Qazaq halqynyń ulttyq kıimderi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa ulttyq kıimder týraly túsinik berý, olardyń túrlerimen tanystyrý.
Damytýshylyq: oqýshylardyń ulttyq buıymǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
Tárbıelik: oqýshylardyń sabaq barysynda halyqtyń ónerin, salt - dástúrdi baǵalaı bilýge, sheberlikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: ashyq sabaq
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, túsindirý, kórsetý
Sabaq kórnekiligi: slaıd, ulttyq kıimderdiń sýretteri, túrleri
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylardy túgendeý
2. Sabaqqa daıarlyǵyn tekserý
3. Tehnıka qaýipsizdik erejesin saqtaý
II. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. Aqaý túrleri?
2. Keýde, bel, myqyn tusy keń bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
3. Keýde, bel, myqyn tusy tar bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
4. Ylǵaldy - jylýmen óńdegen kezde qandaı qaýipsizdik erejelerin saqtaımyz?
5. Qoltyq oıyndysy tar bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
III Jańa sabaq
Qazaq halqynyń qol óneri kóne zaman tarıhymen birge damyp, bite qaınasyp kele jatqan baı qazyna. Onyń bir ushyǵy týysqan Orta Azıa halyqtarynyń jáne orys halqynyń qol ónerimen de ushtasyp jatyr. Qol óneriniń basty bir salasy — kıim tigý. Erte zamannan kúni búginge deıin óziniń qadir - qasıetin joımaı, qol óneriniń ozyq úlgisi retinde ǵana emes, ári ásem, ári yńǵaılylyǵymen de paıdalanýdan qalmaı kele jatqan qazaqtyń ulttyq kıimderi áli de az emes. Olardyń keıbireýlerin eskiniń kózi qarttar kúndelikti kıip júrse, endi bireýlerin qyz uzatý, kelin túsirý toılarynda oıyn - saýyqqa paıdalanady (qalyndyqqa sáýkele kıgizý). Qazaqtyń ulttyq kıimderi - Eýrazıa dalasyn qonys etken kóshpeli el qazaqtardyń basqa halyqtarǵa uksamaıtyn kıim úlgileri tabıǵı erekshelikter men kóshpeli tirshilikke sáıkes qalyptasty. Qazaqy kıimniń barsha symbaty men oıý - órneginde, árbir áshekeıinde halqymyzdyń tarıhynyń, oı - dúnıesiniń qaıtalanbas kórinisi bar. Ol - bizdiń ulttyq mádenıetimiz.
Er adam kıimi
İshik - ár túrli ań terilerinen tigedi. Olar ań túrleriniń atyna sáıkes bulǵyn ishik, janat ishik, túlki ishik, qasqyr ishik, kúzen ishik bolyp birneshe túrge bólingen. Ań terisinen tigilgen ishikterdiń syrtyn shuǵa, úsh top barqyt, atlas, manat sıaqty baǵaly da shıraqy matalarmen tystaǵan. Keıde osy materıaldardy birneshe tústi jibek jiptermen kestelep, sýmonshaq, marjan tizgen jipter bastyryp, etek - jeńine altyn, kúmis zer ustap, keıde bólek tigilgen kestelermen syrtynan qaptap kıgen. İshikter keıde ádipti, qaıyrma jaǵaly bolyp kelgen.
Shapan - Qazaqstan men Orta Azıa halyqtarynyń ulttyq kıimi. Ony qalyń matadan astaryna jún, maqta salyp, astarlap syryp tigedi. Shapandar kóbinese qaıyrma jaǵaly, keıde tik jaǵaly beshpent túrinde kezdesedi. Qaıyrma jaǵa shapannyń bir túımesi, tik jaǵaly beshpent shapannyń eki túımesi bar bolyp keledi.
Ton - qazaqtyń ulttyq kıimderiniń biri, ony qoıdyń, eshkiniń jáne qulynnyń terisinen tigedi. Ton tigetin terini eń aldymen shel maıynan aryltady. Odan soń ony kúbige salyp ne ashyq kúıinde ıleıdi. Qoı men eshkiniń terisinen ton tikkende teriniń júni men tigisi ishine qaraıdy. Tondy teben ınemen basyp tigip, nemese shalyp tigip kesteleıdi. Keıde syrtyna tystyq japsyryp qaptama ton da tigedi. Qaptama tondardyń tystaryn ár tústi jippen kestelep, eltiri, seńseń, ań terilerinen qaıyrma jaǵa jasap tikken
Shalbar - barqyt, púlish, shuǵa, shıbarqyt, shegren, sıaqty shıraqy matalardan, qoı - eshki terilerinen tigedi. Shalbardyń baýy yshqyrǵa ótkiziledi, qaltasyz, keń balaq bolyp keledi. Onyń keń tigilýi salt atqa minip - turýǵa, maldas quryp otyrýǵa óte qolaıly bolǵan. Shalbardyń balaǵy keıde etik qonyshynyń ishine salynyp, keıde qonyshtyń syrtynda júredi. Qoı terisiniń ár túrlerinen (júndes, qyryqpa, taqyr jáne t. b.), eshki jáne qulyn terilerinen, bylǵarydan tigilgen shalbardy kóbinese tystamaıdy. Ony bir túske boıap, kesteleıdi, balaǵyn qundyz, sýsar sıaqty ań terilerimen tikken. Teriden tigilgen shalbardy matamen tystap ta júrgen. Erkekter kóbinese syrt kıimderin túımesiz, tek belbeýmen ǵana kıgen. Belbeýdi birneshe metr matadan oraǵan.
