InfoHub Logo

Adamzat balasy jasaǵan mádenıet eki túrge bólinetinin bilesizder. Birinshisi – rýhanı mádenıet, ekinshisi – materıaldyq mádenıet. Rýhanı mádenıetke mýzyka, ádebıet, sáýlet óneri, sýret óneri, keskin óneri jatsa, adam balasynyń sharýashylyqqa baılanysty kúnkórisinen týǵan dúnıeleri materıaldyq mádenıetti quraıdy. Zıaly qaýym arasynda, tipti oqymysty ǵalymdar arasynda mádenıet jáne órkenıet uǵymdaryn shatastyrýshylyq áli de kezdesedi. Osy arada olar sharýashylyq júrgizý mádenıetiniń, saıası mádenıettiń, ekonomıka mádenıetiniń taǵy sol sıaqty mádenıetterdiń bolatyndyǵyn eskermedi. Osydan baryp, máselen, kóptegen adamdar mádenıetti tek qana óner týyndylary quraıdy dep oılaıdy da, ony órkenıetpen teń qoıyp, jańsaq túsinikterge jol beredi. Mádenıet tarıhynda kúni keshege deıin eýropalyqtar Batys dúnıesiniń ǵana mádenıetin moıyndap keldi. Olarda mádenıet jasaýshy tek eýropalyqtar delingen keýdemsoqtyq teorıa beleń aldy. Biraq Shyǵys órkenıetin jasaǵan mádenı muralardyń ǵajaıyp úlgileri olardy ózderiniń menmensigen qısyndarynan bas tartýǵa májbúr etti.

Qazaq kórkemónerinde kóp tabystarmen qatar kóp kemshilikter de bar. Tabysty ǵana kórip, kemshilikti kórmeýdiń ózi úlken kemshilik bolǵan bolar edi. Kórkemóner isine onsha qanyq bolmasam da osy oımen bir-eki aýyz sóz aıtamyn. 1Opera teatry ómir súrgeli 15 jylǵa jaqyn ýaqyt ótti. Áli kúnge jańa taqyrypty baýraı almaı keledi. Baýradyq degenimiz jalǵyz ǵana «Tólegen Toqtarov» eken. Osynyń ózine toqmeıil adam qaraýǵa jalyǵady. Opera teatryndaǵy úlken kesel — zamanǵa týra qarap, tize jazbaı ilesý joq. Naýqan esebinde, joǵarydan ne tómennen qysym bolǵan kezde ǵana jańaǵa jarmasa túsip,.ala beredi. Sonyń saldarynan baıaǵy «Qyz Jibek», baıaǵy Aıman-SHolpandardan» jaqsy bolmaı qoıdy. Mýzyka lıbretto avtorlaryn jańa kúshterdi ishten, syrttan tartyp, kóbeıtýge shyn qınalǵan basshy áli kórinbeıdi. Qınalmaıynsha qıyn is bite me.Epos materıaldaryn paıdalanýda halyqtyń uǵymyna, tarıhı faktilerge qarsy shyǵý operanyń ádetine aınaldy. Halyqtyń ǵasyrlar boıy uǵymyndaǵy ardaqty Aqjúnisti jaýyz dep kórsetip júr. Jaýyz áıeldi kórsetý qajet bolsa, Aqjúnissiz de kórsetýge bolady ǵoı. Eposty, tarıhı faktilerdi alǵanda shıki qalpynda al, ózgertpe degen mesheý oıdan aýlaqpyn. Tek, soraqy, maǵynasyz ózgeristerge, sol maǵynasyzdyqtan teris maǵyna týatyn ózgeristerge jol bermeý kerek. Shyn maǵynasynda, bizde áli qazaq sovet kompozıtrleri az. Qazirgi kompozıtor dep júrgenderimizdiń kóbi buryn jasalǵan eskiden, búgin jasalǵan jańadan qıystyryp júrgen quraqshylar. Quraqtyń ózin sheber qurastyra bermeıdi. Kimnen alǵany, qalaı alǵany battıyp kórinip turady Sonda da avtor «ózim» deýge uıalmaıdy. Jazýshylar ádebıet dúnıesinde bireýdiń bir sózin alsa da tyrnaqshanyń ishine qorshaıdy. Áıtpese kádimgi ury esebinde aıyptalady. Al, bizdiń kompozıtorlar bireýdiń eńbegin kesegimen jutsa da adal sıaqty. Onyń sebebi — kompozıtor bizde ázir az, synshylar joq. Sol azdyq ózi syn bolmaǵan soń ońaı oljaǵa semirip barady. Syn, talap kúsheımeı bul kompozıtorlar  jýyrda kóterile almaıdy.

