Qazaq tili sabaǵynda mátinmen jumys túrleri
Qazaq tili sabaǵynda mátinmen jumys túrleri
Orys mektebinde oqytylatyn qazaq tili pániniń túpki maqsaty - oqýshylarǵa qazaq tilin meńgertý, oılaý qabileti men saýattylyǵyn arttyrý, qazaq tilinde sóılep, jaza biletin dárejege jetkizý, qazaq halqynyń ádet - ǵurpyn, tarıhyn tanyp bilýge talaptandyrý, tilin qurmetteýge tárbıeleý. Sonymen qatar Otandy, tabıǵatty, aınaladaǵy qubylysty, tynys – tirshiligimen jan – jaqty tereń tanystyrý.
Sabaq ótkizý, oqytý barysynda ótkiziletin eń kúrdeli jumys túrleriniń biri – sabaqta mátinmen jumysty utymdy uıymdastyrý. Mátinmen jumys degenimiz – sabaqta ótiletin ár túrli jumystardyń jıyntyǵynan quralady. Olar:
1. Dybystarmen jumys.
2. Sózdiktermen jumys.
3. Sózdik qorlaryn jetildirý.
4. Til damytý.
5. Erejemen jumys.
6. Aýyzsha sóıleı bilýge daǵdylandyrý.
Mátinmen jumys joǵaryda aıtylǵan sabaq kezeńderin bir júıege keltiredi. Mátinmen jumys istegende ár túrli ádis - tásilder qoldanylady. Biraq sol qoldanylatyn ádis - tásilderdiń maqsaty oqýshylarǵa aıqyn bolýy kerek. Qazaq tili sabaǵynda júrgiziletin basty jumystar - balalardy qazaqsha sóıletip úıretý, suraqqa jaýap bergizý, ózderin bir - birimen sóılestirý, oqyǵandaryn aýyzsha aıtqyzý, óz betinshe jumys isteýge daǵdylandyrý. Osyǵan oraı oqýlyqtaǵy mátinder, jattyǵýlar, óleń, jumbaqtar oqý, aýyzsha áńgimeleý, til damytý jáne gramatıkalyq tulǵalardy meńgertip, qazaq tilinde durys sóıleý úshin paıdalanylady jáne soǵan laıyqtap beriledi. Kitaptaǵy mátinderdiń kúrdeligi sol mátindermen jumys isteıtin oqýshylardyń bilim deńgeıine saı bolý kerek. Osyǵan baılanysty mátinmen jumys isteýdi túrli ádistermen júrgizýge bolady. Mátinmen jumys isteýdiń alǵashqy túri - mátindi durys oqı bilýge daǵdylandyrý. Ol úshin qazaq tilinde oqýdyń tómendegideı ereksheligin meńgertken durys.
- Qazaq tiline tán dybystardyń aıtylýy, jazylýy.
- Ol dybystardy aıtylý, jazylý jaǵynan bir - birinen ajyrata bilý.
-«O» dybysynyń qazaq tilinde eshqandaı ózgerissiz bolatynyn oryssha aıtylýymen salystyra túsindirý.
Muǵalim mátindi oqýdyń mynandaı túrlerin paıdalanady:
a) Daýystap oqý. Oqýshynyń mánerlep oqýyn qadaǵalaıdy. Oqýshylar biriniń qatesin biri estip jáne ony túzetedi.
á) İshteı oqý. Oqýshylardyń shapshań oqý dárejesin anyqtaıdy. Mysaly, muǵalim oqýshylarǵa ishteı oqý úshin mátin beredi, qaı jerge deıin oqý kerektigin aıtady, árkim belgilengen jerge kelgende kitaptaryn jaýyp, muǵalimge bitirgenin aıtady. Osyǵan qarap muǵalim olardyń oqý shapshańdyǵyn anyqtaıdy.
b) Aralasyp, kezekpen oqý.
v) Býynǵa bólip oqý.
g) Mánerlep oqý.
