Qımyldy oıyndar
AIDAPSAL - OIYNY
Oınaýshylar eki topqa teń bólinedi de, birinshi top úıdiń syrtyna shyǵyp, ekinshi top úıde qalady. Oıyndy basqarýshy syrtta turǵandardyń esimderin úıde otyrǵandarǵa qoıyp, ózi belgilep alady. Sodan keıin syrttaǵy oıynshylardy bir-birlep shaqyra bastaıdy.
Oıynnyń sharty boıynsha, syrttan kirgen oıynshy otyrǵandardyń ishinen óz esimi berilgen oıynshyny tabýy kerek. Al óz esimi berilgen oıynshyny tapqandar sonyń qasyna baryp otyrady, aıyp tartpaıdy. Aıyp tartýshylar kópshiliktiń uıǵarýymen óleń aıtady, bı bıleıdi, t. b. óner kórsetedi. Kelesi joly eki top oryndaryn aýystyrady.
ARYNDY ARQAN - OIYNY
Oınaýshylar dóńgelene sheńber quryp turady. Bir oıynshy arqannyń bir jaq ushyn ustap, sheńber ortasynda otyrady. Ekinshi oıynshy arqannyń ekinshi ushyna taıaqsha baılap, sheńber boıymen aınaldyrady. Al balalar arqandy aıaqtarynyń astynan sekire almaı ustap qalsa, sol bala oıynnan shyǵady da, kópshiliktiń uıǵarýy boıynsha, ortada óner kórsetedi.
Nemese bylaı da oınaýǵa bolady: arqannan sekire almaı qalǵan bala oıynnan shyǵyp qalady, osylaısha bir oıynshy qalǵanǵa deıin arqandy aınaldyra berýge bolady, sońǵy qalǵan bir oıynshy jeńimpaz atanady.
ARQAN TARTYS - OIYNY
Oıyndy jazdygúni kógalda oınaýǵa bolady. Oınaýshylardyń sany on baladan kóp bolmaǵany jón. Oıynǵa uzyndyǵy segiz on metr eki ushy túıilgen arqan kerek. Arqannyń teń ortasyna belgi retinde qyzyl mata baılanady. Oıynǵa qatysýshylar boıyna qaraı bir qatar jasap turady da, oıyn júrgizýshiniń tapsyrýymen bir, eki… dep sanap shyǵady. Sodan keıin eki degenderi (jup) bir jaqqa, bir degenderi (taq) ekinshi jaqqa bólinedi.
ATQAÝMA - OIYNY
Oıyndy alty bala úsh úshten bólinip oınaıdy. Bir bala sol qolymen óziniń oń bilegin ustaıdy. Qarama qarsy turǵan bala da sóıtedi. Sodan keıin bos qoldarymen biriniń bileginen biri ustaıdy.
AQSHAMSHYQ - OIYNY
Oıyn júrgizýshi oıynshylardy aralarynan bir kisi ótetindeı etip dóńgelete otyrǵyzady da, ortaǵa shyǵyp, ózi eki alaqanyn bettestire ustaıdy. Oıynshylarǵa da solaı isteýdi tapsyrady. Sodan keıin alaqandarynyń arasyndaǵy saqınany oıynshylardyń birine tastaý úshin aınala júrgizip, báráne saqına tastaýdyń belgisin jasaıdy. Alaıda ol saqınany bildirmeı bireýge ǵana tastaıdy. Saqına jasyrylǵan adam da ony basqalarǵa baıqatpaýǵa tyrysady. Oıyn basqarýshy túgel aınalyp shyqqan soń, ortaǵa kelip: «aqshamshyǵymdy ber», dep daýystaıdy. Sonda saqınany alǵan oıynshy ornynan atyp turýy kerek. Árbir oıynshy oń jaǵynda otyrǵan kórshisin baǵady, saqınanyń onda baryn berse, ornynan turyp ketse, jazany sol jaǵyndaǵy oıynshy tartady. Aıypker kópshiliktińuıǵarýymen óleń aıta ma, bı bıleı me, dombyra tarta ma – áıteýir bir óner kórsetip jazasyn óteýge tıis. Kópshiliktiń uıǵarýyna qarsylasýǵa bolmaıdy
AŃSHYLAR - OIYNY
Oınaýshylar eki topqa teń bólinedi. Biri – «úırekter» sheńberdiń ishinde qalady da, ekinshisi – «ańshylar» sheńber boıymen qatarǵa turady. Ańshylardyń maqsaty – doppen úırekterdi kózdep uryp, oıynnan shyǵarý. Oıyn júrgizýshiniń belgisi boıynsha ańshylar dop laqtyryp, úırekti atyp ala bastaıdy. Dop tıgen úırek oıynnan shyǵarylady. Oıyndy belgilengen ýaqyt mólsherine deıin oınaýǵa bolady. Ol úshin ýaqyt eki jaqqa da teń belgilenedi. Berilgen ýaqyt ótkennen keıin, ańshylar men úırekter oryndaryn aýystyrady. Oıynnyń sońynda belgilengen ýaqyt aralyǵynda úırekti kóp atyp alǵan ańshylar toby utqan bolyp eseptelinedi.