Áıel kıimi
Ár aımaqta ár túrli úlgilermen, ár alýan ataýlarmen kezdestirýge bolady. Solardyń ishinde qazaq eliniń bárine tán túrleri: kóılek, kımeshek, jaýlyq, sáýkele, taqıa, qamzol, kebis - mási, kókirekshe sıaqty zattar. Áıel kıimderi áshekeı, ajar jaǵynan el salty boıynsha tórt topqa arnalyp tigilgen. Olar qyz kıimderi, kelinshek kıimderi, orta jastaǵy áıelder men qart báıbishelerdiń kıimderi. Bulardyń árqaısysynyń tigilý máneri de áshekeıi de ár qıly. Qyz kıimderiniń keýdeleri tar, qynamaly, omyraýy men jaǵa - jeńderi kesteli, kóılekteri qos etekti, bas kıimderi úkili, monshaqty, aıaq kıimderi bıik óksheli, jeńil jáne qaı kıimi bolsa da altyn, kúmis, merýert monshaqtarmen áshekeılenedi. Qyzdar kóbinese qundyz bórik, taqıa kıip, sholpy taǵyp júredi. Kelinshekter bir qursaq kótergenshe qyz kıimderin kıe beredi. Biraq olar bórik, taqıa kımeıdi, úki taqpaıdy jáne jalańbas júrmeıdi. Qursaq kótergen kelinshekter kıimderin mol etip tigedi. Orta jastaǵy áıelderdiń kóılekteri qos eteksiz, beli men jeńi keń bolyp búriledi. Bul jastaǵy áıelder oramal tartady. Qart áıelderdiń kıimi neǵurlym etekti, mol qaýsyrmaly, qaltaly, áshekeıleriniń kóbi túıme, oqaly óńir sıaqty zattar bolǵan. Olar sholpy taqpaǵan, alqa salmaǵan. Al kóksaýyr kebi, kesteli mási, bilezik, syrǵa, saqına, kúmis túıme, teńge sıaqty áshekeıli zattardy qaı jastaǵy áıelder bolsyn taǵyna bergen.
Áıel kıimderiniń eń bastysy kóılek, odan keıin sáýkele, bórik, taqıa, kımeshek - jaýlyq, bas kıimder men qamzol, jeletke bolǵan. Áıel kóıleginiń keýdesi men etegi eki bólek tigilip, sońynan etekti keýdege búrip qosatyn. Keýdeniń etekke qosylǵan jerin kóılektiń beli nemese búrmesi dep ataǵan. Kóılektiń jaǵasy tik, bir jaq ıyq ústinen túımelenedi. Al qyz - kelinshekterdiń kóıleginiń jaǵasy kestelenedi nemese qol ınemen kórkemdep qaıyp tigiledi. Keıde jaǵanyń ústińgi shetin búrmelep jelbirlep qoıady. Qyz - kelinshek kóıleginiń jaǵasynyń óńirine birneshe túımeni tizip qadaıdy.
Qyzdar men jas áıelderdiń eń bir sándi kıimi qos etek kóılek. Qos etek kóılek ádette aq tústi qymbat jibekten, asyl matadan tigilip taza júnnen toqylady. Mundaı kóılekti qys kıýge arnaıdy da, bir kıer kóılek sanaıdy. Qos etek kóılek ádette uzyn, keń, onyń jeńiniń ushy men jaǵasy, beli búrmelenip, qatparly jelbir salynady.
Qamzol - áıelder ult kıiminiń biri. Ol barqyt, maqpal, púlish matalarynan tigedi. Qamzolda jeń de, jaǵa da bolmaıdy. Tek tys pen astardan turady. Astaryna kobinese atlasty paıdalanady. Túıme ornyna áshekeılenip jasalǵan qaýsyrma taǵylady. Aldynǵy bóligi men etegin oıý - órnektkrmen áshekeıleıdi.
Bas kıim
Qazaq qaýymynyń ádetinde er men áıeldiń bas kıimi de ár basa. Erge tán bas kıimder: taqıa, bórik, tymaq, muraq(aıyrqalpaq). Olardy teriden, ań terilerinen, tystyq matalar syryp tigedi. Áıel bas kıimderi: kımeshek, jaýlyq, sáýkele, jelek, sháli búrkenish, t. b. Bular kóbinese ishtik jeńil matadan, al taqıa, qundyz bórik, shoshaq bórikter eń qymbatty ań terilerinen tigiledi.
Qazaq ǵurpynda bas kıim kóriktilik pen sándilikti, barshylyqty bildiretin qasıetti kıim sanalǵan. Qazaqtyń «dos aıaǵyńa qaraıdy, dushpan basyńa qaraıdy» deıtin maqaly osy jaıdan qalyptasqan. Sol sıaqty sypaıylyq kórsetkende, bireýden bireý keshirim ótingende, aıaqqa jyǵylǵanda bas kıimdi sheship nemese bórigin aıaq astyna tastap ah urý da osy bas kıimdi qasterleýden týǵan. Qysqy, jazǵy bas kıimder bir bólek, toı jıyndarda, joryqtarda kıetin bas kıim bir belek bolyp túrlishe tigiletin. Tymaq pen bórikti kóbinese eltiriden, seńseńnen, laq terisinen, pushpaqtan t. b. mal terilerinen jasap tystaıdy, arasyna jún salyp syrıdy. Qystygúni kıetin túlki terisinen jasaǵan tymaqty barqyt, púlish, atlas, shuǵa sıaqty jyly, ári qymbat matalarmen tystaǵan.
