InfoHub Logo

Abaq kereıdiń eń ósken rýy — jántekeı dedik. Muny «Úsh jántekeı» dep ataıdy. Sol úshtiń biri — Súıinbaı (kók kóz, sary kisi bolǵandyqtan ony jurt orys dep ataǵan) bes balaly bolǵan. Olar — Samurat, Sámenbet, Quty, Bókes, Tóleke. Shejireshiler osy bes baladan ósken urpaqty «Bes orys» dep ataǵan.

Súıinbaı asa dáýletti bolǵandyqtan, qalyń el kúzeýlikten kóshkende «kir shomdap» kóshe almaı, jortýylshylar jalǵyz aýyl Súıinbaıdy basyp qalady. Súıinbaı ordasynyń ishinde jaýmen jalǵyz saıysady. Sadaqtyń jebesin jalǵyz ysqyrtyp, jaý jalam shaıqasta ózine serik bola almaǵan uldaryna bylaı dep baǵa beredi:

— Samuratym joq boldy,
Sámenbetim qut boldy.
Quty, Bókes jas boldy,
Tóleke, seni qaıteıin!...

Súıinbaı qan juta qarysyp, jortýylshylarǵa ordasyn bastyrmaı turǵanda, qol bastap kelgen Samurat syrttan tıip, jaýdy aıdap salyp, ordasyn qutqaryp alady.

Súıinbaıdyń ekinshi uly Sámenbet salaýatty, dáýletti, ári batyr bolǵandyqtan úsh áıel alǵan. Úlken áıeli Soqsurdan: Esenbaı, Amantaı; ortanshy áıeli Tasbıkeden: Aqsha, Bórte, Elbaı, Jaman, Qarjaý, Sary; kishi áıeli Bodannan: Baıymbet (Esaǵasy), Qazybek týady. Osy on bir uldyń barlyǵy el bolyp ósken. Muny halyq «On bir Sámenbet» dep ataıdy. Osy úsh áıeldiń ishinde ortanshy báıbishe Tasbıke bilimdi, el-jurtyna jaǵymdy bolyp, el bılep, aty shyqqandyqtan, keıingi urpaqtary jeke-jeke atalmaı, anasynyń atymen «Alty Tasbıke» atalyp ketken.

Sámenbet baı urpaqty bolǵandyqtan, halyq «sary úki daryǵan Sámenbet» dep, ony bylaısha ańyz etedi. «Sámenbet baıdyń úshinshi báıbishesi Badan ana uıyqtap jatyp tús kóredi. Túsinde sary úki shańyraǵyna uıalap, qos balapan omyraýyn emip jatqanyn kórip oıanady. Túsinde kórgen aıanyn Badan ana Sámenbettiń dosjar, aqylgóı adamdaryna jorytady. Olar bul tústi jaqsylyqqa joryp, «eki ul kóredi ekensiń» deıdi. Osydan keıin Badan ana eki ul súıedi. Úlkeniniń aty — Baıymbet, kishisiniń aty — Qazybek, osy eki baladan ósip-óngen urpaq ózderin «Esaǵasy Qazybekpiz» dep atap, kúni búginge deıin úkini qasterlep, óltirmeıdi. Qolynda dáýleti bar bardam adamdar úki ustaǵan adamdy kórse, ne tilegenin berip, úkini bosattyryp qoıa beredi. Baqsylar, halyq emshileri: «ıá, sary úki qoldaı kór, Sámenbetke daryǵan», — dep sanaıdy. Sol Sámenbettiń on bir ulynyń biri Baıymbet qut qonǵan, asqan baı, bilimde, oıshyl hám esepshi bı bolǵan eken.

Únemi mal-jannyń qamyn jep júretin Baıymbet bir jyly jazda óz tóńiregindegi jaqyn týys, dos-jarandaryna: «Bıyl jaýyn jaýmady, jer qýań. Kúngeıdiń buta-búrgeni qýrap, ógizqýraı solyp ketti. Qarǵa balapanyn qaýyrsynyn arshymaı ushyrdy. Jut bolatyn túri bar», — dep kún buryn eskertse, ózi kúni-túni uıqy kórmeıdi. Keshte taý basynda turyp batar kúndi baqylasa, tańsáride taǵy da sol ornynda turyp, kúndi shyǵarmaı úıine qaıtpaıdy. Kóktemde alýan tústi torǵaılardyń bul óńirden erte ketýinen-aq: «shóp baldyr tartpas, gúl sheshek jarmas» dep seziktenedi, tyrnalardyń balapanyn erte baýlyp, kúndiz-túni tyraýlaǵan muńly daýysynan da kúdik alyp otyrady.

Aýylyn kúzeýlikke erte qonǵyzǵan Baıymbet erekshe bir saparǵa daıyndalady. Qosyn bir túıege arttyryp, bes-alty myqty joldas ertip, inisi Qazybektiń batyr uly Aqan men óz balasy Kenjálini qasyna alyp, «ań aýlaýǵa baramyn» dep júrip ketedi. Jaz boıy tabıǵat yńǵylyn baıqaǵan qart, kúz boıy da damyl tappaı, aýyq-aýyq jol tartyp, bul óńirdiń qustary ǵana emes, ańdary da aýyp bara jatqanyn baıqaıdy. Álgi sapary sol qońyr ańdardyń aýǵan betalysyn bilý sapary eken. ıenge shyǵyp ketken qart joldastaryna bylaı deıdi:

— Sender ne bildińder, jyrtylyp-aıyrylatyn qońyr ań qaıda ketken, jazǵyturym qyrylyp qaldy ma?

