Qazaq mádenıetiniń orta ǵasyrlyq mádenıeti
Qazaq mádenıetiniń orta ǵasyrlyq mádenıeti
Sabaqtyń maqsaty: 1. Oqýshylardy halqymyzdyń materıaldyq mádenıetiniń túrlerimen tanystyrý, jalpy materıaldyq mádenıet týraly málimet bere otyryp Qazaq halqynyń mádenıetiniń óshpes qundylyq ekenine kózderin jetkizý;
2. Materıaldyq mádenıet týraly túsinikterin keńeıtý, mádenıetti jan - jaqty qyrynan tanı bilýge kómektesý, álemdik mádenıet pen ulttyq mádenıetti baılanystyra otyryp, olarǵa óz kózqarastaryn qalyptastyrýǵa kómektesý;
3. Qazaq halqynyń baı mádenıetine degen qurmet sezimin damytý, mádenıetke degen qyzyǵýshylyqtaryn odan ári arttyrý, materıaldyq mádenıettiń ozyq úlgilerimen tanystyra otyryp estetıkalyq tárbıe berý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: áńgimeleý, suraq – jaýap, taldaý, jınaqtaý
Pánaralyq baılanys: geografıa
Sabaqta qoldanylatyn kórnekilik: kıiz úı, ulttyq kıim, qolóner buıymdarynyń sýretteri, ınterbelsendi taqta, slaıdtar
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi.
- Sálemetsizder me, stýdentter?
- Sálemetsiz be!
- Otyryńyzdar.
II. Úı tapsyrmasyn suraý.
Úıge qandaı tapsyrma berilgenin oqýshylardan surap, esterine salady.
Osydan keıin ótken sabaqqa baılanysty suraqtar qoıamyn. Sonymen qatar úıge berilgen sózjumbaqtaryn teksere otyryp, baǵalap shyǵamyn. Oqýshylardyń jaýabyn tyńdaǵan soń, úı tapsyrmasyn qysqasha qorytyndylap jańa sabaqqa kirisemin.
III. Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń taqyryby, jospary taqtaǵa jazylyp qoıylady. Stýdentterge sabaqtyń maqsaty aıtylady.
Sabaq jospar:
1. Túrki halyqtarynyń nanymdary men senimderi
2. Túrki halyqtarynyń jazýy men tili
3. Orta ǵasyrdaǵy kásiptiń túri
4. Ortaǵasyrlyq túrki ǵalymdary men jazýshylary
Dinı nanymdar.
VI – XII ǵasyrlardaǵy Qazaqstan terıtorıasyndaǵy halyqtardyń arasynda alýan túrli dinder, nanymdar men senimder oryn alyp otyrdy. Túrkilerdiń zırattarynan tabylǵan zattar olardyń ata – babalardyń árýaǵyna tabyný o dúnıelik ómirge sený kórsetedi. Olardaǵy basty bir nanym – otqa tabyný. Ony arheologıalyq zertteýlerden jerlengen adamdardyń zattarymen, minis attarymen birge órtelip qoıylatyn ádet – ǵuryptary da anyqtalǵan. Ol adam denesin otpen alastaý bolsa kerek. Túrkiler tabıǵatqa da tabynǵan. Olar ólgen adamnyń denesin jer ananyń qoıynyna órtep, kúl men kómirin ǵana jerlegen. Eger adam kóktemde nemese jazda ólse, ol adamnyń týǵan – týystary bir tóbege jınalyp kıiz úı tigip, alyp barǵan maldaryn qurbandyqqa shalyp, odan keıin ólgen adamnyń máıitin, atyn, zattaryn órtep, ýaqytsha saqtap, kúzde shóp sarǵaıǵanda ǵana jerleıtin bolǵan. Al eger adam kúzde ne qysta qaıtys bolsa, ol adamdy joǵarydaǵy ádet – ǵuryptaryn jasap, kóktemde jer kógerip, shóp shyǵyp, japyraqtar jaıqala bastaǵan kezde jerleıtin. Bul ádet nanym – senimnen tabıǵattyń tórt kezeńine tolyq tabynýdy baıqatady.
