, qazaq tilindegi ándi tyńdaýdy qor sanap júrgen qazaq jastary qanshama. Keıbir mekemelerge barsań orys tilinde saýatty jazylǵan sóz qazaq tilinde múldem uıqassyz aýdarylyp, esikterinde ilinip turady. Muny kórgenderdiń biri ezý tartyp kúlip, endi biri oǵan mán bermeıdi de. Bizdiń qoǵamnyń basty kemshiligi osy bolar, bálkim. Buǵan jaýap retinde aqyn Orazaqyn Asqardyń myna bir óleń joldaryn alar edim:

«Ana tilinde ata-baba syry bar,
Aýdarmadan túpnusqadaı kim uǵar.
Óse kele qustyń tilin bilseń de,
Ana tilsiz onyń qandaı quny bar».

Elimiz san ǵasyr ańsaǵan táýelsizdikke qol jetkizdi. Tilimizdiń túp tamyrymen joıylyp ketpegenine shúkirshilik etýimiz kerek tárizdi. Sondaı aýyr sátterde, syn saǵattarda atameken qonysyn tastap bosqan halyqtyń ózimen birge alyp júrgen baılyǵy – ana sútimen sanasyna  daryǵan ana tili ǵana.

«Qasterli tilim, qadirim meniń, qazyǵym»,
Kelemiz biraq baǵamdaı almaı bar qunyn.
Tabıǵattyń zańdylyǵyna kóz salsaq
Tilimizdiń bıik qyldyrǵan tuǵyryn.
Qasıetin myna seze almaı júrse Adamzat
Ana tilimiz azattyǵyna jeter me!?
Tuńǵıyqqa batyp qurdymǵa ketpeı turǵanda
Tilińniń qamyn tirińde oılap túgende.
Burmalap tildi - julmalap ıtshe talaıdy,
Quryp ketkenin qazaqtyń myna qalaıdy.
Enshisi qylyp ózgege berseń tilińdi
Ashyq aspanyń egilip turyp jylaıdy.
Arda tilimizdi amanattaǵan bizderge,
Syzat túspesin tamyry tereń ótkenge.
Eliktep júrip zamannyń nebir túrine
Tilimiz bizdiń ketpesin ózge tizginde!

Jumash Gúlaıym

---