Qazaq halqynyń basqa halyqtardan erekshelikteriniń biri ol óziniń ulttyq mýzykasynyń bolýy. Atadan balaǵa jetken, qadirlep kóziniń qarashyǵyndaı saqtalyp, qymbat qazynaǵa aınaldy. Qaımaǵy buzylmaı jetken bul ónerdiń bir shyńy dombyra kúıleri. Bul mura ǵasyrdan ǵasyrǵa iriktelip, suryptalyp, súrgilenip, túrlenip jetken halyqtyń ózimen birge damyp, qalyptasyp otyrǵan. Baıyrǵy kezde qazaq úıiniń tórinde árdaıym dombyra ilýli turǵan nemese úı-ishiniń bireýi dombyrada kúı shertpeıtin otbasy qazaq arasynda kemde-kem bolǵan.

Qazaq halqynyń turmys-hareketimen, ómir-tirshiligimen árqashanda tyǵyz baılanysta bolatyn kúı – júzdegen jyldardan beri qanat jaıyp, órkendep kele jatqan janr. Halqymyzdyń mýzykalyq qazynasynda sary altyndaı sandalker kúıler júzdep sanalady. Olardy hatqa túsiretin nota mádenıeti joq bolsa da, syry men symbatyn joǵaltpaı, qaıta ajarlana, árlene túsip, aýyzdan aýyzǵa kóship, atadan balaǵa mıras bop qala berdi. Álbette, qum basqan qalalardaı, bizge jetpeı, ýaqyt shyńynyń astyna kómilip qalǵan kúıler de esepsiz ekeni jáne daýsyz.

Conymen qatar, dástúrli mádenıetimizdi, ıaǵnı qolónerimiz, beıneleý óneri jaıly aýyz toltyryp aıta alamyz. Qolóner men beıneleý mádenıeti óte tereńnen bastaý alady. Skıftiń altynmen aptalǵan, kúmispen kúptelgen dúnıe múlikterinen bastap, ózimizdiń kúni keshege deıin áke-sheshemiz tikken kıiz úı – qolónerdiń eń uly shyńy. Kıiz úıdegi súıekten, aǵashtan, kıizden, shıden t.b. jasalǵan qajetti zattardyń bárinen qurastyrylǵan ǵajaıypty aqyl-oıdyń nátıjesi, tabysy dep qabyldaýǵa bolady. Bul rette kóshpeliler óziniń tutynatyn qolóner zattaryn óner deńgeıine jetkizgen. Qazaq beıneleý óneri — kórkem keskindeme, músindeme, grafıka, sán jáne qoldanbaly óner salalaryn qamtıtyn, ulttyq dúnıetanymǵa negizdelgen kórkem óner. Qazaq Beıneleý Óneriniń buqaralyq eń ejelgi túri – halyqtyń qolóneri bolyp tabylady.