Tymaq — qazaqta tymaqtyń túrleri kóp, sonyń eń baǵalysy – túlki tymaq. Onyń mańdaıy men qulaqtarynyń ishki jaǵyna túlki terisi tigiledi de, syrty maqpalmen, púlishpen nemese basqa asyl matalarmen syrylyp tystalady. Tymaqtyń tóbesi tórt nemese alty saı kıizden quralyp, shoshaq bolyp keledi.
Bórik - qazaqtyń erteden qalyptasqan ulttyq bas kıimi, ony baǵaly ań terisinen jáne jas tóldiń etirisinen tigedi. Onyń jazdyq jáne qystyq túrleri bolady. Teriniń túrine qaraı bórik ár alýan atalady. Qundyz bórik, sýsar bórik, kámshat bórik, janat bórik, túlki bórik, eltiri bórik, t. b. dep atalady. Ony erler de, qyzdar da kıedi. Bóriktiń tóbesi kóbinese alty saı (qıyq), tórt saı bolyp keledi. Ony tikkende aldymen ólshep alyp, juqa kıizden tórt ne alty saı etip pishedi. Ár saıdyń tóbede túıisetin ushtary burysh tárizdi, etek jaqtary tik tórt burysh bolady. Osy qıindylardyń bir betine shúberekteı astar, eki arasyna juqa matadan bıdaı shúberek salyp, jıi etip syrıdy. Odan soń jeke - jeke saılardy birine - birin óbistirip ishinen de, syrtynan da jórmep tigedi. Onyń syrtyn asyl matamen (barqyt, púlish, qamqa, t. b.) tystaıdy. Bóriktiń ishi qansha saı bolsa, onyń tysy da sonsha saı bolady. Budan keıin bóriktiń tóbesiniń etegin jaı matamen astarlanyp tigedi de tómengi jaǵyn tórt elideı terimen (qylshyǵyn syrtyna qaratyp) kómkeredi.
Taqıa - erlerdiń jeńil bas kıimi. Taqıanyń túrleri kóp. Bıik tóbeli, tegis tóbeli jáne úshkir tóbeli taqıa. Erler kıetin taqıada teńge, monshaq, ǵana bolmaıdy. Onyń esesine olar «múıiz», «at erin», «shyrmaýyq» sıaqty órnektermen kestelenedi, mashınamen, qolmen «tańdaı», «ırek», qabyrǵa tigisterimen ádemilenip syrylady. Taqıany púlishten, qyjyman al astaryn jibek, sátennen tigedi. Bıik tóbeli taqıa men tegis tóbeli taqıanyń tigilýi birdeı. Al úshkir tóbeli taqıany tikkende onyń etegin jalpaqtyǵyn úsh eli deı etip tik tórt burysh etip qıyp alady. Onyń tóbesi úsh burysh formaly tórt ne alty saılan quralady. Aldymen olardy tigisin ishine qaratyp quraıdy da, odan soń saılardyń etegin taqıanyń etegine qondyrady. Taqıa myjylmaı óz formasyn saqtap turý úshin onyń astary men qos astaryn bettestirip jıi etip syrıdy. Odan keıin tysyn jaýyp, shetin basqa tústi matamen ádipten kómkeredi. Saılardyń jáne taqıanyń tóbesi men eteginiń qospa tigisteri bilinbeý úshin sol tigisterdi bastyra jibek jippen ádemilen shalyp tigedi. Qazirgi kezde jergilikti kásiporyndar ár túrli taqıa jasap shyǵarady.
Aıyr qalpaq - erlerdiń kıizden tigilgen jeńil bas kıimi. Aıyr qalpaq juqa etip basylǵan aq kıizden tigiledi. Ol negizgi eki bólikten quralady. Olar — qalpaqtyq tóbesi jáne etegi (keıde qaıyrmaly dep te aıtady). Qalpaqtyń tóbesi tórt saıdan (bólikten) turady. Sheber pishilgen tórt qıyndy kıizdi arasyna qara barqyttan syzdyq salyp, qaıyp tigedi. Sonda qalpaqtyń tóbesi kúmbez tárizdes bolyp shyǵady. Qalpaqtyń etegi jalpaqtyǵy tórt elideı etip, dóńgelektep qıyp alynǵan aq kıizden jasalady da, ony joǵarǵy bóliktiń (tóbe) etegine syzdyq salyp qondyrady. Sándi bolý úshin, qalpaqtyń qaıyrmasynyń astyńǵy jaǵy keıde qara barqytpen kómkeriledi. Qalpaqtyń tóbesine qara ne basqa tústi shashaq taǵyn, tóbesiniń tórt saıy ár túrli jibek jiptermen kestelenedi. Aq kıizden tigilgen aıyrqalpaq ári jeńil, ári salqyn, ári sándi bolyp keledi. Sońǵy kezde jergilikti ónerkásip oryndary aıyr - qalpaqty ár tústi kıizden jasap shyǵaryp júr
Sáýkele - áıeldiń bas kıimderiniń ishindegi eń áshekeılisi. Sáýkeleni uzatylatyn qyzdar jáne sol qyzǵa erip júrip syńsý aıtatyn nókerleri kıgen. Qalyńdyq kúıeýdiń eline barǵanda da sáýkelesimen barǵan. Kelinshek ony toı ótkenshe kıip otyryp, toı ótken soń sáýkeleni ilip qoıyp, onyń ornyna bergekti jelek kıetin. Sáýkeleniń negizi onyń tóbesi. Tóbe ne taldyrma etip qozy júninen arnaıy basqan aq kıizden, ne arasyna qyl salyp syryǵyn asyl matadan isteledi. Sáýkele tóbesiniń bıiktigi eki súıem, keıde odan da bıik bolady. Tóbeniń ón boıyn altyn, kúmis, merýert, marjanmen, asyl tastarmen órnektep, altyn jippen áshekeıleıdi. Sáýkeleniń eki jaq samaı tusynan betke jetkize sholpy tárizdi endirip birneshe qatar marjan tizilgen salpynshaqtardy betmonshaq nemese sáýkeleniń betmonshaǵy dep ataıdy. Sáýkeleniń eń syrtynan jaýyp qoıǵan shashaqty áshekeıli jibek mata bar, ol kóılektiń etegi qusap, jerge súıretilip júredi. Keıde batyrlar da osyndaı, sáýkele tárizdi mol áshekeıli dýlyǵa kıetin.