Oqýshynyń mátindi túsiný qabiletin ár túrli ádis – tásilder qoldana otyryp anyqtaýǵa bolady. Bul jerde kúndelikti sabaq saıyn mátinniń bir sózin qaldyrmaı aýdaryp, tek osyndaı aýdarma jumysymen shektelip qalmaý kerek. Ol balalardy zeriktirip, yntasyn kemitip, oılaný qabiletin tejeıdi. Sol sebepti ár túrli ádisterdi qoldanýǵa bolady:
1. Mátindi qazaq tilinen orys tiline aýdarý;
2. Oqyǵan mátinniń mazmunyn aıtqyzý, qazaq tilinde jetkizýge qınalsa, orys tilinde aıtqyzý;
3. Muǵalimniń suraǵyna daıyn jaýap berý;
4. Berilgen mátindegi oıdy birneshe sóılemder arqyly aıtyp berý;
5. Oqyǵan mátinge nemese bólimge taqyryp qoıý;
6. Úlestirmeli kártishkelerge mátindi túsingenin aıtýǵa kómektesetin tirek sózder jazylady. Sol boıynsha mátindegi oıdy áńgimeleıdi;
7. Mátinniń mazmunyna saı keletin sýretterdi tańdap alyp, solardy paıdalana otyryp, áńgime quraýǵa bolady;
8. Jospar qurǵyzyp, mátinniń mazmunyn túsingenderin tyńdaý;
Mátinmen jumys isteý muǵalimniń jan - jaqty izdenýin, daıyndalýyn qajet etedi. Muǵalim barlyq jumys túrlerin qadaǵalap otyrýy tıis. Mátindi tolyq túsiný úshin arnaıy tapsyrmalar beriledi, olar oqylady.
Mátin boıynsha tómendegideı tapsyrmalar berýge bolady:
1. Sózdikpen jumys;
2. Jaı sóılemnen suraýly sóılem jasaý jumysy;
3. Sóılemderge jaýap berý;
4. Sınonım, omonım, antonım sózderin tabý;
5. Sózderdi septeý, jikteý jumysy jáne t. b.
Osyndaı tapsyrmalar arqyly oqýshylar mátindi meńgeredi. Bul tapsyrmalardy oryndaý barysynda muǵalim baqylaý júrgizedi, jibergen qatelerin únemi der kezinde túzetip otyrýy tıis.
Osyndaı jumys túrlerin ótkize otyryp, mátinmen jumys júrgizý kezinde oqýshylardyń oı – órisin damytýǵa, tereń bilim alýlaryna múmkindik týady. Mátin - adamdar arasyndaǵy tildik qatynas, ıaǵnı, adam oıyn mátin arqyly jetkizedi, baıandaıdy. Mátin - oılaý, habarlaý, qabyldaý, baıandaý qubylystarmen tyǵyz baılanysty, adamdar arasyndaǵy tildik qatynasatyn iske asýyna negiz bolatyn júıeli tulǵa.
Qazaq tili sabaǵyn oqytýda jańa tehnologıanyń ózine tıimdisin qoldana otyryp oqýshynyń múmkinshilikterine qaraı deńgeılik tapsyrmalar, shyǵarmashylyq jumystar, til baılyǵyn, sózdik qoryn baıytýǵa arnalǵan mátinmen jumys túrlerin uıymdastyrý. Muǵalim árdaıym izdeniste bolsa ǵana, oqýshylardyń bilim sapasyn joǵary kótere alady. Bilim sapasyn kóterý degenimiz – oqýshyny joǵary deńgeıge kóterý. Osy maqsatty alǵa qoıa otyryp, til úıretýde mátinmen jumys túrlerin tıimdi paıdalansaq, oqýshylardyń qazaqsha sóıleý daǵdysy qalyptasady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Oralbaeva N., Jaqsylyqova K. Orys tilindegi mektepterde qazaq tilin oqytý ádistemesi. Almaty: Ana tili, 1996.
2. Respýblıkalyq ǵylymı - pedagogıkalyq basylym. Qazaq tili men ádebıeti orys mektebinde № 9 2004j., № 12 2004j.
3. Oralbaeva F. Sh. Tildik qatynas: teorıasy jáne ádistemesi., Almaty, 2000 j.
Núrılá Hasenqyzy Hamzına
Qazaq tili men ádebıet pániniń muǵalimi
«№40 jalpy orta bilim beretin mektep»
komýnaldyq memlekettik mekemesi
Semeı qalasy
Orys mektebinde oqytylatyn qazaq tili pániniń túpki maqsaty - oqýshylarǵa qazaq tilin meńgertý, oılaý qabileti men saýattylyǵyn arttyrý, qazaq tilinde sóılep, jaza biletin dárejege jetkizý, qazaq halqynyń ádet - ǵurpyn, tarıhyn tanyp bilýge talaptandyrý, tilin qurmetteýge tárbıeleý. Sonymen qatar Otandy, tabıǵatty, aınaladaǵy qubylysty, tynys – tirshiligimen jan – jaqty tereń tanystyrý.