Oıý-órnek isi de tym erte zamannan bastap-aq qolóneriniń barlyq túrine birdeı ortaq ásemdep áshekeıleýdiń negizi bolyp keldi. Oıý degen sózben órnek degen sózdiń maǵynasy bir. Bul sózdiń uǵymynda bir nárseni oıyp, kesip alyp jasaý nemese eki zatty oıa kesip qıýlastyryp jasaý, bir nárseniń betine oıyp beder túsirý degen maǵyna jatady. Al órnek degenimiz ár túrli oıý, beder, beıneniń, kúıdirip, jalatyp, boıap, batyryp, qalyptap istegen kórkemdik túrlerdiń, áshekeılerdiń ortań ataýy ispettes. Sondyqtan kóbinese oıý-órnek dep qosarlanyp aıtyla beredi. Ertedegi qazaq oıýlaryn mazmuny jaǵynan iriktesek, negizinen 3 túrli uǵymdy beıneleıdi. Olar: birinshiden, mal ósirý men ańshylyqty, ekinshiden, jer-sý, kóship-qoný kórinisterin, úshinshiden, kúndelikti ómirde kezdesetin ár túrli zattardyń syrtqy beınesin beredi. Sheberler iske berilip, jumys ádisine tósele kele ózderiniń kórgen oıý-úlgilerin jatqa jasap, oıýǵa óz betimen jańa túrler engizý dárejesine jetti. Halyq mundaı adamdardy «oıýshy» dep atady. Árbir elde, árbir rýda ataǵy shyqqan tańdaýly oıýshylar boldy. Ondaılar óz óneriniń tamasha úlgisin óziniń rýyna, mańaıyndaǵy elderge taratyp otyrdy. Osydan kelip ár túrli oıý-órnekterde, kıimder men kilemderde, syrmaqtar men kestelerde jáne t. s. s. «arǵyn úlgisi», «kereı úlgisi» nemese «uly júzdiń úlgisi», «orta júzdiń úlgisi», «kishi júzdiń úlgisi» degen mánerler paıda boldy. Qazaqtyń ulttyq oıý-órnegi — qazaq jerin mekendegen kóshpeli taıpalar óneri áserimen ǵasyrlar boıy qalyptasyp, belgili bir júıege kelgen oıý-órnek túrleri.

Keıbireýler qazaqta oıyn-saýyq bolǵanymen, dene tárbıesi joq dep qatelesedi. Oıyn-saýyqtyń túri kóp, olardyń  densaýlyqqa da, paıdasy mol, til baılyǵyn damytýǵa da sebi bar, tatý-táttilikke de jol ashady, - degen tanymal qalamger, jazýshy Ahmet Júnisov.Osydan-aq qazaq halqynyń oıyn-saýyǵy erekshe bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Etnograf – ǵalymdardyń paıymdaýynsha, ata-babalarymyzdan bizge jetken ulttyq oıyndarymyzdyń tarıhy Qazaqstan jerinde b.z.b. birinshi myńjyldyqta-aq qalyptasqan. Olardyń ishinde toǵyzqumalaq, qýyrshaq, asyq oıyndary Azıa elderinde taıpalyq odaq- tar men alǵashqy memleket- terde keńinen tarady. Biz-diń qoǵamyzdaǵy ulttyq oıyndardyń negizi, shyǵý tegi halqymyzdyń kóshpeli dástúrli sharýashylyq qare- ketterinen bastaý alady. Al endi, «Qazaqstan. Ulttyq ensıklopedıa» kitabynda qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń mán-mańyzy týraly bylaı dep jazylǵan: «Qazaq ulty ne- gizinen urpaq qamyn basty maqsat etip qoıyp, bala-lardyń naǵyz azamat bolyp qalyptasýyna asa zor mán bergen. Nátıjesinde dástúr-li bala tárbıesiniń basty quraly retinde ulttyq oıyndy oraılastyryp, damytyp otyrǵan».

El bolashaǵy – jas urpaq bolǵandyqtan, jastar shyqqan tarıhyn bile otyryp mádenı murasyn jańǵyrtyp el mindetin oryndaý naǵyz damyǵan eldiń sıpatyn kórsetedi. Qazirgi jastar ıaǵnı biz sapaly bilim ala otyryp elimizdi álemdik deńgeıge kóteretindeı  elimizdiń naǵyz maqtan tutar azamat, azamatshasy bolatyndaı eńbek etý , ata babamyzdyń bizge jasaǵan bolashaǵyn jarqyn etý tek bizdiń negizgi maqsatymyz. Qazirgi kezeńde baıyrǵy salt-joralar, oıyn-saýyqtar, mádenıet qanatyn keń jaıa, qazaq degen ulttyń dástúrli mádenıetinde samǵaýda. Bodandyq kezeńnen aman – esen ótken dástúrlerimiz aıyryqsha oryn alady. Árıne, qıynǵa soqqan máseleler de bar, biraq óte kele adam túzelip, adammen zaman da túzelip bári ornyna keledi. Tek ýaqyt qajet.

---