Kımeshek — qazaq áıelderiniń kıeli bas kıimi. Ádette kımeshek aq matadan nemese aq jibekten moldaý pishilip, adamnyń basyn, ıyǵyn, keýdesi men jaýrynyn jaýyp turady. Kımeshekke qarap áıelderdiń shyraıyn, jas mólsherin, turmys - jaıyn, tipti júris - turysyna deıin anyq ajyratyp alýǵa bolady eken. Apalarymyzdyń uqyptylyǵy men salaqtyǵy da kımesheginen kórinetin. Kımeshektiń túri men tarıhı turpaty san - alýan. Olar kóbine rýlyq - taıpalyq ómir erekshelikterine baılanysty.
Kımeshek áshekeısiz bolmaıdy. Áshekeı ornyna altyn, kúmis, aǵyl, aqyq, shyrymtal, merýert sekildi metal jáne qymbat baǵaly tastar qoldanylǵan. Árıne, olar da áıeldiń jas mólsherine, aleýmettik ornyna oraı taǵylǵan. Kımeshek pen onyń aldyńǵy óńiri oıý - orneksiz bolmaǵan. Kımeshektiń egde jáne qartań tartqan áıelder kıetin qarapaıym túrlerin shylaýysh, kúndik dep ataıdy. Asa qart báıbisheler shalma da kıetin.
Áıelderdiń aq matadan jasaǵan bas kıiminiń jalpy ataýy — aq jaýlyq. Aq jaýlyq apalarymyzdyń aq nıetiniń, ımanjúzdiliginiń, kirshiksiz, adam tabynarlyq móldir mineziniń de belgisi edi.
Saptama etik - qonyshy tizeni jaýyp turatyndaı uzyn, tabany qalyń siriden oń - soly joq, túzý bolyp tigiletin aıaq kıim. Ony kıiz baıpaqpen kıedi. Qysqy kúngi aıazda at ústinde júrgenge jyly, ári qolaıly.
Mási - aıaq kıimniń bir túri, ony bylǵarydan, shegirennen, quramnan tigedi. Másiniń syrtynan kebisnelastyq (galosh) kıiledi. Kóbinese másiniń qoıypty astarlanyp, kómkeriledi. Al ult aıy jalańqabat bolady. Ol taramyspen ishki jaǵynan jórmep nemese jara shanshyl óbistire tigý arqyly ultarylady. Etikshi mási tikkende eń aldymen másiniń basyn, qonyshyn juqa bylǵarydan, ultanyn qalyń bylǵarydan piship alady. Odan soń tigisin ishine qaratyl, basyn qondyrady. Osydan keıin másiniń qonyshyn tigedi. Másiniń qonyshyn qýsyrǵanda tigistiń arasyna jińishke syzdyq salady. Mási — ári jeńil, ári jumsaq aıaq kıim. Ol ásirese tazalyq úshin asa qolaıly. Sońǵy jyldary jergilikti kásiporyndar másini kóptep shyǵaratyn boldy. Aıaq kıimniń bul túrine degen suranys jyldan - jylǵa kóbeıe túsýde.
Endigi kezekte oıý - órnekterge toqtalaıyq. Oıý - órnek – halyqtyq qolónerdiń bir túri. Belgili tártiptegi elementterden quralǵan órnek. Oıý - órnek arqyly ata – babamyz óz oılaryn jetkize bilgen. Oıý - órnekter mán – maǵynasyna qaraı myna toptarǵa jiktelgen:
1. Ósimdik tektes
2. Janýar tektes
3. Ǵarysh álemine baılanysty
4. Geometrıalyq
Oıý - órnektegi elementterdiń únemi yrǵaqty qaıtalanyp, sımmetrıaly ornalasqan kórkem órisi men qurylymy erekshe áser beredi
IV. Saramandyq jumys:
Matalardy qıý arqyly berilgen sýretti ulttyq kıimdermen kıindirý
V. Sabaqty qorytyndylaý
1. Ulttyq baskıim túrlerin ata?
2. Sáýkeleni kimder kıgen?
3. Qamzol degenimiz ne?
4. Kımeshek degenimiz ne?
VI. Oqýshylardy baǵalaý
VII. Úıge tapsyrma
Oqý, berilgen tapsyrmany aıaqtap kelý
Bilimdilik: oqýshylarǵa ulttyq kıimder týraly túsinik berý, olardyń túrlerimen tanystyrý.
