InfoHub Logo

Qazaq halqynyń búgingi salt-dástúrleri, yrymdary men mádenıeti kóshpeli ata-babamyz ómir súrgen jyldardan bastap qalyptasa bastaǵan. Osyndaı nanym-senimder men yrymdar, eń aldymen, Kókke, Bórige, Jerge tabyný, Qurbandyq shalýdan paıda boldy dep oılaımyn.  Adam balasy shyr etip dúnıege kelgen sátten bastap jer qoınyna tapsyrylǵanǵa deıin belgili bir ustanymdarmen ómir súredi. Solardyń biri de, biregeıi ata  yrym-tyıymdar. Adamzat balasy jasaǵan mádenıet eki túrge bólinedi. Birinshisi – rýhanı mádenıet, ekinshisi – materıaldyq mádenıet. Rýhanı mádenıetke mýzyka, ádebıet, sáýlet óneri, sýret óneri, keskin óneri jatsa, adam balasynyń sharýashylyqqa baılanysty kún kórisinen týǵan dúnıeleri materıaldyq mádenıetti quraıdy. Mádenıet tarıhynda kúni keshege deıin eýropalyqtar Batys dúnıesiniń ǵana mádenıetin moıyndap keldi. Olarda mádenıet jasaýshy tek eýropalyqtar delingen keýdemsoqtyq teorıa beleń aldy. Biraq Shyǵys órkenıetin jasaǵan mádenı muralardyń ǵajaıyp úlgileri olardy ózderiniń menmensigen qısyndarynan bas tartýǵa májbúr etti. . Eń aldymen, kóshpeliler mádenıetine toqtalyp óteıin.

"Mádenıet" degen uǵymnyń aıasy óte keń. Sondyqtan da bolar, "mádenıet" uǵymynyń san alýan anyqtamasy bar. Jalpy, adam oı-sanasy men áreketiniń nátıjesinde týyndaǵan qundylyqtardy biz mádenıet deımiz. Joǵaryda atap ótkendeı mádenıetti shartty túrde materıaldyq jáne rýhanı dep ekige bóledi. Rýhanı jáne materıaldyq mádenıet úlgileriniń arasynda tuıyq shek joq. Keıde materıaldyq mádenıet úlgileri rýhanıattyń úlgisi bolyp tabylady. . Kóshpelilerdiń rýhanı jáne materıaldyq mádenıetiniń óz damý erekshelikteri bar. Ol kóshpelilerdiń tirshilik qareketiniń, turmysynyń erekshelikterinen týyndaıdy. Keıbir batystyq zertteýshiler: "Kóshpeliler óz betinshe mádenı qundylyqtar jasaýǵa qabiletsiz, olar tek basyp alǵan otyryqshy halyqtardyń mádenıetin qabyldaıdy. Al otyryqshy halyqtardyń mádenıeti olarǵa ógeı mádenıet bolyp qala beredi", – deıdi. Bul – múlde qate pikir dep oılaımyn. Sebebi, kóshpeliler óz turmys-qareketine laıyqty mádenıet qalyptastyrǵa bilgen. Kóshpelilerdiń materıaldyq mádenıeti kóshi-qonǵa yńǵaılanyp jasalǵan. Mundaı taza kóshpeli mádenıet úlgilerine biz jınalmaly, jyǵyp-tigýi óte jeńil kıiz úıdi, er-turman, at ábzelderin, teriden, aǵashtan jasalǵan ydys-aıaqtaryn, besigin, basqa da turmystyq zattaryn jatqyzamyz.       Kıiz úı tek baspana emes. Ol halyqtyń ómirlik salt -dástúriniń tańbasy qyzmetin atqarady. Sheksiz dalany kók teńizge teńeıtin pikirdiń jany bar: kókjıekte, kók aspannyń astyndaǵy sheksizdikte aqshaǵala dóńgelek kıiz úıler araldar tárizdi, olardyń arasyn dala kemeleri — túıeler men ushqyr qaıyq — attar qosyp tur. Qatal úskirik aıazdan, shildeniń aptap ystyǵynan qorǵaıtyn, tez jınap, turǵyza qoıatyn baspanaǵa kıiz