AŃSHYLAR MEN QOIANDAR - OIYNY
Bul oıyndy jyldyń qaı mezgilinde bolsa da oınaýǵa bolady (jazda doppen, qysta qarmen). Oıynǵa jınalǵandar eki topqa bólinedi. Ańshylardyń sany qoıandardan eki ese az bolady.
Eki jerde bir-birinen qashyqtyǵy elý júz adymdaı sheńber syzylady. Qoıandar sol eki sheńberdiń birine – «inge» ornalasady. Sheńber shetinde turǵan ańshylar qoıandardyń inin tyqyrlatyp syza bastaıdy (jerdi aıaqtarymen túrtkileıdi). Sol kezde qoıandar óz ininen shyǵyp, ekinshi inge – sheńbńrge qaraı qashady. Osy kezde ańshylar qoıandardy ata bastaıdy. Ekinshi sheńberge jetkenshe oqqa ushqan qoıan oıynnan shyǵyp qalady. Barlyq qoıandy ańshylar atyp bitkenshe, oıyn toqtamaıdy.
BİZ DE - OIYNY
Bul oıyndy keń bólmelerde oınaýǵa bolady. Oıynǵa qatysatyn balalar qaz qatar otyrady. Oıyn bastaýshy jurt aldyna shyǵyp, áńgime aıta bastaıdy. Oıynnyń sharty tómendegideı bolady. Oıyn bastaýshy balalardyń qosylyp aıtylýyna bolatyn sóz aıtsa, olar «biz de» dep jaýap birge jaýap berýi kerek te, qosylýǵa bolmaıtyn sóz aıtsa, úndemeýleri kerek. «Biz de» sózin aıtyp qalsa, onda aıyp tartatyn bolady. Án salyp, ne taqpaq aıtyp, ne bı bılep beredi.
Oıyn bastaýshy: men kólge baramyn.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: onan úırek ustap alamyn.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: úırektiń jarymyn kúshigime beremin.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: kúshigim jeıdi.
Osy kezde bireý; «biz de», dep qalsa, oıyn toqtaıdy. Álgi qatelesken bala aıyp tartady. Budan soń oıyn qaıta bastalady.
DAÝYSTA, ATYŃDY AITAM - OIYNY
Oıynshylar qol ustasyp dóńgelene sheńber jasap ornalasady. Kózi baılaýly bir oıynshy sheńberdiń ortasynda turady da, qolyndaǵy taıaǵyn sheńber boıynda turǵan oıynshylardyń kez kelgenine usynyp: «Daýysta, atyńdy aıtam», deıdi. Taıaqtyń ekinshi ushynan ustaǵan oıynshy atyn bilip qoımas úshin ádeıi daýsyn buzyp shyǵarady. (Oıynshylar belgili bir baǵytpen únemi qozǵalysta bolady.) Kózi baılanǵan oıynshy birinshi taıaq usynǵan oıynshynyń atyn durys tapsa, sol oıynshymen oryn aýystyrady. Taba almasa, taıaǵyn ekinshi oıynshyǵa usynady, ony taba almasa, kelesige usynady, osylaısha úsh oıynshynyń atyn anyqtaı almasa, oıynnan shyǵyp qalady.
KÓRSHİ - OIYNY
Oınaýshylar eki ekiden otyrady da, bir oıynshy jalǵyz qaldyrylady. Oıyn júrgizýshiniń maqsaty – syńar qalǵan oıynshyǵa kórshi izdeý.
Oıyn júrgizýshi: «Saǵan kimniń kórshisi kerek?» dep suraıdy. Syńar oıynshy: «Maǵan Aqylbektiń kórshisi kerek», dep jaýap beredi. «Kórshińmen arazbysyn, álde tatýmysyń?» dep suraıdy. Eger ol arazbyn dese, syńar oıynshyǵa kelip kórshi bolady. Tatýmyn dese tatý bolǵany úshin, ıaǵnı kórshisin bermegeni úshin jaza tartady. Syńar oıynshynyń uıǵarýymen kópshilik aldynda óner kórsetedi. Al syńar qalǵan oıynshy kórshi izdeıdi. Osylaısha oıyn jalǵasa beredi.
MONDANAQ - OIYNY
Oınaýshylar oıyn basqarýshynyń aıtýymen tizelerin tez kóterip, aıaqtarynyń basyn túıistirip dóńgelene otyrady (tizeleriniń astynda oramal ótetindeı oryn bolý kerek). Sonda olardyń aıaqtarynyń túıisken jerinde bir kisi otyrǵandaı bos oryn qalady. Osy orynǵa basqarýshy otyrady. Osy kezde qolynda oramaly bar oıynshy ortadaǵy otyrǵan oıyn basqarýshyny jonynan tartypqalyp, tez tizesiniń astyna tyǵa qoıyp, «áne ketti modanaq, mine ketti modanaq» dep óleńdetedi. Barlyǵy osy óleńdi hormen aıtady. Al oıynshylardyń qoldary únemi tizeleriniń astynda bolady, sebebi oramaldy tizeleriniń astynan sheńber boıymen birine biri berip, jyljytyp oıyn júrgizýshige bildirmeýge tyrysady. Al oıyn júrgizýshiniń maqsaty – osy oramaldy ustap alý. Egerde ustap alsa, sol ustaǵan oıynshymen oryndaryn aýystyrady, sótip oıyndy jalǵastyra beredi. Oınaýshylar bolsa oramaldy tizeleriniń astynan júgirte otyryp qaıtken kúnde de oıyn basqarýshynyń qolyna túsirmeýge, múmkindik bolsa, ony oramalmen bir uryp qalýǵa tyrysady.