Damytýshylyq: oqýshylardyń ulttyq buıymǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
Tárbıelik: oqýshylardyń sabaq barysynda halyqtyń ónerin, salt - dástúrdi baǵalaı bilýge, sheberlikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: ashyq sabaq
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, túsindirý, kórsetý
Sabaq kórnekiligi: slaıd, ulttyq kıimderdiń sýretteri, túrleri
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylardy túgendeý
2. Sabaqqa daıarlyǵyn tekserý
3. Tehnıka qaýipsizdik erejesin saqtaý
II. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. Aqaý túrleri?
2. Keýde, bel, myqyn tusy keń bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
3. Keýde, bel, myqyn tusy tar bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
4. Ylǵaldy - jylýmen óńdegen kezde qandaı qaýipsizdik erejelerin saqtaımyz?
5. Qoltyq oıyndysy tar bolǵan jaǵdaıda qandaı túzetý jumystaryn júrgizemiz?
III Jańa sabaq
Qazaq halqynyń qol óneri kóne zaman tarıhymen birge damyp, bite qaınasyp kele jatqan baı qazyna. Onyń bir ushyǵy týysqan Orta Azıa halyqtarynyń jáne orys halqynyń qol ónerimen de ushtasyp jatyr. Qol óneriniń basty bir salasy — kıim tigý. Erte zamannan kúni búginge deıin óziniń qadir - qasıetin joımaı, qol óneriniń ozyq úlgisi retinde ǵana emes, ári ásem, ári yńǵaılylyǵymen de paıdalanýdan qalmaı kele jatqan qazaqtyń ulttyq kıimderi áli de az emes. Olardyń keıbireýlerin eskiniń kózi qarttar kúndelikti kıip júrse, endi bireýlerin qyz uzatý, kelin túsirý toılarynda oıyn - saýyqqa paıdalanady (qalyndyqqa sáýkele kıgizý). Qazaqtyń ulttyq kıimderi - Eýrazıa dalasyn qonys etken kóshpeli el qazaqtardyń basqa halyqtarǵa uksamaıtyn kıim úlgileri tabıǵı erekshelikter men kóshpeli tirshilikke sáıkes qalyptasty. Qazaqy kıimniń barsha symbaty men oıý - órneginde, árbir áshekeıinde halqymyzdyń tarıhynyń, oı - dúnıesiniń qaıtalanbas kórinisi bar. Ol - bizdiń ulttyq mádenıetimiz.
Er adam kıimi
İshik - ár túrli ań terilerinen tigedi. Olar ań túrleriniń atyna sáıkes bulǵyn ishik, janat ishik, túlki ishik, qasqyr ishik, kúzen ishik bolyp birneshe túrge bólingen. Ań terisinen tigilgen ishikterdiń syrtyn shuǵa, úsh top barqyt, atlas, manat sıaqty baǵaly da shıraqy matalarmen tystaǵan. Keıde osy materıaldardy birneshe tústi jibek jiptermen kestelep, sýmonshaq, marjan tizgen jipter bastyryp, etek - jeńine altyn, kúmis zer ustap, keıde bólek tigilgen kestelermen syrtynan qaptap kıgen. İshikter keıde ádipti, qaıyrma jaǵaly bolyp kelgen.
Shapan - Qazaqstan men Orta Azıa halyqtarynyń ulttyq kıimi. Ony qalyń matadan astaryna jún, maqta salyp, astarlap syryp tigedi. Shapandar kóbinese qaıyrma jaǵaly, keıde tik jaǵaly beshpent túrinde kezdesedi. Qaıyrma jaǵa shapannyń bir túımesi, tik jaǵaly beshpent shapannyń eki túımesi bar bolyp keledi.
Ton - qazaqtyń ulttyq kıimderiniń biri, ony qoıdyń, eshkiniń jáne qulynnyń terisinen tigedi. Ton tigetin terini eń aldymen shel maıynan aryltady. Odan soń ony kúbige salyp ne ashyq kúıinde ıleıdi. Qoı men eshkiniń terisinen ton tikkende teriniń júni men tigisi ishine qaraıdy. Tondy teben ınemen basyp tigip, nemese shalyp tigip kesteleıdi. Keıde syrtyna tystyq japsyryp qaptama ton da tigedi. Qaptama tondardyń tystaryn ár tústi jippen kestelep, eltiri, seńseń, ań terilerinen qaıyrma jaǵa jasap tikken
Shalbar - barqyt, púlish, shuǵa, shıbarqyt, shegren, sıaqty shıraqy matalardan, qoı - eshki terilerinen tigedi. Shalbardyń baýy yshqyrǵa ótkiziledi, qaltasyz, keń balaq bolyp keledi. Onyń keń tigilýi salt atqa minip - turýǵa, maldas quryp otyrýǵa óte qolaıly bolǵan. Shalbardyń balaǵy keıde etik qonyshynyń ishine salynyp, keıde qonyshtyń syrtynda júredi. Qoı terisiniń ár túrlerinen (júndes, qyryqpa, taqyr jáne t. b.), eshki jáne qulyn terilerinen, bylǵarydan tigilgen shalbardy kóbinese tystamaıdy. Ony bir túske boıap, kesteleıdi, balaǵyn qundyz, sýsar sıaqty ań terilerimen tikken. Teriden tigilgen shalbardy matamen tystap ta júrgen. Erkekter kóbinese syrt kıimderin túımesiz, tek belbeýmen ǵana kıgen. Belbeýdi birneshe metr matadan oraǵan.
