InfoHub Logo

Hıýaz Qaıyrqyzy Dospanova – 1922 jyldyń 15 mamyrynda Atyraý oblysy Ganúshkın aýylyndaǵy Dospanovtar áýletinde dúnıege kelgen. Ákesi Qaıyr — qarapaıym balyqshy, anasy Merýert — muǵalim bolyp eńbek etken. Baıuly taıpasy Masqar rýynan shyqqan. Ol Oral qalasyndaǵy jalǵyz qazaq mektebine ilige almaı, №1 orys mektebinde bilim alady. Mekteptegi oqýymen birge Oraldaǵy aeroklýbta qatar oqydy. Oqýshy kezinen komsomol uıymynda qoǵamdyq jumystarda belsendilik tanytanyn Hıýaz mektep qabyrǵasyn aıaqtarda ushqyshtardy daıarlaıtyn arnaıy kýrsqa jazylady. Mektepti támamdaǵannan keıin № 1 Máskeý medısına ınstıtýtynda oqýǵa attanady. Hıýaz apamyz kózi tirisinde bylaı degen eken: "Men mektepte komsomol uıymynda qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralastym. Qalamyzda ushqyshtar daıyndaıtyn kýrs ashylǵan bolatyn. Soǵan oqýshylar izdep kelgende, eshkim jazyla qoımady. Men ornymnan atyp turyp, meni jazyńyzdar dedim. Sodan keıin birtindep basqalar da jazyla bastady. Sóıtip oıda-joqta osy mamandyqty ıgerýge týra keldi". Osy oqý ornynyń 1-kýrsyn bitirer shaqta  soǵys órti lap berdi. Osy kezde qazaqtyń qaısar qyzy maıdanǵa medbıke, tegi bolmasa, sanıtar bolyp ketsem be dep, talpynyp júrgen. Sóıtip júrgende ol áıgili ushqysh Marına Raskovanyń qyz-kelinshekterden jasaqtalǵan avıapolk quryp jatqanyn estıdi. Osylaısha ol oılanbastan polk basshylyǵyna kelip, Oraldaǵy aeroklýbta meńgergen ushý daǵdylaryn kórsetip, ójettigimen

Otan aldyndaǵy boryshyn óteýge bel býǵan jaýynger qyzdar Saratov qalasynyń áskerı áýe ýchılıshesine jiberiledi. Munda shtýrmandar daıarlaıtyn arnaıy kýrsty aıaqtap, 1942 jyldyń kókteminde sol kezdegi avıasıa tarıhynda tuńǵysh ret qurylǵan, túngi mezgilde jaý shepterin bombalaıtyn áıelder avıapolkiniń quramynda Hıýaz da boldy. Ol qyzmet etken polk Kýban, Ýkraına, Belarýssıa, Soltústik Kavkaz, Qyrym, Germanıa aspanyndaǵy shaıqastarǵa qatysqan. Batyr qyz qan maıdanda 300-den asa jaýyngerlik operasıa oryndap, asa mańyzdy jaý shebin talqandaıdy. Tún qarańǵysynda jaýǵa qyrǵıdaı tıgen Hıýaz Dospanova soǵys kezinde ushaqtan 14 ret qulaǵan. Tórt márte aýyr jaraqat alsa da, esin jıysymen urys dalasyna qaıta oralyp otyrǵan Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan Marına Chechneva ózi Hıýazdyń sheberligi jaıly bylaı dep jazǵan edi: Hıýaz Dospanova ushaǵyn nysanaǵa ylǵı da dál aparatyn jáne óz aerodromyna da sondaı dáldikpen qaıta oralatyn. "Túngi mystan" Hıýaz ben onyń ushqysh qurbylaryn nemister "Túngi mystandar" dep atap, olardyń áýeden baǵyttaǵan soqqysyn úreılene kútip, talaı tańdy kóz shyrymyn almastan qarsy aldy. Tipti Gıtlerdiń ózi árbir atyp túsirilgen áıel ushqyshtar ekıpajy úshin árbir soldatyna temir kres berip, az kúnge úıine demalysqa jiberýge ýáde bergen degen áńgimeler sol kezde jeldeı esken-di. Stalınnen qaımyqpaǵan "Túngi mystandar" jaý shebine jaqyndaǵan kezde, ushý bıiktigin tómendetip, jaýdy ústinen bombalaıdy. Ár ushaqta eki qyzdan bir saǵatta 120 shaqyrymdy baǵyndyrýy tıis. Árbir qyz bir túnde 5-10 ret jaý tylyna shabyldaýǵa mindetti. "Biz túnde ushatyn bolǵandyqtan, jaý shebine jaqyn ornalasatynbyz. Bizdiń polktiń óz qaǵıdasy boldy: eshqashan da áıel ekenińdi umytpa, ushaǵyńdy kútip qara degendeı. Keıde tapsyrmany oryndap jatqanda, bizge qarsy oq atylatyn. Sondaı kezderi qyz balamyn ǵoı, fashıserge tutqynǵa túskennen góri, ushaqpen jerge qulap, órtengenimen durys edi degen oılar keletin", - degen edi suqbattarynyń birinde Hıýaz Dospanova.