ORDAǴY QASQYR JÁNE ORAMAL TASTAÝ - OIYNY
Alańnyń ortasynan arlyǵy qyryq elý sm syzyq syzylady. Bul qasqyr jatqan or. Qalǵan oıynshylar qozy, laq bolady da, sol syzyqtyń bir jaǵynda jaıylyp júredi. Muǵalimniń eskertýi boıynsha qozy, laqtar ordyń ekinshi jaǵyna ótýi kerek. Al qasqyrlar ótip bara jatqandardy ustaýǵa tyrysady. Qolǵa túsken nemese sekirip úlgermegen qozy, laqtar qaıtadan júgiredi. Qolǵa túsken qozy, laqtardyń sany qasqyrlarmen birdeı bolǵanda, oıyn toqtatylady. Oıynnyń basynda qasqyrlardyń sany qozy, laqtardan eki ese az bolady.
SOQYRTEKE - OIYNY
Oınaýshylar dóńgelene tura qalyp, ortalaryna oramalmen kózin baılap «soqyrtekeni» shyǵarady. Sheńber boıynsha turǵan oıynshylar bildirmeı baryp, «soqyrtekeni» túrtkileı bastaıdy. Osy kezde ol túrtken oıynshyny ustap alyp, atyn aıtýy kerek (ustaı almasa da, daýystap atyn aıtýy shart). Osylaı oınap júrgende «soqyrteke» tynysh turǵan oıynshyny da ustap alyp, atyn aıtýy múmkin. Onda ustalǵan oıynshyny kózin baılap ortaǵa shyǵady da, «soqyrteke» bolady, sondyqtan olar ornynda turmaı únemi qashyp júrýi kerek. «Soqyrtekeniń» qolyna túsken bala oryn aýystyrady. Múmkindiginshe, oınaýshylar sheńberden shyqpaǵany jón.
SYMSYZ TELEFON - OIYNY
Qyz jigitter sap túzep turady. Oıyn ońnan solǵa ne, soldan ońǵa qaraı bir yńǵaıda júredi. Oıyn basqarýshy birinshi turǵan adamǵa qulaǵyna sybyrlap, sóz ne sóılem aıtady, ol kelesi kórshisine sybyrlap estigen sózin jetkizedi, osylaısha sońǵy adamǵa deıin jalǵasady. Al endi oıyn basqarýshy sońǵy adamnan bastap suraıdy. Múmkin sony qate estip, ózgertken adam aıyp óteıdi. Aıyp ár túrli: án salý, bı bıleý, óleń oqý, sol sıaqtylar.
TAPSHY, KİMNİŃ DAÝSY? - OIYNY
Sheńberde turǵan oıynshylardyń bári ortaǵa shyǵyp kózin baılaıdy da, oıyn basqarýshy bolady. Al qalǵany:
«Sekir sekir» degen kim,
bilgish bolsań taba ǵoı.
Taýyp al da, óziń kep,
Sol oryndy ala ǵoı, degen óleńdi aıtyp, sheńberdi aınala júgiredi.
«Sekir sekir» degen sózdi muǵalim belgilegen oqýshy aıtady. Balalar osyny aıtyp bolǵan soń, oıyn bastaýshy kózin ashady da, «sekir» dep aıtqan balany tabýǵa tyrysady. Tapsa, aıtqan bala ortaǵa shyǵady da, oıyn basqarýshy bolady. Oıyn osy retpen júrgizile beredi.
TASYMAQ - OIYNY
Bul oıynda 2 jerge ydysqa sý quıyp qoıady, sol sýdy qarsy betke qoıylǵan bos kesege qasyqtap 2 adam tasıdy. Bunda komanda quryp oınaıdy, ár komandada úsh adam bolady.
Oıynnyń sharty: sý tasıtyn adam sýdy tókpeı shashpaı, tez tasýy kerek, qaı komanda jeńiske jetse, júldege sol ıe bolady.
TAIAQ JÚGİRTÝ - OIYNY
Oınaýshylar kezekpenen ózderi turǵan jerden on shaqty adym jerdegi jarqabaq etip soǵylǵan qarǵa qoldaryndaǵy taıaqtaryn laqtyrady. Laqtyrylǵan taıaq jarqabaq qardan ótken jaǵynyń uzyn qysqalyǵyna qaraı jeńimpazdyń kim ekeni anyqtalady. Oıyndy birneshe ret qaıtalaýǵa bolady.
Oıyn qaıtadan oınalatyn bolǵandyqtan, kezek kútip kóp ýaqyt jibermeý úshin oınaýshylardyń sany úsh besten artpaǵany jón. Oqýshylar kóp bolǵan jaǵdaıda eki úsh topqa bólinip oınaý kerek. Qarǵa laqtyrylǵan taıaqtyń ornyn mektep oqýshylaryna arnalǵan naızany (kope) paıdalanýǵa bolady.