Áıel kıimi
Ár aımaqta ár túrli úlgilermen, ár alýan ataýlarmen kezdestirýge bolady. Solardyń ishinde qazaq eliniń bárine tán túrleri: kóılek, kımeshek, jaýlyq, sáýkele, taqıa, qamzol, kebis - mási, kókirekshe sıaqty zattar. Áıel kıimderi áshekeı, ajar jaǵynan el salty boıynsha tórt topqa arnalyp tigilgen. Olar qyz kıimderi, kelinshek kıimderi, orta jastaǵy áıelder men qart báıbishelerdiń kıimderi. Bulardyń árqaısysynyń tigilý máneri de áshekeıi de ár qıly. Qyz kıimderiniń keýdeleri tar, qynamaly, omyraýy men jaǵa - jeńderi kesteli, kóılekteri qos etekti, bas kıimderi úkili, monshaqty, aıaq kıimderi bıik óksheli, jeńil jáne qaı kıimi bolsa da altyn, kúmis, merýert monshaqtarmen áshekeılenedi. Qyzdar kóbinese qundyz bórik, taqıa kıip, sholpy taǵyp júredi. Kelinshekter bir qursaq kótergenshe qyz kıimderin kıe beredi. Biraq olar bórik, taqıa kımeıdi, úki taqpaıdy jáne jalańbas júrmeıdi. Qursaq kótergen kelinshekter kıimderin mol etip tigedi. Orta jastaǵy áıelderdiń kóılekteri qos eteksiz, beli men jeńi keń bolyp búriledi. Bul jastaǵy áıelder oramal tartady. Qart áıelderdiń kıimi neǵurlym etekti, mol qaýsyrmaly, qaltaly, áshekeıleriniń kóbi túıme, oqaly óńir sıaqty zattar bolǵan. Olar sholpy taqpaǵan, alqa salmaǵan. Al kóksaýyr kebi, kesteli mási, bilezik, syrǵa, saqına, kúmis túıme, teńge sıaqty áshekeıli zattardy qaı jastaǵy áıelder bolsyn taǵyna bergen.
Áıel kıimderiniń eń bastysy kóılek, odan keıin sáýkele, bórik, taqıa, kımeshek - jaýlyq, bas kıimder men qamzol, jeletke bolǵan. Áıel kóıleginiń keýdesi men etegi eki bólek tigilip, sońynan etekti keýdege búrip qosatyn. Keýdeniń etekke qosylǵan jerin kóılektiń beli nemese búrmesi dep ataǵan. Kóılektiń jaǵasy tik, bir jaq ıyq ústinen túımelenedi. Al qyz - kelinshekterdiń kóıleginiń jaǵasy kestelenedi nemese qol ınemen kórkemdep qaıyp tigiledi. Keıde jaǵanyń ústińgi shetin búrmelep jelbirlep qoıady. Qyz - kelinshek kóıleginiń jaǵasynyń óńirine birneshe túımeni tizip qadaıdy.
Qyzdar men jas áıelderdiń eń bir sándi kıimi qos etek kóılek. Qos etek kóılek ádette aq tústi qymbat jibekten, asyl matadan tigilip taza júnnen toqylady. Mundaı kóılekti qys kıýge arnaıdy da, bir kıer kóılek sanaıdy. Qos etek kóılek ádette uzyn, keń, onyń jeńiniń ushy men jaǵasy, beli búrmelenip, qatparly jelbir salynady.
Qamzol - áıelder ult kıiminiń biri. Ol barqyt, maqpal, púlish matalarynan tigedi. Qamzolda jeń de, jaǵa da bolmaıdy. Tek tys pen astardan turady. Astaryna kobinese atlasty paıdalanady. Túıme ornyna áshekeılenip jasalǵan qaýsyrma taǵylady. Aldynǵy bóligi men etegin oıý - órnektkrmen áshekeıleıdi.
Bas kıim
Qazaq qaýymynyń ádetinde er men áıeldiń bas kıimi de ár basa. Erge tán bas kıimder: taqıa, bórik, tymaq, muraq(aıyrqalpaq). Olardy teriden, ań terilerinen, tystyq matalar syryp tigedi. Áıel bas kıimderi: kımeshek, jaýlyq, sáýkele, jelek, sháli búrkenish, t. b. Bular kóbinese ishtik jeńil matadan, al taqıa, qundyz bórik, shoshaq bórikter eń qymbatty ań terilerinen tigiledi.
Qazaq ǵurpynda bas kıim kóriktilik pen sándilikti, barshylyqty bildiretin qasıetti kıim sanalǵan. Qazaqtyń «dos aıaǵyńa qaraıdy, dushpan basyńa qaraıdy» deıtin maqaly osy jaıdan qalyptasqan. Sol sıaqty sypaıylyq kórsetkende, bireýden bireý keshirim ótingende, aıaqqa jyǵylǵanda bas kıimdi sheship nemese bórigin aıaq astyna tastap ah urý da osy bas kıimdi qasterleýden týǵan. Qysqy, jazǵy bas kıimder bir bólek, toı jıyndarda, joryqtarda kıetin bas kıim bir belek bolyp túrlishe tigiletin. Tymaq pen bórikti kóbinese eltiriden, seńseńnen, laq terisinen, pushpaqtan t. b. mal terilerinen jasap tystaıdy, arasyna jún salyp syrıdy. Qystygúni kıetin túlki terisinen jasaǵan tymaqty barqyt, púlish, atlas, shuǵa sıaqty jyly, ári qymbat matalarmen tystaǵan.