Túrkilerdiń kókke nemese aspan álemine sıynýshylaryn kúltegin jazýyndaǵy myna shýmaqtan anyq baıqalady:
- Kókke túrki táńirisi,
- Táńiri qýat bergen soń,
- Táńiri jarylqaǵandyqtan.
Mundaı ádet, nanym – senimder qazaqtarda búgingi kúnge deıin orynalyp júr. Túrkilerde adam balasynyń tiregi tirshiliktiń tutqasy, otbasy, oshaq qasy bolyp tabylatyn anaǵa «Ýmaı ana» degen at berip, oǵan tabynǵan. Jetisý qazaqtardyń «Ýmaı anaǵa» tabynatyn Sh. Ýálıhanov ta jazǵan bolatyn. Keıbir jazba derekterge qaraǵanda, qımaqtar men qypshaqtar kúnge, juldyzdarǵa tabynǵan.
Arheologıalyq zertteýlerge qaraǵanda, túrkilerde hrıstıan, manıheı, býdda dinderi bolǵan.
Túrki taıpalary İH ǵ. bastap jappaı musylman dinine ene bastaıdy. Al musylman dininiń memlekettik din esebinde alǵashqy bolyp qabyldaǵan Qarahan memleketi. Satuq Bograhannyń balasy Mýsa hannyń bılik qurǵan jyldary (960 j.).
Sóıtip, H ǵ. bastap Ońtústik Shyǵys Qazaqstan jerlerinde musylman dini keń túrde etek jaıa bastaıdy.
Til jáne jazý.
Túrki dáýirinde (VI – XII ǵǵ ). Qazaqstanda ómir súrgen rý – taıpalardyń túrki tilinde sóılegendegi túrkologıa ǵylymynda tolyǵymen dáleldengen. Alaıda, til ǵylymnyń zertteýlerine qaraǵanda, negizgi túrki tildes qarluqtardyń, qımaq – qypshaqtardyń, oǵyzdardyń, uıǵyrlardyń, qyrǵyzdardyń t. b. rý – taıpalardyń ózderine tán dıalektileriniń bar ekendigi anyqtalǵan.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Oqýshylardy halqymyzdyń materıaldyq mádenıetiniń túrlerimen tanystyrý, jalpy materıaldyq mádenıet týraly málimet bere otyryp Qazaq halqynyń mádenıetiniń óshpes qundylyq ekenine kózderin jetkizý;
2. Materıaldyq mádenıet týraly túsinikterin keńeıtý, mádenıetti jan - jaqty qyrynan tanı bilýge kómektesý, álemdik mádenıet pen ulttyq mádenıetti baılanystyra otyryp, olarǵa óz kózqarastaryn qalyptastyrýǵa kómektesý;
3. Qazaq halqynyń baı mádenıetine degen qurmet sezimin damytý, mádenıetke degen qyzyǵýshylyqtaryn odan ári arttyrý, materıaldyq mádenıettiń ozyq úlgilerimen tanystyra otyryp estetıkalyq tárbıe berý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: áńgimeleý, suraq – jaýap, taldaý, jınaqtaý
Pánaralyq baılanys: geografıa
Sabaqta qoldanylatyn kórnekilik: kıiz úı, ulttyq kıim, qolóner buıymdarynyń sýretteri, ınterbelsendi taqta, slaıdtar
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi.
- Sálemetsizder me, stýdentter?
- Sálemetsiz be!
- Otyryńyzdar.
II. Úı tapsyrmasyn suraý.
Úıge qandaı tapsyrma berilgenin oqýshylardan surap, esterine salady.
Osydan keıin ótken sabaqqa baılanysty suraqtar qoıamyn. Sonymen qatar úıge berilgen sózjumbaqtaryn teksere otyryp, baǵalap shyǵamyn. Oqýshylardyń jaýabyn tyńdaǵan soń, úı tapsyrmasyn qysqasha qorytyndylap jańa sabaqqa kirisemin.
III. Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń taqyryby, jospary taqtaǵa jazylyp qoıylady. Stýdentterge sabaqtyń maqsaty aıtylady.