TYMPI TYMPI - OIYNY
«Tympı tympı» oıynyn bastaýshy dóńgelenip otyrǵan jurttyń ortasyna shyǵyp: «Tym tyrys, tympı tympı», deıdi. Osy sátte qalǵan adamdar úndemeýge tıis. Ortaǵa shyqqan adam ár túrli ázil, syqaq, qyzyqty áńgimeler aıtyp otyrǵandardy kúldirýge tyrysady. Belgili ýaqytqa deıin óziniń osyndaı «ónerimen» eshkimdi kúldire almasa, jeke adamnyń janyna baryp, sony kúldirýge kúsh salady. Ázil syqaqtary álsiz, ásersiz bolsa, aýzy murnyn qısaıtyp, túrli qolapaısyz qımyldar jasap kúldirýge áreket etedi. Osy sátte álgi oıynshy ún shyǵarmaýǵa, ortadaǵy adamnyń suraýyna jaýap bermeýge tyrysady. Al sóılep, kúlip qoısa aıypker sanalady. Aıyby úshin óleń aıtyp, bı bıleıdi. Aıybyn ótegennen keıin ol ortaǵa shyǵyp, oıyndy basqaryp ketedi.
TUTQYN ALÝ - OIYNY
Oınaýshylar teń eki topqa bólinedi. Eki toptan bir-bir oıynshy shyǵady da, teris qarap turyp qoldaryn aıqastyryp turyp kópir jasaıdy. Birinshi toptyń oıynshylary tizbekke turyp bir-birlep, «alal- aı, bulal- aı» dep ándetip, kópirdiń astynan óte bastaıdy. Osy kezde ekinshi toptyń oıynshylary birinshi toptyń oıynshylaryn, kópirdiń túbinde kezdestirip, árqaısysy kópirden óte bergende, bir-bir tastan nemese bas kıimnen ustatady da, onyń belgilengen atyn aıtýdy ótinedi. Ondaǵy zattyń aty jańaǵy ózderi aıtyp kele jatqan áýen alal -aı, bulal- aıdyń bireýi. Eger zattyń atyn tapsa, kópirden ótip kete beredi, al taba almasa, oıyn júrgizýshi onyń kózin baılap qolǵa túsken tutqyn retinde qarsylastar tobyna jiberedi. Osylaısha birinshi top kópirdiń astynan ótedi de, tutqyndardy ekinshi top ustaıdy.
SHALMA - OIYNY
Eki oıynshy kúni buryn daıyndaǵan tuıyq jipti belgili bir júıelengen tártippen biriniń qolynan biri alady. Birinshi kezek alǵan oıynshynyń álgi jipti eki qolyna, eki qoldyń ortańǵy saýsaqtarymen shalmany ilip alǵanda «yńǵyrshaq» paıda bolady. Ekinshi adam bas barmaq jáne suq qolmen yńǵyrshaqtyń eki jaq keregesinen ústinen astyna qaraı alǵanda – «shańyraq», tórtinshide – «astaýsha» shyǵady. Besinshide «kerege» qaıtalanady, altynshyda «shyntaq» bolyp qaıtalana beredi.
SHERTPEK - OIYNY
Oınaýshylardy oryndyqqa otyrǵyzyp bolǵannan keıin, oıyn júrgizýshi oramaldy ıyǵyna salyp alyp, oınaýshylardyń artynda júredi de, kez kelgen oıynshynyń eki kózin eki qolmen basa qoıady. Sol kezde bildirmeı kelip, joldastarynyń biri mańdaıynan shertip ketedi. Oıyn júrgizýshi kózin qoıa bere salyp, ıyǵyndaǵy oramalmen «shertpegimdi tap» dep, arqasynan tartyp qalady. Taba almaı qalsa, kópshiliktiń uıǵarýymen ortaǵa shyǵyp óner kórsetedi, al eger taýyp alsa, jańaǵy shertken adam aıybyn tartady. Osyndaı tártippen oıyn jalǵasa beredi. Oıynnyń qyzyqty bolýy oıynshylardyń sanyna baılanysty.
QAMALDY QORǴA - OIYNY
Oınaýshylar úlken sheńberdiń qataryna turady. Sheńberdiń ortasyna «Qamal», ıaǵnı mosy nemese oryndyq qoıady da, bir oıynshy qorǵaýshy bolady. Sheńber boıynda turǵan oıynshylar doppen qamaldy atqylaı bastaıdy, al qorǵaýshy bolsa dopty qamalǵa tıgizbeýge tyrysady. Kimde kim dopty qamalǵa (oryndyqqa) tıgizse, sol bala qorǵaýshymen ornyn almastyrady. Oıyn osylaısha jalǵasa beredi.
QARAGIE - OIYNY
«Qaragıe» jas balalar arasynda kóp taraǵan oıynnyń biri. Oıyn kógaldy jer, alańdarda oınalady. Oıynǵa er balalar qatysady. Ár oıynshynyń qaraǵaıdan nemese qaıyńnan jańylǵan 2 2, 5 metr bir basy úshkir syryqtary bolady. Eger syryqtary jas aǵashtan jasalǵan bolsa, úshkir jaǵyn otqa ustap keptirip alý kerek, sonda muqalmaıdy.