Tymaq — qazaqta tymaqtyń túrleri kóp, sonyń eń baǵalysy – túlki tymaq. Onyń mańdaıy men qulaqtarynyń ishki jaǵyna túlki terisi tigiledi de, syrty maqpalmen, púlishpen nemese basqa asyl matalarmen syrylyp tystalady. Tymaqtyń tóbesi tórt nemese alty saı kıizden quralyp, shoshaq bolyp keledi.
Bórik - qazaqtyń erteden qalyptasqan ulttyq bas kıimi, ony baǵaly ań terisinen jáne jas tóldiń etirisinen tigedi. Onyń jazdyq jáne qystyq túrleri bolady. Teriniń túrine qaraı bórik ár alýan atalady. Qundyz bórik, sýsar bórik, kámshat bórik, janat bórik, túlki bórik, eltiri bórik, t. b. dep atalady. Ony erler de, qyzdar da kıedi. Bóriktiń tóbesi kóbinese alty saı (qıyq), tórt saı bolyp keledi. Ony tikkende aldymen ólshep alyp, juqa kıizden tórt ne alty saı etip pishedi. Ár saıdyń tóbede túıisetin ushtary burysh tárizdi, etek jaqtary tik tórt burysh bolady. Osy qıindylardyń bir betine shúberekteı astar, eki arasyna juqa matadan bıdaı shúberek salyp, jıi etip syrıdy. Odan soń jeke - jeke saılardy birine - birin óbistirip ishinen de, syrtynan da jórmep tigedi. Onyń syrtyn asyl matamen (barqyt, púlish, qamqa, t. b.) tystaıdy. Bóriktiń ishi qansha saı bolsa, onyń tysy da sonsha saı bolady. Budan keıin bóriktiń tóbesiniń etegin jaı matamen astarlanyp tigedi de tómengi jaǵyn tórt elideı terimen (qylshyǵyn syrtyna qaratyp) kómkeredi.
Taqıa - erlerdiń jeńil bas kıimi. Taqıanyń túrleri kóp. Bıik tóbeli, tegis tóbeli jáne úshkir tóbeli taqıa. Erler kıetin taqıada teńge, monshaq, ǵana bolmaıdy. Onyń esesine olar «múıiz», «at erin», «shyrmaýyq» sıaqty órnektermen kestelenedi, mashınamen, qolmen «tańdaı», «ırek», qabyrǵa tigisterimen ádemilenip syrylady. Taqıany púlishten, qyjyman al astaryn jibek, sátennen tigedi. Bıik tóbeli taqıa men tegis tóbeli taqıanyń tigilýi birdeı. Al úshkir tóbeli taqıany tikkende onyń etegin jalpaqtyǵyn úsh eli deı etip tik tórt burysh etip qıyp alady. Onyń tóbesi úsh burysh formaly tórt ne alty saılan quralady. Aldymen olardy tigisin ishine qaratyp quraıdy da, odan soń saılardyń etegin taqıanyń etegine qondyrady. Taqıa myjylmaı óz formasyn saqtap turý úshin onyń astary men qos astaryn bettestirip jıi etip syrıdy. Odan keıin tysyn jaýyp, shetin basqa tústi matamen ádipten kómkeredi. Saılardyń jáne taqıanyń tóbesi men eteginiń qospa tigisteri bilinbeý úshin sol tigisterdi bastyra jibek jippen ádemilen shalyp tigedi. Qazirgi kezde jergilikti kásiporyndar ár túrli taqıa jasap shyǵarady.
Aıyr qalpaq - erlerdiń kıizden tigilgen jeńil bas kıimi. Aıyr qalpaq juqa etip basylǵan aq kıizden tigiledi. Ol negizgi eki bólikten quralady. Olar — qalpaqtyq tóbesi jáne etegi (keıde qaıyrmaly dep te aıtady). Qalpaqtyń tóbesi tórt saıdan (bólikten) turady. Sheber pishilgen tórt qıyndy kıizdi arasyna qara barqyttan syzdyq salyp, qaıyp tigedi. Sonda qalpaqtyń tóbesi kúmbez tárizdes bolyp shyǵady. Qalpaqtyń etegi jalpaqtyǵy tórt elideı etip, dóńgelektep qıyp alynǵan aq kıizden jasalady da, ony joǵarǵy bóliktiń (tóbe) etegine syzdyq salyp qondyrady. Sándi bolý úshin, qalpaqtyń qaıyrmasynyń astyńǵy jaǵy keıde qara barqytpen kómkeriledi. Qalpaqtyń tóbesine qara ne basqa tústi shashaq taǵyn, tóbesiniń tórt saıy ár túrli jibek jiptermen kestelenedi. Aq kıizden tigilgen aıyrqalpaq ári jeńil, ári salqyn, ári sándi bolyp keledi. Sońǵy kezde jergilikti ónerkásip oryndary aıyr - qalpaqty ár tústi kıizden jasap shyǵaryp júr
Sáýkele - áıeldiń bas kıimderiniń ishindegi eń áshekeılisi. Sáýkeleni uzatylatyn qyzdar jáne sol qyzǵa erip júrip syńsý aıtatyn nókerleri kıgen. Qalyńdyq kúıeýdiń eline barǵanda da sáýkelesimen barǵan. Kelinshek ony toı ótkenshe kıip otyryp, toı ótken soń sáýkeleni ilip qoıyp, onyń ornyna bergekti jelek kıetin. Sáýkeleniń negizi onyń tóbesi. Tóbe ne taldyrma etip qozy júninen arnaıy basqan aq kıizden, ne arasyna qyl salyp syryǵyn asyl matadan isteledi. Sáýkele tóbesiniń bıiktigi eki súıem, keıde odan da bıik bolady. Tóbeniń ón boıyn altyn, kúmis, merýert, marjanmen, asyl tastarmen órnektep, altyn jippen áshekeıleıdi. Sáýkeleniń eki jaq samaı tusynan betke jetkize sholpy tárizdi endirip birneshe qatar marjan tizilgen salpynshaqtardy betmonshaq nemese sáýkeleniń betmonshaǵy dep ataıdy. Sáýkeleniń eń syrtynan jaýyp qoıǵan shashaqty áshekeıli jibek mata bar, ol kóılektiń etegi qusap, jerge súıretilip júredi. Keıde batyrlar da osyndaı, sáýkele tárizdi mol áshekeıli dýlyǵa kıetin.