Sabaq ótkizý, oqytý barysynda ótkiziletin eń kúrdeli jumys túrleriniń biri – sabaqta mátinmen jumysty utymdy uıymdastyrý. Mátinmen jumys degenimiz – sabaqta ótiletin ár túrli jumystardyń jıyntyǵynan quralady. Olar:
1. Dybystarmen jumys.
2. Sózdiktermen jumys.
3. Sózdik qorlaryn jetildirý.
4. Til damytý.
5. Erejemen jumys.
6. Aýyzsha sóıleı bilýge daǵdylandyrý.
Mátinmen jumys joǵaryda aıtylǵan sabaq kezeńderin bir júıege keltiredi. Mátinmen jumys istegende ár túrli ádis - tásilder qoldanylady. Biraq sol qoldanylatyn ádis - tásilderdiń maqsaty oqýshylarǵa aıqyn bolýy kerek. Qazaq tili sabaǵynda júrgiziletin basty jumystar - balalardy qazaqsha sóıletip úıretý, suraqqa jaýap bergizý, ózderin bir - birimen sóılestirý, oqyǵandaryn aýyzsha aıtqyzý, óz betinshe jumys isteýge daǵdylandyrý. Osyǵan oraı oqýlyqtaǵy mátinder, jattyǵýlar, óleń, jumbaqtar oqý, aýyzsha áńgimeleý, til damytý jáne gramatıkalyq tulǵalardy meńgertip, qazaq tilinde durys sóıleý úshin paıdalanylady jáne soǵan laıyqtap beriledi. Kitaptaǵy mátinderdiń kúrdeligi sol mátindermen jumys isteıtin oqýshylardyń bilim deńgeıine saı bolý kerek. Osyǵan baılanysty mátinmen jumys isteýdi túrli ádistermen júrgizýge bolady. Mátinmen jumys isteýdiń alǵashqy túri - mátindi durys oqı bilýge daǵdylandyrý. Ol úshin qazaq tilinde oqýdyń tómendegideı ereksheligin meńgertken durys.
- Qazaq tiline tán dybystardyń aıtylýy, jazylýy.
- Ol dybystardy aıtylý, jazylý jaǵynan bir - birinen ajyrata bilý.
-«O» dybysynyń qazaq tilinde eshqandaı ózgerissiz bolatynyn oryssha aıtylýymen salystyra túsindirý.
Muǵalim mátindi oqýdyń mynandaı túrlerin paıdalanady:
a) Daýystap oqý. Oqýshynyń mánerlep oqýyn qadaǵalaıdy. Oqýshylar biriniń qatesin biri estip jáne ony túzetedi.
á) İshteı oqý. Oqýshylardyń shapshań oqý dárejesin anyqtaıdy. Mysaly, muǵalim oqýshylarǵa ishteı oqý úshin mátin beredi, qaı jerge deıin oqý kerektigin aıtady, árkim belgilengen jerge kelgende kitaptaryn jaýyp, muǵalimge bitirgenin aıtady. Osyǵan qarap muǵalim olardyń oqý shapshańdyǵyn anyqtaıdy.
b) Aralasyp, kezekpen oqý.
v) Býynǵa bólip oqý.
g) Mánerlep oqý.