úı óte saı keledi. Dóńgelengen syrtqy pishini qatty jelge ornyqty bolsa, týyrlyqtar jaýynnan keıin tez kebedi. Shańyraq —sheńber tárizdi shabaǵynan jáne kúldireýishten turady. Onyń tóbesin túndiktiń jartylaı ashyq turýy, bir jaǵynan, turmys qajetterinen týsa (jaryq túsetin tereze, tútin shyǵatyn murja, taza aýa), ekinshi jaǵynan, shańyraq sheksiz aspannyń belgisi, máńgilikke aparatyn jol ispettes. Eger kıiz úıge joǵarydan tómen qarasaq, onda shańyraq kúnge, al ýyq, keregeleri onyń sáýlelerine uqsas. Halyq sanasyndaǵy fánı ómirden nur jaýyp turǵan aspanǵa umtylý ıdeıasy kıiz úı qurylysynan óz kórinisin tabady. Turǵyn úı adamnyń ómir saltymen, onyń dúnıetanymymen, álemdegi alatyn ornymen tikeleı qatysty. Mysaly, ormandy meken etetinder aǵashtardyń arasynan aspandy tórtburyshty bitiminde kóredi, olardyń úıleri de tórt qabyrǵaly, Kavkazdyń bıik taýlaryndaǵy úı kóshpeli sharýashylyq tıpinde de áreket etedi. Jazyq dala tek kókjıekpen sheńber tárizdi shektelgen. Sondyqtan kóshpelilerdiń turaǵy da dóńgelek. Ortalyq Azıadaǵy kúmbezdik arhıtektýranyń bir bastaýy — kóshpelilerdiń kıiz úıi. Bul taǵy da oazıstik jáne kóshpeli sharýashylyq-mádenı tıpterdiń túrik órkenıetindegi sınhrońdyǵyn kórsetedi. Natýraldyq sharýashylyq jaǵdaıynda qazaq halqy qolóner sheberlerin joǵary baǵalaǵan. «Aǵashtan túıin túıgen», «On saýsaǵynan óner tamǵan» sıaqty sheber ustalar, toqymashylar t.b. isker adamdar halyqtyń materıaldyq mádenıetiniń tamasha úlgilerin jasaǵan. Halyq óneri ásirese kıiz úı jıhazdary men ulttyq kıimnen aıqyn kórinis tapty. Qazaq jerinde XIX ǵasyrda aıdaýda bolǵan polák Bronıslav Zalesskıı bylaı sýretteıdi: «Bul bir ǵajaıyp kórinis: olar kósh kezinde, merekedegideı jasana kıinedi, eń ádemi kıimderdi, ásirese baılardyń altyn zer tógip tikken shapandaryn osy kezde kórýge bolady. Aýyl aqsaqaly kósh bastasa, er-toqymyna qyzyl shuǵamen tystalǵan kópshik nemese kilemshe japqan atqa mingen zaıyby onyń sońynan eredi... Atty, atqa salt minip júrýdi jaqsy kóretin bul halyq eń aldymen kóliginiń ábzeline kóbirek kóńil bóledi. Erturman olar úshin barlyqtyń, baılyqtyń belgisindeı bolyp bezendirilýge tıis. Erdiń aldyńǵy qasyn kóbine kúmis qaptatyp órnekteıdi, tipti qoly jetkenderiniń asyl tas ornatatyndary da bolady. Júgen, ómildirik, quıysqan — bári de sheber órilip, Shyǵys úlgisindegi órnektermen bezendiriledi». Kóshpelilerdiń rýhanı mádenıeti tipten baı. Mal sharýashylyǵy — eginshilikke karaǵanda buqara halyqtyń barlyǵy qamtylmaıtyn, qamtyǵannyń ózinde kóshpeli qaýymnyń bos ýaqyty kóbirek bolatyn sharýashylyq túri. Sonymen qatar kóshpeliler otyryqshylarǵa qaraǵanda tabıǵatqa jaqynyraq, onymen etene ómir súrgen. Kóshpelilerde tabıǵatqa negizdelgen dúnıetanym, aqynjandylyq, qıalshyldyq, túptep kelgende, shyǵarmashylyqpen oılaý júıesi qatty damydy.