Oıyn júrgizýshi kómbeden 15 20 metr jerge aparyp jalaýsha tigedi. Oıynnyń maqsaty árbir oıynshy belgilengen qashyqtyqtan óziniń taıaǵymen jalaýshany kózdeý. Oıyn júrgizýshiniń ózine de oınaýǵa bolady. Osylaısha qaı oıynshy jalaýshaǵa kóp tıgizse, sol oıynshy utqan bolyp sanalady.
QARAMYRZA - OIYNY
Oıyn bastalmas buryn, onyń erejesi túsindiriledi. Biraz ýaqyttan keıin oıyn bastaýshy oınaýshylarǵa birden: «Assalaýmaǵaleıkým, Qaramyrza!» deıdi. Oıyn tártibi boıynsha sálem alýshy: «Ýaǵaleıkýmassalam, birinshi Qaramyrza!» dep jaýap berýi kerek, eger baıqamaı, «ýaǵaleıkýmassalam» dep jaýap qaıtarsa, onda sálem alýshy utylady.
QASSYŃ BA, DOSSYŃ BA? - OIYNY
«Qassyń ba, dossyń ba?» oıyny toılarda oınalady. Bul oıyn boıynsha qyzdar men jigitter aralas otyrady. Árbir jup kórshi bolyp eseptelinedi. Oıyndy bastaýshy:
Kórshińmen qassyń ba, dossyń ba? dep suraıdy. Eger suraǵan adamnan «dospyz» degen jaýap estise:
QYNDYQ SANDYQ - OIYNY
Oıynǵa qatysýshylardyń ishinen eki oıynshy ortaǵa shyǵady da, birine biri arqalaryn tirep turyp qushaqtasady. Oıyn júrgizýshi belgi bergen kezde ekeýi alǵa eńkeıip, birin biri jerden kóterip alýdyń qamyn oılaıdy. Jerden qaısysy buryn kóterip alsa, sol utqan bolyp eseptelinedi. Endi utqan oıynshy ornynda qalady da, utylǵan oıynshynyń ornyna kezek kútip turǵan kelesi oıynshy shyǵady. Oıyn osylaı bireýi jeńimpaz atanǵansha jalǵasa beredi. Jeńisti kóp alǵan oıynshy jeńimpaz atanady.
USHTY USHTY - OIYNY
Oıyn bastaýshy aınala otyrǵan oıynshylardy jańylystyrý úshin tez tez ushatyn jáne ushpaıtyn zattardy aralastyra aıtyp otyrady. Shart boıynsha, tek ushatyn zat atalǵanda ǵana oınaýshylar qoldaryn kóterý kerek. Al eger kimde kim ushpaıtyn zat atalǵanda qolyn kóterip qoısa, aıybyn tartyp, ne óleń aıtyp beredi, ne bı bıleıdi, ne basqa bir óner kórsetedi. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
AIGÓLEK - OIYNY
Oıyn keń alańda ótkiziledi. Oıynshylar sany men jas shamasyna qaraı eki topqa bólinedi de, arasy on bes – jıyrma metrdeı jerde qol ustasyp qarama qarsy tizbek quraıdy. Oıyn júrgizýshi eki toptyń bireýine kezek beredi. Olar barlyǵy qosylyp tómendegi óleńdi aıtady:
TEŃGE ALÝ - OIYNY
Asaba ortaǵa bos bótelke qoıyp, bótelkeniń aýzyna aqsha tyǵyp qoıady. Shyǵatyn adam bótelkeden on adymdaı qashyqtyqta turyp, uzyndyǵy 50 - 70 sm taıaqtyń bir ushyn jerge tirep, ekinshi ushyna mańdaıyn qoıyp, sol turǵan ornynda basyn almaı on ret aınalyp bolyp, boıyn ustap shaıqalmaı, teńselmeı baryp bótelkeniń aýzyndaǵy aqshany alýy kerek. Eger orta jolda táltirektep ketse, oıynnan shyǵady ári aıyp tóleıdi. Aıyp mólsheri bótelkeniń aýzynda turǵan aqshanyń mólsherinen kem bolmaýy kerek. Kelesi adam shyqqanda da sóıtedi. OIYNY arasynda bı bılenedi, kúı tartylady, án aıtylady. Úzdik óner kórsetkender syı - syıapat alady. Toıdyń qyzyqty ótýine úlken demeı, kishi demeı barlyq qonaq at salysady.
SIQYRLY TAIAQ - OIYNY
Oınaýshylar qol ustasyp, dóńgelene sheńber jasap turady. Qolynda taıaǵy bar oıyn júrgizýshi sheńberdiń ortasyna keledi de, oıynnyń tártibin túsindiredi. Oınaýshylardy birden bastap túgel nómirlep shyǵady....
OQTAÝ TARTYS - OIYNY
Bul oıyndy oınaý úshin ortaǵa eki bala shyǵady. Aldymen jerge syzyq syzady jáne sol syzyqtyń eki jaǵyna turady, oqtaýdyń eki ushynan ustap tartady. Qaısysy syzyqtan ótse, jeńiledi. Al, kúshi basym bolyp tartyp alǵany jeńiske jetedi.