Oqýshynyń mátindi túsiný qabiletin ár túrli ádis – tásilder qoldana otyryp anyqtaýǵa bolady. Bul jerde kúndelikti sabaq saıyn mátinniń bir sózin qaldyrmaı aýdaryp, tek osyndaı aýdarma jumysymen shektelip qalmaý kerek. Ol balalardy zeriktirip, yntasyn kemitip, oılaný qabiletin tejeıdi. Sol sebepti ár túrli ádisterdi qoldanýǵa bolady:
1. Mátindi qazaq tilinen orys tiline aýdarý;
2. Oqyǵan mátinniń mazmunyn aıtqyzý, qazaq tilinde jetkizýge qınalsa, orys tilinde aıtqyzý;
3. Muǵalimniń suraǵyna daıyn jaýap berý;
4. Berilgen mátindegi oıdy birneshe sóılemder arqyly aıtyp berý;
5. Oqyǵan mátinge nemese bólimge taqyryp qoıý;
6. Úlestirmeli kártishkelerge mátindi túsingenin aıtýǵa kómektesetin tirek sózder jazylady. Sol boıynsha mátindegi oıdy áńgimeleıdi;
7. Mátinniń mazmunyna saı keletin sýretterdi tańdap alyp, solardy paıdalana otyryp, áńgime quraýǵa bolady;
8. Jospar qurǵyzyp, mátinniń mazmunyn túsingenderin tyńdaý;
Mátinmen jumys isteý muǵalimniń jan - jaqty izdenýin, daıyndalýyn qajet etedi. Muǵalim barlyq jumys túrlerin qadaǵalap otyrýy tıis. Mátindi tolyq túsiný úshin arnaıy tapsyrmalar beriledi, olar oqylady.
Mátin boıynsha tómendegideı tapsyrmalar berýge bolady:
1. Sózdikpen jumys;
2. Jaı sóılemnen suraýly sóılem jasaý jumysy;
3. Sóılemderge jaýap berý;
4. Sınonım, omonım, antonım sózderin tabý;
5. Sózderdi septeý, jikteý jumysy jáne t. b.
Osyndaı tapsyrmalar arqyly oqýshylar mátindi meńgeredi. Bul tapsyrmalardy oryndaý barysynda muǵalim baqylaý júrgizedi, jibergen qatelerin únemi der kezinde túzetip otyrýy tıis.
Osyndaı jumys túrlerin ótkize otyryp, mátinmen jumys júrgizý kezinde oqýshylardyń oı – órisin damytýǵa, tereń bilim alýlaryna múmkindik týady. Mátin - adamdar arasyndaǵy tildik qatynas, ıaǵnı, adam oıyn mátin arqyly jetkizedi, baıandaıdy. Mátin - oılaý, habarlaý, qabyldaý, baıandaý qubylystarmen tyǵyz baılanysty, adamdar arasyndaǵy tildik qatynasatyn iske asýyna negiz bolatyn júıeli tulǵa.
Qazaq tili sabaǵyn oqytýda jańa tehnologıanyń ózine tıimdisin qoldana otyryp oqýshynyń múmkinshilikterine qaraı deńgeılik tapsyrmalar, shyǵarmashylyq jumystar, til baılyǵyn, sózdik qoryn baıytýǵa arnalǵan mátinmen jumys túrlerin uıymdastyrý. Muǵalim árdaıym izdeniste bolsa ǵana, oqýshylardyń bilim sapasyn joǵary kótere alady. Bilim sapasyn kóterý degenimiz – oqýshyny joǵary deńgeıge kóterý. Osy maqsatty alǵa qoıa otyryp, til úıretýde mátinmen jumys túrlerin tıimdi paıdalansaq, oqýshylardyń qazaqsha sóıleý daǵdysy qalyptasady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Oralbaeva N., Jaqsylyqova K. Orys tilindegi mektepterde qazaq tilin oqytý ádistemesi. Almaty: Ana tili, 1996.
2. Respýblıkalyq ǵylymı - pedagogıkalyq basylym. Qazaq tili men ádebıeti orys mektebinde № 9 2004j., № 12 2004j.
3. Oralbaeva F. Sh. Tildik qatynas: teorıasy jáne ádistemesi., Almaty, 2000 j.
Núrılá Hasenqyzy Hamzına
Qazaq tili men ádebıet pániniń muǵalimi
«№40 jalpy orta bilim beretin mektep»
komýnaldyq memlekettik mekemesi
Semeı qalasy
You Might Also Like
-
Tól sóz, avtor sózi, tóleý sóz. Tynys belgisi tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary
-
Bıologıa páninen UBT - ǵa daıyndyq test tapsyrmalary