Qazaq yrymdarynyń halyq arasynda, turmysta, otbasynda jáne áleýmettik ortada alatyn orny erekshe. Yrym halyqpen birge kóp jyldardan beri jasap kele jatqan ádet-ǵuryp bolyp esepteledi.  Qazaq halqy yrymdardy ustaný arqyly - pále-jaladan, túrli qaterlerdiń aldyn alyp otyrǵandyǵyna biraz dálelder ber. Qalaı aıtsaq ta, yrymdar bizdiń ádet-ǵurpymyzdyń bir bóligi. Olardy elemeı nemese bólip-jara almaımyz. Yrymdardyń maǵynasyna tereńirek úńilip qarasaq, báriniń astarynda úlken tárbıe men mán jatyr. Qazaqtyń yrymdary barlyq taqyryptardy qamtyǵan. Solardyń ishinde otbasylyq qundylyqtarǵa jete mán bergen. Otbasy ol - oshaq qasy, bir kishkentaı memleket jáne bala tárbıesiniń dingegi desem qate bolmas. Qazaq halqy este joq yqylym zamannan otbasy, bala, otan tárbıesine den qoıǵan, "Otbasy ońalmaı otan ońalmaıdy", "Bala baqytty bolmaı ata-ana baqytty bolmaıdy" dep qaraǵan. Balasy myqty bolsa, bolashaǵy jarqyn bolady degen. Otbasy - adamzat besigin terbetken uıa bolsa, «Balanyń bas ustazy - ata - anasy». Bular balaǵa otbasylyq ómirdiń qyry men syryn, tylsym dúnıeniń jumbaqtaryn tanytyp, jaǵymdy qasıetterge baýlıdy. Sebebi, otbasy - tanym besigi, otbasy - úlgi - ónege bastaýy. Ata - ananyń úıdegi qarym - qatynasy, kıim kıisi, minez - qulqy bári - bári balaǵa úlgi. Óıtkeni, «Qaraǵaıǵa qarap tal ósedi, januıaǵa qarap bala ósedi», «Uıada ne kórse, ushqanda sony iledi». Bala otbasynda «Ákeden – aqyl, anadan - meıir alady». «Áke - asqar taý bolsa, ana - baýyryndaǵy bulaq, al bala - jaǵasyndaǵy quraq». Osy bir úsh sóz áke, ana, bala - otbasy oshaǵynyń úsh taǵany ispettes. Bala tárbıesi - besikten. Ertede bir kisi balaly bolyp, balasy 6 aıǵa tolǵanda bir danyshpannan balasyn tárbıeleýdi qashan, qalaı bastaıtynyn surapty. Sonda álgi danyshpan «Eger balań 6 aılyq bolsa, onda sen tárbıeni bastaýǵa 6 aı keshigipsiń» degen eken. . Dana qazaq besikti kıeli sanap , “bos besikti terbetýge bolmaıdy” degen. Sebebi, bos besikke ibilis balasyn jatqyzady nemese jylan salyp qoıady, sondyqtan bos besikti terbetýge bolmaıdy, onyń betin árdaıym jaýyp júrý kerek deıdi. "Tal besikten jer besikke" degen sóz bar. Halqymyzda bos besikti terbetpeıdi, beıýaqytta ony dalaǵa qoımaıdy, besikti arsha, adyraspanmen alastaǵannan keıin ǵana balany salady. Munyń máni: jyn-jybyr, kórinbeıtin qara kúshter jolamasyn dep yrymdaıdy.