ATTAMAQ - OIYNY
Bul oıynda úsh jipti kerip ustap turý qajet. Birinshisi – tómen, ony attap ótý kerek, ekinshisi – bıik, ony eńkeıip, al endi úshinshisinen taǵy da attap ótý kerek. Áýeli bir oıynshyny alyp kelip osy jipterden ótkizip, sodan soń kózin baılap bir aınaldyryp qoıa berý kerek.
"EGİZ SÓZDER" - OIYNY
Oıyndardan bólek muǵalimniń árbir sabaqtarda qoldanatyny úlestirmeli kártishkeler. Úlestirmeli kártishkeler de balalardyń jumys kezindegi ózderiniń jaýaptylyǵyna, qatesiz oryndap, jaqsy baǵa alýlaryna da áser etedi. Olar da durys, tıimdi qurylǵandy jaqsy kóredi.
"JANÝARLAR KEŃESİ" - OIYNY
Tapsyrma: janýarlardyń attary arqyly sandarǵa jasyrylǵan áripterdi taýyp, berilgen naqyl sózdi oqımyz. Berilgen sýretterden kirpi, qasqyr, túlki, maımyl, qoıannyń attaryn taptyq.
KRIPTOGRAMMALAR - "HALYQ DANALYǴY" - OIYNY
Tapsyrma: aldymen sóılemderdi tolyqtyratyn sózderdi tap. Tapqan sózderiń seniń jasyrynǵan maqaldy oqýyńa kómektesedi.
"KİM JYLDAM?" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty: Býyn úndestigin, býyn túrlerin este saqtap, pysyqtaý. Balalardyń óz shyǵarmashylyq qabiletterin osy Oynnydardyń qorytyndysy arqyly salystyryp otyrýyna kózdeledi. Bul oıyn da ózge oıyndar sıaqty balalardyń oılaý, este saqtaý qabiletterin damytyp, sózdik qorlaryn baıytady.
"QURYLYSSHY" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty: oıyn arqyly balalardyń este saqtaý qabiletteri damyp, tez oılap, tez aıtý qabiletteri artady, sózdik qorlary ulǵaıady. Oıynnyń oınalý ádisi: taqtaǵa qurylys materıaldary retinde qatań, uıań, úndi dybystary jazylady. Osy dybystarǵa saı keletin daýysty dybystardy tańdaý arqyly sózder qurastyrady.
"AIaQTALMAǴAN SÓZDER" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty. Oqýshylardyń daýysty jáne daýyssyz dybystar boıynsha alǵan bilimderin tekserý. Ótilgen materıaldardy eske túsirý bolyp tabylady.
Oınaýshylar eki topqa teń bólinedi de, birinshi top úıdiń syrtyna shyǵyp, ekinshi top úıde qalady. Oıyndy basqarýshy syrtta turǵandardyń esimderin úıde otyrǵandarǵa qoıyp, ózi belgilep alady. Sodan keıin syrttaǵy oıynshylardy bir-birlep shaqyra bastaıdy.
Oıynnyń sharty boıynsha, syrttan kirgen oıynshy otyrǵandardyń ishinen óz esimi berilgen oıynshyny tabýy kerek. Al óz esimi berilgen oıynshyny tapqandar sonyń qasyna baryp otyrady, aıyp tartpaıdy. Aıyp tartýshylar kópshiliktiń uıǵarýymen óleń aıtady, bı bıleıdi, t. b. óner kórsetedi. Kelesi joly eki top oryndaryn aýystyrady.
ARYNDY ARQAN - OIYNY
Oınaýshylar dóńgelene sheńber quryp turady. Bir oıynshy arqannyń bir jaq ushyn ustap, sheńber ortasynda otyrady. Ekinshi oıynshy arqannyń ekinshi ushyna taıaqsha baılap, sheńber boıymen aınaldyrady. Al balalar arqandy aıaqtarynyń astynan sekire almaı ustap qalsa, sol bala oıynnan shyǵady da, kópshiliktiń uıǵarýy boıynsha, ortada óner kórsetedi.
Nemese bylaı da oınaýǵa bolady: arqannan sekire almaı qalǵan bala oıynnan shyǵyp qalady, osylaısha bir oıynshy qalǵanǵa deıin arqandy aınaldyra berýge bolady, sońǵy qalǵan bir oıynshy jeńimpaz atanady.
ARQAN TARTYS - OIYNY
Oıyndy jazdygúni kógalda oınaýǵa bolady. Oınaýshylardyń sany on baladan kóp bolmaǵany jón. Oıynǵa uzyndyǵy segiz on metr eki ushy túıilgen arqan kerek. Arqannyń teń ortasyna belgi retinde qyzyl mata baılanady. Oıynǵa qatysýshylar boıyna qaraı bir qatar jasap turady da, oıyn júrgizýshiniń tapsyrýymen bir, eki… dep sanap shyǵady. Sodan keıin eki degenderi (jup) bir jaqqa, bir degenderi (taq) ekinshi jaqqa bólinedi.