Sabaq jospar:
1. Túrki halyqtarynyń nanymdary men senimderi
2. Túrki halyqtarynyń jazýy men tili
3. Orta ǵasyrdaǵy kásiptiń túri
4. Ortaǵasyrlyq túrki ǵalymdary men jazýshylary
Dinı nanymdar.
VI – XII ǵasyrlardaǵy Qazaqstan terıtorıasyndaǵy halyqtardyń arasynda alýan túrli dinder, nanymdar men senimder oryn alyp otyrdy. Túrkilerdiń zırattarynan tabylǵan zattar olardyń ata – babalardyń árýaǵyna tabyný o dúnıelik ómirge sený kórsetedi. Olardaǵy basty bir nanym – otqa tabyný. Ony arheologıalyq zertteýlerden jerlengen adamdardyń zattarymen, minis attarymen birge órtelip qoıylatyn ádet – ǵuryptary da anyqtalǵan. Ol adam denesin otpen alastaý bolsa kerek. Túrkiler tabıǵatqa da tabynǵan. Olar ólgen adamnyń denesin jer ananyń qoıynyna órtep, kúl men kómirin ǵana jerlegen. Eger adam kóktemde nemese jazda ólse, ol adamnyń týǵan – týystary bir tóbege jınalyp kıiz úı tigip, alyp barǵan maldaryn qurbandyqqa shalyp, odan keıin ólgen adamnyń máıitin, atyn, zattaryn órtep, ýaqytsha saqtap, kúzde shóp sarǵaıǵanda ǵana jerleıtin bolǵan. Al eger adam kúzde ne qysta qaıtys bolsa, ol adamdy joǵarydaǵy ádet – ǵuryptaryn jasap, kóktemde jer kógerip, shóp shyǵyp, japyraqtar jaıqala bastaǵan kezde jerleıtin. Bul ádet nanym – senimnen tabıǵattyń tórt kezeńine tolyq tabynýdy baıqatady.
Túrkilerdiń kókke nemese aspan álemine sıynýshylaryn kúltegin jazýyndaǵy myna shýmaqtan anyq baıqalady:
- Kókke túrki táńirisi,
- Táńiri qýat bergen soń,
- Táńiri jarylqaǵandyqtan.
Mundaı ádet, nanym – senimder qazaqtarda búgingi kúnge deıin orynalyp júr. Túrkilerde adam balasynyń tiregi tirshiliktiń tutqasy, otbasy, oshaq qasy bolyp tabylatyn anaǵa «Ýmaı ana» degen at berip, oǵan tabynǵan. Jetisý qazaqtardyń «Ýmaı anaǵa» tabynatyn Sh. Ýálıhanov ta jazǵan bolatyn. Keıbir jazba derekterge qaraǵanda, qımaqtar men qypshaqtar kúnge, juldyzdarǵa tabynǵan.
Arheologıalyq zertteýlerge qaraǵanda, túrkilerde hrıstıan, manıheı, býdda dinderi bolǵan.
Túrki taıpalary İH ǵ. bastap jappaı musylman dinine ene bastaıdy. Al musylman dininiń memlekettik din esebinde alǵashqy bolyp qabyldaǵan Qarahan memleketi. Satuq Bograhannyń balasy Mýsa hannyń bılik qurǵan jyldary (960 j.).
Sóıtip, H ǵ. bastap Ońtústik Shyǵys Qazaqstan jerlerinde musylman dini keń túrde etek jaıa bastaıdy.
Til jáne jazý.
Túrki dáýirinde (VI – XII ǵǵ ). Qazaqstanda ómir súrgen rý – taıpalardyń túrki tilinde sóılegendegi túrkologıa ǵylymynda tolyǵymen dáleldengen. Alaıda, til ǵylymnyń zertteýlerine qaraǵanda, negizgi túrki tildes qarluqtardyń, qımaq – qypshaqtardyń, oǵyzdardyń, uıǵyrlardyń, qyrǵyzdardyń t. b. rý – taıpalardyń ózderine tán dıalektileriniń bar ekendigi anyqtalǵan.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