Qazaqtyń ataqty ǵalymy Sh.Ýalıhanov: "Yrym - ádep ǵuryptyń bir túri"- deıdi. Iaǵnı, halqymyzdyń salt-sanasy, yrym-tyıymy onyń rýhanı qundylyǵy bolyp tabylady.  Mysaly, otbasynda qyz balany erekshe qurmetteıdi. "Qyz bala - qonaq" - dep tórden oryn usynady. Qyz balasynda qyryq baq pen qyryq saıtan bolady. Tórge otyrsa quty, bosaǵada otyrsa saıtany qalady dep tujyrymdaıdy. Otbasynyń ár múshesi mindetti túrde jeńi bar kıimdi tolyq kıýge mindetti. Sebebi tolyq emes jeńdi árýaqtar kıedi, al bul jaman yrym bolyp sanalady. Nekege baılanysty da yrymdar kóptep kezdesedi. Alǵashqy nekeden qalǵan buıymdar men kıimder, qyzdyń júginen qalǵan dúnıeler jalpy burynǵy nekege qatysy bar zattarǵa tıisýge bolmaıdy. Sebebi, tatý neke buzylady nemese kisi ólimi bolady dep yrymdalady. Mundaı jaǵdaıda mahabbat joıylyp, adamdar jaýlasyp, sońy úlken daýǵa aınalady. Sol sıaqty nekeli tósekke jat adamnyń jatýyna tyıym salynady. Bul degenimiz- erli - zaıyptynyń  kóńili sýyp, ajyrasý qaıpi bar degen maǵynada. Nekeden týǵan sábıler tańdaı qaqsa jamanshylyq bolady. Qazaq yrymdarynyń, nanym-senimderiniń túp-tórkini tym áride jatqanyna uly Shoqan osylaısha nazar aýdartady. Ol óziniń «Táńiri (Kudaı)» dep atalatyn maqalasynda da qazaqtyń yrym-kádeleriniń otqa tabynǵan; tabıǵat pen jaratylystyń barlyq tosyn qúbylystaryn qasıetti dep sanaǵan, ıslam dinimen aralasqan táńiri dininde jatqanyn jaqsy ańǵartqan. «Yrym, — deıdi Shoqan, — ádet-ǵuryptyń bir túri. Shaman «dininde osy ádetti saktaý shamandyqtyń betin qaıtarady. Al yrymdy buzý adamga qaıǵy-qasiret ákeledi. Bir sózben aıtqanda, evropalyqtar osyndaı yrymdy dindarlyq, soqyr nanym deıdi, al osy salt-sana shamandyq senimdegi dástúrli ádet-ǵuryptyń quramdas bóligi. Yrym Halyqpen birge kóptep jasap kele jatqan ádet-ǵuryp bolyp sanalady, al aıan, lepes, jaqsylyq nyshany retinde de jasalady.  Búgingi kúnge qazaq yrymdarynyń ǵasyrlar kóshinde ábden sana súzgisinen ótip, eshqandaı kúmán týǵyzbaıtyn, nanym-senimge ábden berik uıalaǵan túrleri ǵana jetkenge uqsaıdy. Biraq ǵylymı baǵasyn alyp, tolyq elep-eksheýden ótkizilmegendikten de bir izge júıege túsirilgen joq. «Malym — janymnyń sadaǵasy, janym: — arymnyń sadaǵasy» dep ǵumyr keshken ata-babamyzdyń tirshilikte ustanǵan pozısıasy, kózqarasy arman-ańsary da osy yrymdarynda tereń jasyrynyp jatqan tárizdi. Buǵan jan-jaqty ǵylymı taldaýlar jasalatynyna úmit artamyz.

Kóshpeliler tabıǵatqa jaqyn bolǵan dep tilge tıek etip ketkendeı, bizde óz kezegimizde tabıǵatty aıalap, qorǵaýǵa mindettimiz. Tabıǵat - bizdi qorshaǵan úlken úıimiz ispettes. Adamdardyń osy ómirdegi basty mindetteriniń biri - tabıǵatqa zıanyn tıgizbeý, ony kórkeıtip, aıalaý. Sebebi, bizdi óz nárimen qajettendirip otyr,   tabıǵatsyz adam kún kóre almaıdy. Endi, biz óz kezegimizde tabıǵatty dástúrin berik ustanýymyz kerek. Tabıǵat aıalaý dástúri degenimiz - tabıǵat resýrstaryn paıdalaný barysynda onyń tıimdi joldaryn izdeý, qaıta túletý jáne lastaný, búliný joldarynyń aldyn alý. Tabıǵatty qorǵaýda aýqymdy is-sharalar men qozǵalystardy júzege asyrý kerek. Meniń oıymsha, tabıǵatty aıalaýdy mektep