InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly 
Ǵylymı jetekshisi, t.ǵ.k., profesor Mustafın J.J.
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý qalasy

Etnıkalyq qazaqtardyń túp tamyrlaryn tabý óte kúrdeli. San ǵasyrlar boıy kóptegen taıpalar men halyqtardyń taǵdyry toǵysyp jatqan. Qazaq halqynyń paıda bolýynda eki aspekt bar, atap aıtsam lıngvısıkalyq jáne antropologıalyq. Eki proses te qarastyrylyp otyrǵan aýmaqta qatar damydy, kóbinese tarıhı jeli boıymen. Mundaı tásil sabaqtastyq pen saqtalyp qalǵan «babalyq» sıpattardy baqylaýǵa múmkindik beredi. Alaıda, jekelegen tarıhı kezeńderde kóldeneń boıy damý da belgili bir ról atqardy. Ejelgi zamanda aýmaqtyń jergilikti turǵyndary ortaq lıngvısıkalyq jáne antropologıalyq negize ıe bolǵandyǵy tań qaldyrady jáne qazirgi urpaqtyń genetıkalyq klasterlenýi negizinen lıngvısıkalyqqa sáıkes keledi. Qazaq halqynyń paıda bolý máselesin qarastyrǵan kezde Qazaqstan aýmaǵynda meken etken ejelgi taıpalardyń ómir súrý tarıhyna úńilgen jón. Alaıda, qazaq halqynyń tikeleı ata-babalary qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda III – II myńjyldyq buryn meken etken taıpalar dep kesip aıtýǵa bolmaıdy. Degenmen, halyqtyń paıda bolýy sharýashylyq qyzmettiń damýyna, tól mádenıettiń paıda bolýyna, tildiń qalyptasýyna tikeleı baılanysty bolsa, bul taıpalar qazaq halqynyń paıda bolýyna tikeleı yqpal etken bolyp shyǵady. Qazaq qoǵamy úsh júzden turady: Uly júz, Orta jáne Kishi júz. Ádette, kez kelgen adamdardyń etnogenezi monotondylyqtyń, taıpalyq, áleýmettik birigýdiń paıda bolýymen aıaqtalady. Demek, taıpalyq jáne áleýmettik toptardyń birigýi, aýmaqtyq áleýmettik nemese etnıkalyq birlistikter qaýymdastyqtarymen aıaqtalady. Biraq, qazaq halqy úsh júzge bólingenimen biregeı antropologıalyq túri, biryńǵaı tili, mádenıeti, mentalıteti oǵan dúnıetanymy bar biregeı etnos – monopasıa retinde qalyptasty. Qazaqstanda ejelgi, qazirgi halyqtyń antropologıalyq zerttelýi júıeli ótken jarty ǵasyr boıy júzege asyryldy. Ózindik bólimderden turdy – antroposkopıa, tis morfologıasy, qan toptar, RTS ( dám seziný ), saýsaq – alaqan terileriniń bederleri, bas súıek morfologıasymen erekshelenetin boldy. Zertteý nátıjesinde, Azıa, Amerıka jáne Eýropa elderiniń bes halyqaralyq kongresterinde, konferensıalarynda, sımpozıýmdaryndy baıandalyndy.

Búgingi kúnde Orta Azıa aýmaǵyndy qazaqtar olardyń ata–babalary antropologıalyq qatynastardyń eń zerttelgen halyqtyń qataryna jatady. Qazaq handyǵy – kúrdeli, saıası jáne ıdeologıalyq kúrestiń nátıjesinde paıda boldy jáne júzderdiń shyǵýy tegi osy qubylystarǵa baılanysty. XV – XVII ǵǵ. Etnostyń tutastyǵyn saqtaýda mańyzy boldy. Paıda bolýy Shyǵys Deshti Qypshaqtyń, Jetisý men Túrkistannyń keń – baıtaq aýmaǵy boldy. Qurylýynyń obektıvti sebepteri men sýbektıvti sharttary boldy. Keıbir boljamdarda úısin taıpasy men keıingi qalyptasqan qazaq etnos arasyndy tikeleı baılanys bar, bul ómir jolynyń ortaq belgileri. Demek, áleýmettik qurylymy men sharýashylyǵy jáne uqsastyqtary bar. Úısin qoǵamy úsh bólikke bólindi: Sol qanat, Orta jáne Oń qanat. Iaǵnı, bul etnogenetıkalyq sabaqtastyqty rastaıdy. Negizinen qazaq ultynyń tikeleı qosylýy túrki etnogeneziniń bastalýy. Keıingi túrkilik kezeńiniń ekonomıkalyq jáne mádenı ómiriniń úlgileri kóptegen túrki halyqtarynyń ortaq model boldy. «Qazaq» sóziniń paıda bolýy týraly kóptegen pikirler bar. Búgingi kúnge deıingi zertteýler osy másele boıynsha pikir almasady. Ǵylymda, jazba ádebıetterde «qazaq» ataýy paıda bolý kezi naqty málimdeme joq. VIII ǵ. Enıseıde tabylǵan «qazaq uly» degen jazba bar.

Qorytyndylaı kele, ǵundardyń jáne qarluqtardyń qazaqtyń etnogenezine tikeleı qatysty bolǵany belgili. Ulttyń qalyptasýy – bul óte uzaq jáne kúrdeli proses. Túrkilikti qalyptastyrý naqty ýaqytta anyqtaý múmkin emes. Demek, qazaq halqynyń jarqyn bolashaq jolyndaǵy oǵan aınalasyndaǵy dıasporasy jáne Qazaqstanda turatyn etnogenezdik toptardyń barlyq ókilderin biriktirý ózindik ulttyq ıdeıa – memlekettik qurýshy ult.

Qazaq sóziniń paıda bolýy qandaı bolmasyn onyń bastapqy maǵynasy “erkin” “úısiz”, “kezbe”, “qashqyn”
 
Elimizdiń memlekettilik tarıhynda ótken kezeńderdiń, sonyń ishinde Qazaq handyǵy qurylýynyń orny erekshe. Degenmen, tolyqqandy memlekettiń qalyptasýy, óziniń jerine, ulttyq tabysyna joǵary ıelik etý quqyǵy, táýelsiz syrtqy jáne ishki saıasat júrgizýge qol jetkizýi, tek 1991 jyly qol jetkizgen Táýelsizdikten keıin ǵana múmkin boldy. Búgingi kúni elimiz álemdik qaýymdastyqtyń beldi múshesi retinde halyqaralyq qatynastar júıesine belsene aralasyp, básekege qabiletti otyz eldiń qataryna qosylýdy ulttyq maqsat etip qoıǵan memleket retinde tanymal.

---