Qazirgi jastyń burymyn aıaýsyz qıa salýyna kóńili tolmaǵan ushqysh apamyz taǵy bir sózinde: Meniń ózimdi áskerı adam dep alǵashqy ret sezinýim soǵysqa deıin boldy. Ýchılıshede oqyp júrgenimizde polk qyzdarynyń shashyn qıdyrady eken degen sóz tarady. «Marına Mıhaılovnaǵa baryp aıtaıyq, ol kisi bilmeıtin bolar, ushýǵa uzyn shashtyń qandaı kedergisi bar» degen qyzdar kóp boldy. Biz baramyz dep júrgende bárimizdi sapqa turǵyzdy da shashtarazǵa alyp bardy. Buıryqtyń aty buıryq qoı, ony Raskova oılap shyǵarmaǵan bolýy kerek, sondyqtan ol kisi de bizge arasha túse almaıdy eken-aý dep oılaımyn osy kúni. Árıne, reńimizdi ashyp turǵan, ash belimizge túsetin burymymyzdan aıyrylǵanymyzǵa bárimiz renjidik. Al, qýanǵan tek shashtarazy ǵana boldy – bir kúnniń ishinde ol qanshama parıktik shashty tegin aldy deseńizshi! Men osy kúnderdi áp-ádemi burymdaryn ózderi erkimen kesip tastaıtyn qyzdardy kórgenimde ózimizdiń shashymyzdan qalaı aıyrylǵanymyz esimizge túsedi, qyzdarymyzǵa qarnym ashady,- degen bolatyn.

