Tól sóz, avtor sózi, tóleý sóz. Tynys belgisi. Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary
Tól sóz, avtor sózi, tóleý sóz. Tynys belgisi tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary
Sóıleýshi óz sóziniń ishinde bireýdiń aıtqan sózin dál sol kúıinde, eshbir ózgerissiz berýi tól sóz dep atalady. Mysaly: «Mal jutaıdy, óner jutamaıdy», – degen Abaı. Osy sóılemde «mal jutaıdy, óner jutamaıdy»degen Abaıdyń sózi eshqandaı ózgerissiz aıtylǵan kúıinde berilip tur.
Tól sóz tek bireýdiń aıtqan sózi ǵana emes, oılaǵan oıy, aıtýǵa oqtalǵan sózi túrinde de beriledi. Mysaly: Aıbala: «Erkem», – dep qala jazdap, aýzyn jıyp ala qoıdy. «Túnimen osy sýretti qalaıda bitirýim kerek», – dep oılady qart sýretshi.
Tól sózben baılanysty aıtylǵan sóıleýshiniń óz sózi avtor sózi dep atalady. Joǵarydaǵy mysaldaǵy degen Abaı, Aıbala... dep qala jazdap, aýzyn jıyp ala qoıdy, dep oılady qart sýretshi – avtor sózi. Tól sóz ben avtor sózi «de» kómekshi etistiginiń dedi, dep, degen, deıdi, degendeı, deı jazdady, degen eken tulǵasyndaǵy túriniń birimen baılanysady.
Tól sóz ben avtor sóziniń oryn tártibine, tól sózdi sóılemniń habarly, suraýly, lepti bolýyna qaraı tól sózdiń tynys belgileri de ár alýan bolady.
1. Tól sóz avtor sózinen buryn ornalassa, tól sóz bas árippen jazylyp, tyrnaqshaǵa alynady ne aldynan syzyqsha qoıylady. Eger tól sóz habarly sóılem bolsa, sońyna útir, suraýly sóılem bolsa, suraq belgisi, lepti sóılem bolsa, lep belgisi qoıylyp, avtor sóziniń aldynan syzyqsha qoıylady. Mysaly: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar degen nárselermen ozady», – degen uly Abaı.
– Bekbergenniń qyzyn nege alyp qashpaq boldyńdar? – dep surady úı ıesi menen.
2. Tól sóz avtor sózinen keıin tursa, avtor sózinen keıin qos núkte qoıylyp, tól sóz ne tyrnaqshaǵa alynady, ne aldynan syzyqsha qoıylady. Mysaly: A. Jubanov bylaı degen: «Ár halyqtyń ana tili – bilimniń kilti». Áıel bir tóbeniń basyna shyǵyp alyp bylaı dedi: – Meniń atym – áıel, myna qyzdyń anasymyn.
3. Tól sóz avtor sóziniń ortasyna ornalassa, avtor sózinen keıin qos núkte qoıylyp, tól sózdiń aldynan nesyzyqsha qoıylady, ne tól sóz tyrnaqshaǵa alynady da, tól sózden keıin ne útir, ne suraq belgisi, ne lep belgisi qoıylady. Mysaly: Áıtiles qart: – Attyń qulaǵynda oınaıtyn jas kezimiz, – dep bastady áńgimesin.
4. Avtor sózi tól sózdiń ortasyna ornalassa, tól sóz tyrnaqshaǵa alynyp nemese aldynan syzyqsha qoıylyp, avtor sóziniń aldynan da, sońynan da syzyqsha qoıylady da, tól sózdiń ekinshi bóligi kishi árippen jazylady. Mysaly: «Osy bir tegin adam bolmaǵan shyǵar, – dedi Jalpaq balýan, – túneıik osy molaǵa».
Tól sózdiń árqaısysy jeke sóılem bolyp aıtylsa, bas árippen jazylyp, avtor sóziniń aldynan útir(suraý ne lep belgisi) men syzyqsha qoıylyp, avtor sózinen keıin núkte men syzyqsha qoıylady. Mysaly: – Barýyn bararsyń, elin de shabarsyń, – dedi Bala bı. – Qalyńdyqtyń qyzyǵyna túsip ketpeı, qalyń jylqyǵa da kózińdi sal.
5. Bir tól sózdiń ishinde ekinshi tól sóz kelgen jaǵdaıda alǵashqysynyń aldynan syzyqsha qoıylyp, sońǵysy tyrnaqshaǵa alynady. Mysaly: – Qazaq halqynda «Ulyq bolsań, kishik bol» degen naqyl bar, – degendi jıi aıtatyn ol.