ATQAÝMA - OIYNY
Oıyndy alty bala úsh úshten bólinip oınaıdy. Bir bala sol qolymen óziniń oń bilegin ustaıdy. Qarama qarsy turǵan bala da sóıtedi. Sodan keıin bos qoldarymen biriniń bileginen biri ustaıdy.
AQSHAMSHYQ - OIYNY
Oıyn júrgizýshi oıynshylardy aralarynan bir kisi ótetindeı etip dóńgelete otyrǵyzady da, ortaǵa shyǵyp, ózi eki alaqanyn bettestire ustaıdy. Oıynshylarǵa da solaı isteýdi tapsyrady. Sodan keıin alaqandarynyń arasyndaǵy saqınany oıynshylardyń birine tastaý úshin aınala júrgizip, báráne saqına tastaýdyń belgisin jasaıdy. Alaıda ol saqınany bildirmeı bireýge ǵana tastaıdy. Saqına jasyrylǵan adam da ony basqalarǵa baıqatpaýǵa tyrysady. Oıyn basqarýshy túgel aınalyp shyqqan soń, ortaǵa kelip: «aqshamshyǵymdy ber», dep daýystaıdy. Sonda saqınany alǵan oıynshy ornynan atyp turýy kerek. Árbir oıynshy oń jaǵynda otyrǵan kórshisin baǵady, saqınanyń onda baryn berse, ornynan turyp ketse, jazany sol jaǵyndaǵy oıynshy tartady. Aıypker kópshiliktińuıǵarýymen óleń aıta ma, bı bıleı me, dombyra tarta ma – áıteýir bir óner kórsetip jazasyn óteýge tıis. Kópshiliktiń uıǵarýyna qarsylasýǵa bolmaıdy
AŃSHYLAR - OIYNY
Oınaýshylar eki topqa teń bólinedi. Biri – «úırekter» sheńberdiń ishinde qalady da, ekinshisi – «ańshylar» sheńber boıymen qatarǵa turady. Ańshylardyń maqsaty – doppen úırekterdi kózdep uryp, oıynnan shyǵarý. Oıyn júrgizýshiniń belgisi boıynsha ańshylar dop laqtyryp, úırekti atyp ala bastaıdy. Dop tıgen úırek oıynnan shyǵarylady. Oıyndy belgilengen ýaqyt mólsherine deıin oınaýǵa bolady. Ol úshin ýaqyt eki jaqqa da teń belgilenedi. Berilgen ýaqyt ótkennen keıin, ańshylar men úırekter oryndaryn aýystyrady. Oıynnyń sońynda belgilengen ýaqyt aralyǵynda úırekti kóp atyp alǵan ańshylar toby utqan bolyp eseptelinedi.
AŃSHYLAR MEN QOIANDAR - OIYNY
Bul oıyndy jyldyń qaı mezgilinde bolsa da oınaýǵa bolady (jazda doppen, qysta qarmen). Oıynǵa jınalǵandar eki topqa bólinedi. Ańshylardyń sany qoıandardan eki ese az bolady.
Eki jerde bir-birinen qashyqtyǵy elý júz adymdaı sheńber syzylady. Qoıandar sol eki sheńberdiń birine – «inge» ornalasady. Sheńber shetinde turǵan ańshylar qoıandardyń inin tyqyrlatyp syza bastaıdy (jerdi aıaqtarymen túrtkileıdi). Sol kezde qoıandar óz ininen shyǵyp, ekinshi inge – sheńbńrge qaraı qashady. Osy kezde ańshylar qoıandardy ata bastaıdy. Ekinshi sheńberge jetkenshe oqqa ushqan qoıan oıynnan shyǵyp qalady. Barlyq qoıandy ańshylar atyp bitkenshe, oıyn toqtamaıdy.
BİZ DE - OIYNY
Bul oıyndy keń bólmelerde oınaýǵa bolady. Oıynǵa qatysatyn balalar qaz qatar otyrady. Oıyn bastaýshy jurt aldyna shyǵyp, áńgime aıta bastaıdy. Oıynnyń sharty tómendegideı bolady. Oıyn bastaýshy balalardyń qosylyp aıtylýyna bolatyn sóz aıtsa, olar «biz de» dep jaýap birge jaýap berýi kerek te, qosylýǵa bolmaıtyn sóz aıtsa, úndemeýleri kerek. «Biz de» sózin aıtyp qalsa, onda aıyp tartatyn bolady. Án salyp, ne taqpaq aıtyp, ne bı bılep beredi.
Oıyn bastaýshy: men kólge baramyn.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: onan úırek ustap alamyn.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: úırektiń jarymyn kúshigime beremin.
Balalar: biz de.
Oıyn bastaýshy: kúshigim jeıdi.
Osy kezde bireý; «biz de», dep qalsa, oıyn toqtaıdy. Álgi qatelesken bala aıyp tartady. Budan soń oıyn qaıta bastalady.