1943 jyldyń kókteminde Hıýaz Dospanova taǵy da ólimmen betpe-bet keledi. Ushqysh qyzdardyń aldyna Kýbandy jaýdan azat etý mindeti qoıyldy. Hıýaz Dospanova men Iýlıa Pashkova kezekti tapsyrmany oryndap, aerodromǵa qaıtyp kele jatqanda, Makogon men Svıstýnova basqarǵan ushaqpen soqtyǵysyp qalady. Úsh qyz mert bolyp, Hıýaz qaýipsizdik beldigin oryndyqqa bekitpegeniniń arqasynda aman qalǵan. "Bizdi qyzdar taýyp aldy. Men ushaq kabınasynan syrtqa ushyp ketippin", - dep eske alǵan edi Dospanova sol bir oqıǵany. Basynda qarýlastary Hıýazdy da ólip qalǵan shyǵar dep oılaıdy, biraq kirpigi qımyldap jatqanyn kórip, gospıtálge aparyp emdegen. Dárigerler Hıýazdyń tula boıyn túgel gıpstep tastaıdy, aıaqtarynyń súıekterin syndyryp, túzý bitý úshin qaıta salady. Jarty jyl gospıtálda jatqan ol kúzdiń aıaǵynda polkke qaıtyp oralady. Osydan keıin ushqysh qyzdy maıdandastary ushaqqa kóterip ákelip otyrǵyzatyn bolǵan. Ushaqqa minip-túsýi qıyn bolǵandyqtan, qyzdarǵa salmaq salmaý úshin talaı márte kabınada túnep te júripti. Alaıda keıin densaýlyǵyna baılanysty oǵan áýege kóterilýge tyıym salynady. Osydan keıin ol polk baılanysynyń bastyǵy bolady. Ofıserlik sheni ósip, gvardıa aǵa-leıtenaty atandy. Taldyqorǵanda Aýǵan soǵysynyń ardageri jurt aldynda áskerı nagradasynan bas tartty "Soǵystyń qıyndyǵyn aıtyp taýysý múmkin emes. Oılasam, túnimen kirpik ilmeımin, janym túrshigedi, eshkimge tilemeımin", - degen edi suhbattarynyń birinde qazaqtyń ushqyshy. Qazaq qyzy Keńes odaǵynyń batyry atanbaı qaldy. Hıýaz Dospanovanyń erligi Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alýǵa laıyq bolǵanymen, odaq bul ataqty qazaqtyń ushqysh qyzyna qımady. Halyq jazýshysy, soǵys ardageri Ázilhan Nurshaıyqovtyń Hıýaz týraly jazbasynda "Uly Otan soǵysynda Talǵat Bıgeldınov jaý tylyna-305, Leonıd Beda-211, Sergeı Lýganskıı 390 ret ushyp, jaýyngerlik tapsyrmany oryndap, úsheýi de eki márte Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyna ıe boldy. Olar qýaty kúshti ushaqtardy basqardy. Jer baýyrlap ushatyn PO-2 ushaǵynyń jaý ushaǵymen shaıqasar qýaty joq..."-dep jaza kele, Hıýaz Dospanova kishkene ǵana fanera ushaqpen 300-den astam ret áýege kóterilip, jaýǵa oısyrata soqqy bergenin aıtyp, qanatty qyzdyń erligi soǵys jyldarynda baǵalanbasa da, beıbit ómirde baǵalanýy tıis dep óz oıyn ashyq jazǵan edi.

H.Dospanova soǵystan kelgen soń Oralda azamattyq qyzmette isteıdi. Oblystyq partıa komıtetinde áskerı bólimniń nusqaýshysy, bólim meńgerýshisiniń orynbasary boldy. Sodan keıin Almatyǵa partıa mektebine oqýǵa kelgende sol kezdegi Qazaqstan komýnıstik partıasy ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy Jumabaı Shaıahmetov Oralǵa jibermeı, partıanyń ortalyq komıtetine jumysqa alyp qalady. Qalalyq partıa komıtetinde nusqaýshy, hatshy, ortalyq komıtette bólim meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaq KSR Joǵary Keńesi Prezıdıýmynyń hatshysy qyzmetterin atqarady. Almaty qalalyq partıa komıtetiniń 2-shi, 1-shi hatshysy, Qazaqstan komsomoly Ortalyq komıtetiniń 2-shi, 1-shi hatshysy boldy. Natalá Ilınıchna  Sas TÚZ-diń rejıseri, dırektory bolǵan tusta S.Muqanov Shoqan Ýalıhanov jaıly pesa jazyp, ol pesa TÚZ-da qoıyldy. Onyń qoıylýyna batyl Hıýazdyń septigi tıipti.

Hıýaz Dospanova «Abaı» operasy sahnalaýǵa, "Medeý" sport keshenin salýǵa jáne kóptegen tarıhı mańyzy bar ǵımarattardyń qurylysyna er azamattarmen ıyq tirestire júrip aralasyp, kóptegen ıgi jumystardyń ortasynan tabyldy. Soǵystan keıin laýazymdy qyzmetter atqarǵan H. Dospanovaǵa Elbasynyń Jarlyǵymen Halyq qaharmany ataǵy berilgen bolatyn.

---