Sóıleýshi tarapynan ózgeriske ushyrap, bireýdiń sóziniń tek mazmunyn ǵana saqtap jetkizý tóleý sóz dep atalady.
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý kezinde bolatyn ózgerister:
- negizgi ózgeris tól sózdiń turlaýly múshelerinde bolady;
- bir jaqtyń ornyna ekinshi jaq aıtylady;
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary:
1. Tól sózdiń baıandaýyshy etistiktiń ashyq raıynan bolsa, tóleý sózde ol sáıkes shaqtaǵy esimshege aınalyp, oǵan - dyq, /- dik jurnaǵy, táýeldik jalǵaýy jáne tabys septigi jalǵanady da, tolyqtaýysh bolady.
2. Tól sózdiń baıandaýyshy etistiktiń buıryq raıynan bolsa, tóleý sózde ol tuıyq etistikke aınalyp, oǵan tabys ne barys septik jalǵaýy nemese týraly, jóninde, jaıynda shylaýlarynyń biri qosylyp aıtylady.
3. Tól sózdiń baıandaýyshy esim sózderden ne tuıyq etistikten bolsa, tóleý sózde ol sózge tirkes ekenin degen kómekshi etistik aıtylady. Tól sózdiń bastaýyshy tóleý sózde ilik septik jalǵaýly anyqtaýyshqa aınalady.
4. Tól sózde belgili bir jaqta turǵan sóz tóleý sózde avtor tarapynan basqa bir jaqta turyp aıtylady.
5. Tól sóz suraýly sóılem bolyp, onyń quramynda suraý esimdigi bolsa,- tóleý sózde sol kúıinde saqtalady. Eger suraýly sóılem - ma/me suraýlyq shylaýy arqyly jasalsa, tóleý sózde shylaýmen aıtylǵan sóz bolymdy - bolymsyz túrde ne antonım túrinde qosarlanyp aıtylady.
6. Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrǵanda avtor sózindegi de etistiginiń ornyna aıt, sura, oıla, buıyr, talap et, eskert degen sıaqty aıtý, oılaý mándi etistikteriniń biri aıtylady.
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldarynyń mysaldarynyń kestesi:
Tól sóz, avtor sózi, tóleý sóz. Tynys belgisi. Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary júkteý
Sóıleýshi óz sóziniń ishinde bireýdiń aıtqan sózin dál sol kúıinde, eshbir ózgerissiz berýi tól sóz dep atalady. Mysaly: «Mal jutaıdy, óner jutamaıdy», – degen Abaı. Osy sóılemde «mal jutaıdy, óner jutamaıdy»degen Abaıdyń sózi eshqandaı ózgerissiz aıtylǵan kúıinde berilip tur.
Tól sóz tek bireýdiń aıtqan sózi ǵana emes, oılaǵan oıy, aıtýǵa oqtalǵan sózi túrinde de beriledi. Mysaly: Aıbala: «Erkem», – dep qala jazdap, aýzyn jıyp ala qoıdy. «Túnimen osy sýretti qalaıda bitirýim kerek», – dep oılady qart sýretshi.
Tól sózben baılanysty aıtylǵan sóıleýshiniń óz sózi avtor sózi dep atalady. Joǵarydaǵy mysaldaǵy degen Abaı, Aıbala... dep qala jazdap, aýzyn jıyp ala qoıdy, dep oılady qart sýretshi – avtor sózi. Tól sóz ben avtor sózi «de» kómekshi etistiginiń dedi, dep, degen, deıdi, degendeı, deı jazdady, degen eken tulǵasyndaǵy túriniń birimen baılanysady.
Tól sóz ben avtor sóziniń oryn tártibine, tól sózdi sóılemniń habarly, suraýly, lepti bolýyna qaraı tól sózdiń tynys belgileri de ár alýan bolady.
1. Tól sóz avtor sózinen buryn ornalassa, tól sóz bas árippen jazylyp, tyrnaqshaǵa alynady ne aldynan syzyqsha qoıylady. Eger tól sóz habarly sóılem bolsa, sońyna útir, suraýly sóılem bolsa, suraq belgisi, lepti sóılem bolsa, lep belgisi qoıylyp, avtor sóziniń aldynan syzyqsha qoıylady. Mysaly: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar degen nárselermen ozady», – degen uly Abaı.
– Bekbergenniń qyzyn nege alyp qashpaq boldyńdar? – dep surady úı ıesi menen.