Kımeshek — qazaq áıelderiniń kıeli bas kıimi. Ádette kımeshek aq matadan nemese aq jibekten moldaý pishilip, adamnyń basyn, ıyǵyn, keýdesi men jaýrynyn jaýyp turady. Kımeshekke qarap áıelderdiń shyraıyn, jas mólsherin, turmys - jaıyn, tipti júris - turysyna deıin anyq ajyratyp alýǵa bolady eken. Apalarymyzdyń uqyptylyǵy men salaqtyǵy da kımesheginen kórinetin. Kımeshektiń túri men tarıhı turpaty san - alýan. Olar kóbine rýlyq - taıpalyq ómir erekshelikterine baılanysty.
Kımeshek áshekeısiz bolmaıdy. Áshekeı ornyna altyn, kúmis, aǵyl, aqyq, shyrymtal, merýert sekildi metal jáne qymbat baǵaly tastar qoldanylǵan. Árıne, olar da áıeldiń jas mólsherine, aleýmettik ornyna oraı taǵylǵan. Kımeshek pen onyń aldyńǵy óńiri oıý - orneksiz bolmaǵan. Kımeshektiń egde jáne qartań tartqan áıelder kıetin qarapaıym túrlerin shylaýysh, kúndik dep ataıdy. Asa qart báıbisheler shalma da kıetin.
Áıelderdiń aq matadan jasaǵan bas kıiminiń jalpy ataýy — aq jaýlyq. Aq jaýlyq apalarymyzdyń aq nıetiniń, ımanjúzdiliginiń, kirshiksiz, adam tabynarlyq móldir mineziniń de belgisi edi.
Saptama etik - qonyshy tizeni jaýyp turatyndaı uzyn, tabany qalyń siriden oń - soly joq, túzý bolyp tigiletin aıaq kıim. Ony kıiz baıpaqpen kıedi. Qysqy kúngi aıazda at ústinde júrgenge jyly, ári qolaıly.
Mási - aıaq kıimniń bir túri, ony bylǵarydan, shegirennen, quramnan tigedi. Másiniń syrtynan kebisnelastyq (galosh) kıiledi. Kóbinese másiniń qoıypty astarlanyp, kómkeriledi. Al ult aıy jalańqabat bolady. Ol taramyspen ishki jaǵynan jórmep nemese jara shanshyl óbistire tigý arqyly ultarylady. Etikshi mási tikkende eń aldymen másiniń basyn, qonyshyn juqa bylǵarydan, ultanyn qalyń bylǵarydan piship alady. Odan soń tigisin ishine qaratyl, basyn qondyrady. Osydan keıin másiniń qonyshyn tigedi. Másiniń qonyshyn qýsyrǵanda tigistiń arasyna jińishke syzdyq salady. Mási — ári jeńil, ári jumsaq aıaq kıim. Ol ásirese tazalyq úshin asa qolaıly. Sońǵy jyldary jergilikti kásiporyndar másini kóptep shyǵaratyn boldy. Aıaq kıimniń bul túrine degen suranys jyldan - jylǵa kóbeıe túsýde.
Endigi kezekte oıý - órnekterge toqtalaıyq. Oıý - órnek – halyqtyq qolónerdiń bir túri. Belgili tártiptegi elementterden quralǵan órnek. Oıý - órnek arqyly ata – babamyz óz oılaryn jetkize bilgen. Oıý - órnekter mán – maǵynasyna qaraı myna toptarǵa jiktelgen:
1. Ósimdik tektes
2. Janýar tektes
3. Ǵarysh álemine baılanysty
4. Geometrıalyq
Oıý - órnektegi elementterdiń únemi yrǵaqty qaıtalanyp, sımmetrıaly ornalasqan kórkem órisi men qurylymy erekshe áser beredi
IV. Saramandyq jumys:
Matalardy qıý arqyly berilgen sýretti ulttyq kıimdermen kıindirý
V. Sabaqty qorytyndylaý
1. Ulttyq baskıim túrlerin ata?
2. Sáýkeleni kimder kıgen?
3. Qamzol degenimiz ne?
4. Kımeshek degenimiz ne?
VI. Oqýshylardy baǵalaý
VII. Úıge tapsyrma
Oqý, berilgen tapsyrmany aıaqtap kelý
You Might Also Like