Joldastary ártúrli meje aıtady, biraq qarttyń kóńili buǵan daýalamaıdy.

— Senderdiń aıtqandaryń beker bolar, áli de shyǵysqa qaraı júrip kóreıik, — dep joldastaryn bastap júrip ketedi. İlgerilegen saıyn shubyryndy izder qoıýlap, ań qarasy da kórine bastaıdy.

— Alla buıyrsa, erteń qońyr ańǵa aralasyp qalarmyz, toqtap jáıilip, erkimen jýsap, onan soń josyp ketip barady. Mynaý bastaý — keshe solardyń túnep shyqqan jeri.

Tańerteńinde izge túse júrip ketken olar, túske jetpeı taǵy bar qolattan ótip, sortań shalshyq sýǵa kezigedi.

— Mine, kórdińder me, qońyr ań aýyp barady. Bul janýarlar bilip aýyp barady. Bıyl bizdiń mekenimizde oıylǵan jut bolady. Bul janýarlar jurt júrmeıtin jer izdep aýyp bara jatqan bolar, — dep qart sózin jalǵaı túsedi, — Qońyr ań — bizdiń joldasymyz, tipti jolbastaýshymyz. Biz solarǵa ilesip, solardyń barǵan jerine tıanaqtaımyz. Barlyǵyńa aıtarym — joldasqa qar qylmandar, atpańdar, úrkitpeńder, ań da bolsa serigimiz ǵoı, bizden kóńili qalmasyn. Bizden alańdasa, kóńiline alǵan jerine jete almas. Olar kóńiline alǵan jerine jete almasa, biz de jurt júrmeıtin jerdi taba almaspyz. Osy tilsiz dos, qasıetti jolbastaýshymyzdyń adal serigi, aınymas qorǵaýshysy bola bileıik. Osylar qonǵan jerge qońsy qonyp, osylar ishken bulaqtan sý isheıik.

Aqan batyr bastaǵan joldastary qarıanyń aıtqan sózinen shyqpapty. Olar birneshe kún júrip, qar jamylǵan aq bas taýdyń teriskeı jazyǵynan ótip, úlken kókshil taýdyń baýraıyndaǵy alqaby keń, ashyly, shıli óńirge kelip turaqtaıdy. Baıymbet qosyn tikken osy óńir — Muztaý men Kóksinniń arasyndaǵy alasa adyrly, betegeli, aq shópti, aıaǵy aıdyn kólge tirelgen keń baıtaq óńir eken. Osy araǵa kelgennen keıin qońyr ań qýsa da ketpeıdi, tipti bulardyń at-kóligimen aralasa, qosynyń irgesin basa jaıylady. Baıymbet qart qońyr ań turaqtaǵan osy jerge kelgennen soń tań ata ketip, keıde ara qonyp, bas-aıaǵyn sholyp óte kóńildi júredi.

Bir kúni kólbep kelip qalǵan shýaqty kúnge qaraı otyryp serikterine mynany aıtady:

— İzdegen jerge jettik. Osy qońyr ań aldaǵy qys yzǵaryn sezip juttan qashty. Jut júrmeıtin jer izdedi jáne sol jeri — endi mynaý. Bas-aıaǵy, ońy men terisi kúnshilik ǵana. At saýyryndaı osy jerge kúshti boran júrmeıdi, — deıdi.

— Muny qaıdan bilesiz? — deıdi joldastary tańdanyp.

— Saıda ósken shópten bildim. Bıyl osy jerge jetken uzyn aıaqty mal juttan aman qalady. Basqa jerdi men bilmedim — deıdi. Onan soń janyndaǵy Aqan batyrǵa qarap:

— Men seni men Kenjálini ádeıi alyp shyqtym. Endi amandyq bolsa elge barǵan soń, bitken jylqyny osy jerge ákep salasyńdar. Bul jerdiń baıyrǵy ıesi de biz edik, qazirgi ıesi de biz bolamyz, arǵy babalarymyzdyń «Saýyr» dep ataǵan jeri — osy. Qanshama zamandy ótkizip, aınalǵan urpaq biz ekemiz, osy kúl tókkenimiz tókken bolsyn, — deıdi de, alystan aıdyndanyp kóringen Altaıdyń aq bas shyńyna kóz tigedi.

Baıymbet qarttyń aıtqany da eki bolmaıdy, boljaǵany dóp keledi. Buǵan iltıpat etken bar kereı jylqysyn alyp, sol jyly Saýyrdyń jonyn alǵash ret qystaıdy. Qobyqqa kelip, endi ǵana irge teýip qonystana bastaǵan Torǵaýyttyń kegeni qys ortasynda kisi jiberip, jón suraıdy. Aqan bastaǵan ba- tyrlar:

— Jaý emespiz, elmiz, jerimizde jut júrgen soń mal otarlatyp júrmiz, — dep jaýap beredi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Kókbóri Kerneı Jarylǵap batyr

---