2. Tól sóz avtor sózinen keıin tursa, avtor sózinen keıin qos núkte qoıylyp, tól sóz ne tyrnaqshaǵa alynady, ne aldynan syzyqsha qoıylady. Mysaly: A. Jubanov bylaı degen: «Ár halyqtyń ana tili – bilimniń kilti». Áıel bir tóbeniń basyna shyǵyp alyp bylaı dedi: – Meniń atym – áıel, myna qyzdyń anasymyn.
3. Tól sóz avtor sóziniń ortasyna ornalassa, avtor sózinen keıin qos núkte qoıylyp, tól sózdiń aldynan nesyzyqsha qoıylady, ne tól sóz tyrnaqshaǵa alynady da, tól sózden keıin ne útir, ne suraq belgisi, ne lep belgisi qoıylady. Mysaly: Áıtiles qart: – Attyń qulaǵynda oınaıtyn jas kezimiz, – dep bastady áńgimesin.
4. Avtor sózi tól sózdiń ortasyna ornalassa, tól sóz tyrnaqshaǵa alynyp nemese aldynan syzyqsha qoıylyp, avtor sóziniń aldynan da, sońynan da syzyqsha qoıylady da, tól sózdiń ekinshi bóligi kishi árippen jazylady. Mysaly: «Osy bir tegin adam bolmaǵan shyǵar, – dedi Jalpaq balýan, – túneıik osy molaǵa».
Tól sózdiń árqaısysy jeke sóılem bolyp aıtylsa, bas árippen jazylyp, avtor sóziniń aldynan útir(suraý ne lep belgisi) men syzyqsha qoıylyp, avtor sózinen keıin núkte men syzyqsha qoıylady. Mysaly: – Barýyn bararsyń, elin de shabarsyń, – dedi Bala bı. – Qalyńdyqtyń qyzyǵyna túsip ketpeı, qalyń jylqyǵa da kózińdi sal.
5. Bir tól sózdiń ishinde ekinshi tól sóz kelgen jaǵdaıda alǵashqysynyń aldynan syzyqsha qoıylyp, sońǵysy tyrnaqshaǵa alynady. Mysaly: – Qazaq halqynda «Ulyq bolsań, kishik bol» degen naqyl bar, – degendi jıi aıtatyn ol.
Sóıleýshi tarapynan ózgeriske ushyrap, bireýdiń sóziniń tek mazmunyn ǵana saqtap jetkizý tóleý sóz dep atalady.
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý kezinde bolatyn ózgerister:
- negizgi ózgeris tól sózdiń turlaýly múshelerinde bolady;
- bir jaqtyń ornyna ekinshi jaq aıtylady;
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary:
1. Tól sózdiń baıandaýyshy etistiktiń ashyq raıynan bolsa, tóleý sózde ol sáıkes shaqtaǵy esimshege aınalyp, oǵan - dyq, /- dik jurnaǵy, táýeldik jalǵaýy jáne tabys septigi jalǵanady da, tolyqtaýysh bolady.
2. Tól sózdiń baıandaýyshy etistiktiń buıryq raıynan bolsa, tóleý sózde ol tuıyq etistikke aınalyp, oǵan tabys ne barys septik jalǵaýy nemese týraly, jóninde, jaıynda shylaýlarynyń biri qosylyp aıtylady.
3. Tól sózdiń baıandaýyshy esim sózderden ne tuıyq etistikten bolsa, tóleý sózde ol sózge tirkes ekenin degen kómekshi etistik aıtylady. Tól sózdiń bastaýyshy tóleý sózde ilik septik jalǵaýly anyqtaýyshqa aınalady.
4. Tól sózde belgili bir jaqta turǵan sóz tóleý sózde avtor tarapynan basqa bir jaqta turyp aıtylady.
5. Tól sóz suraýly sóılem bolyp, onyń quramynda suraý esimdigi bolsa,- tóleý sózde sol kúıinde saqtalady. Eger suraýly sóılem - ma/me suraýlyq shylaýy arqyly jasalsa, tóleý sózde shylaýmen aıtylǵan sóz bolymdy - bolymsyz túrde ne antonım túrinde qosarlanyp aıtylady.
6. Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrǵanda avtor sózindegi de etistiginiń ornyna aıt, sura, oıla, buıyr, talap et, eskert degen sıaqty aıtý, oılaý mándi etistikteriniń biri aıtylady.
Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldarynyń mysaldarynyń kestesi:
Tól sóz, avtor sózi, tóleý sóz. Tynys belgisi. Tól sózdi tóleý sózge aınaldyrý joldary júkteý
You Might Also Like
-
Qazaq tili sabaǵynda mátinmen jumys túrleri