kezinen, kishkentaıynan bastap úıretý kerek. Urpaq tárbıesine jaýapty - otbasy men ustazdar. Sol sebepti, ata-ana balasyna tabıǵatty qorǵaý joldaryn, onyń mańyzyn túsindirý kerek. Al, mektepte tabıǵatty aıalaýǵa baılanysty jeke sabaqtar men trenıńter júrgizilip, ustazdar oqýshylarǵa osy jóninde kásibı turǵyda jetkizse tabıǵatty aıalaý dástúri qarqyndy damı túsetin edi. Qazirgi bolyp jatqan ekologıalyq máselelerdiń sheshimi - jalpy adamzattyń ekologıalyq mádenıetin qalyptastyrý dep oılaımyn. Ekologıalyq mádenıet degenimiz - tabıǵatty qorǵaýǵa qatysty mádenıet. Bul mádenıettiń túri árbir sanaly urpaqtyń boıynda bolýǵa tıis. Sonda adamzattyń deni saý, tabıǵaty taza bolady.  Adam ómiri tabıǵat aıasynda ótetindikten, ol tabıǵattyń tylsym tynysyn, ishki syryn bilýdi ǵasyrlar boıy arman etken. Tipti aınaladaǵy ortanyń , tabıǵattyń sulý da ásem kórinisteri jas náresteni de qyzyqtyratyny , tańdantyratyny beker me? Balanyń mundaı qyzyǵýshylyǵyn baıqap , jetkinshektiń tuǵan tabıǵat áleminiń sanalýan syrlaryn uǵynýyna, tereńdep túsúine erte zamannyń ózinde-aq ulaǵatty tálimgerler zer sala kóńil bólgen.  Bizdiń ata - babalarymyz ózderi turǵan ólkeniń tabıǵı ereksheligi men tabıǵat tylsyman baqylaı otyryp, olardy óz ómirlerimen baılanystyryp otyrdy. Olar ýaqytty aıqyndap, ár kúnniń, ár jyldyń erekshelikterin tereń bildi. Jan - janýarlardyń is - áreketterine, aıǵa, juldyzdarǵa qarap aýa raıyn boljady. Osylaı kóptegen yrymdar paıda boldy. Otty sý quıyp óshirmeıdi, óıtkeni ony qaıta tutatý qıyn bolady. Túnde úıden kúl shyǵarmaıdy. Sebebi kúl tógilgen jerdi basýǵa týra keledi. Otty shashýǵa, attaýǵa jáne basýǵa bolmaıdy. Otty shashsa, attasa nemese bassa, otbasynyń berekesi ketedi. Otqa túkirmeıdi. Juldyzdy qolmen kórsetse, qolǵa súıel shyǵady degen yrym bar. Kúl tógilgen jerdi basýǵa bolmaıdy. Barlyq jamanshylyq kúlmen ketedi, ony basý sol jamanshylyqty úıińe ákelgenmen birdeı. Kúnniń kúrkiregenin alǵash estigen adam bir temirdi alyp, aýyrǵan jerine tıgizse, aýrý jazylady nemese arqasyn qabyrǵaǵa úıkese, aýrý-syrqaý jolamaıdy. Mine tabıǵattyń kishkene bólgindegi yrymdardan bizdiń ata-babamyz qandaı maǵynaly oı túıgen deseńizshi? Ár iske bereke, ár kúnge mereke bolsyn dep, izgi nıetpen jasalǵan qarekettiń bir mánisi bolatynyna osyndaı babalardan qalǵan asyl muralar arqyly bilýge bolady. Qazaq halqy sheshendik sóz, qolóner jáne salt - dásturge óte baı halyq. Yrym- tyıymdar osylardyń bir kishkentaı bólshegi. Kórkem sózdiń qudretti kúshimen bolashaq urpaqqa tárbıe jolynda baǵyt-baǵdar bergen. Ol - bizge úlgi - ónege, ony saqtaý, dáripteý -mindet. Qazaq halqy ejelden-aq tabıǵatty aıalaı bilgen. Kóshpeli ómir saltyn ustanǵan ata-babamyz tabıǵatpen bite qaınasyp, tabıǵat syryn tereń uǵynǵan. Tabıǵatty búldirmegen, qaıta ony qolynan kelgenshe saqtap, aıalaýǵa tyrysqan. Qazirgi jáne keleshek urpaq, bizde ata-babalarymyz sekildi tabıǵatymyzdy aıalaý dástúrin jalǵastyryp, ony ári qaraı damytýǵa tıispiz.

Talbesikten bastaý alǵan mádenıetimiz ben tárbıemiz bizben birge jerbesikke deıin barady.

Bir-birimizdi qadirleıik. Tal besikten jer besikke deıin...

---