DAÝYSTA, ATYŃDY AITAM - OIYNY
Oıynshylar qol ustasyp dóńgelene sheńber jasap ornalasady. Kózi baılaýly bir oıynshy sheńberdiń ortasynda turady da, qolyndaǵy taıaǵyn sheńber boıynda turǵan oıynshylardyń kez kelgenine usynyp: «Daýysta, atyńdy aıtam», deıdi. Taıaqtyń ekinshi ushynan ustaǵan oıynshy atyn bilip qoımas úshin ádeıi daýsyn buzyp shyǵarady. (Oıynshylar belgili bir baǵytpen únemi qozǵalysta bolady.) Kózi baılanǵan oıynshy birinshi taıaq usynǵan oıynshynyń atyn durys tapsa, sol oıynshymen oryn aýystyrady. Taba almasa, taıaǵyn ekinshi oıynshyǵa usynady, ony taba almasa, kelesige usynady, osylaısha úsh oıynshynyń atyn anyqtaı almasa, oıynnan shyǵyp qalady.
KÓRSHİ - OIYNY
Oınaýshylar eki ekiden otyrady da, bir oıynshy jalǵyz qaldyrylady. Oıyn júrgizýshiniń maqsaty – syńar qalǵan oıynshyǵa kórshi izdeý.
Oıyn júrgizýshi: «Saǵan kimniń kórshisi kerek?» dep suraıdy. Syńar oıynshy: «Maǵan Aqylbektiń kórshisi kerek», dep jaýap beredi. «Kórshińmen arazbysyn, álde tatýmysyń?» dep suraıdy. Eger ol arazbyn dese, syńar oıynshyǵa kelip kórshi bolady. Tatýmyn dese tatý bolǵany úshin, ıaǵnı kórshisin bermegeni úshin jaza tartady. Syńar oıynshynyń uıǵarýymen kópshilik aldynda óner kórsetedi. Al syńar qalǵan oıynshy kórshi izdeıdi. Osylaısha oıyn jalǵasa beredi.
MONDANAQ - OIYNY
Oınaýshylar oıyn basqarýshynyń aıtýymen tizelerin tez kóterip, aıaqtarynyń basyn túıistirip dóńgelene otyrady (tizeleriniń astynda oramal ótetindeı oryn bolý kerek). Sonda olardyń aıaqtarynyń túıisken jerinde bir kisi otyrǵandaı bos oryn qalady. Osy orynǵa basqarýshy otyrady. Osy kezde qolynda oramaly bar oıynshy ortadaǵy otyrǵan oıyn basqarýshyny jonynan tartypqalyp, tez tizesiniń astyna tyǵa qoıyp, «áne ketti modanaq, mine ketti modanaq» dep óleńdetedi. Barlyǵy osy óleńdi hormen aıtady. Al oıynshylardyń qoldary únemi tizeleriniń astynda bolady, sebebi oramaldy tizeleriniń astynan sheńber boıymen birine biri berip, jyljytyp oıyn júrgizýshige bildirmeýge tyrysady. Al oıyn júrgizýshiniń maqsaty – osy oramaldy ustap alý. Egerde ustap alsa, sol ustaǵan oıynshymen oryndaryn aýystyrady, sótip oıyndy jalǵastyra beredi. Oınaýshylar bolsa oramaldy tizeleriniń astynan júgirte otyryp qaıtken kúnde de oıyn basqarýshynyń qolyna túsirmeýge, múmkindik bolsa, ony oramalmen bir uryp qalýǵa tyrysady.
ORDAǴY QASQYR JÁNE ORAMAL TASTAÝ - OIYNY
Alańnyń ortasynan arlyǵy qyryq elý sm syzyq syzylady. Bul qasqyr jatqan or. Qalǵan oıynshylar qozy, laq bolady da, sol syzyqtyń bir jaǵynda jaıylyp júredi. Muǵalimniń eskertýi boıynsha qozy, laqtar ordyń ekinshi jaǵyna ótýi kerek. Al qasqyrlar ótip bara jatqandardy ustaýǵa tyrysady. Qolǵa túsken nemese sekirip úlgermegen qozy, laqtar qaıtadan júgiredi. Qolǵa túsken qozy, laqtardyń sany qasqyrlarmen birdeı bolǵanda, oıyn toqtatylady. Oıynnyń basynda qasqyrlardyń sany qozy, laqtardan eki ese az bolady.
SOQYRTEKE - OIYNY
Oınaýshylar dóńgelene tura qalyp, ortalaryna oramalmen kózin baılap «soqyrtekeni» shyǵarady. Sheńber boıynsha turǵan oıynshylar bildirmeı baryp, «soqyrtekeni» túrtkileı bastaıdy. Osy kezde ol túrtken oıynshyny ustap alyp, atyn aıtýy kerek (ustaı almasa da, daýystap atyn aıtýy shart). Osylaı oınap júrgende «soqyrteke» tynysh turǵan oıynshyny da ustap alyp, atyn aıtýy múmkin. Onda ustalǵan oıynshyny kózin baılap ortaǵa shyǵady da, «soqyrteke» bolady, sondyqtan olar ornynda turmaı únemi qashyp júrýi kerek. «Soqyrtekeniń» qolyna túsken bala oryn aýystyrady. Múmkindiginshe, oınaýshylar sheńberden shyqpaǵany jón.
SYMSYZ TELEFON - OIYNY
Qyz jigitter sap túzep turady. Oıyn ońnan solǵa ne, soldan ońǵa qaraı bir yńǵaıda júredi. Oıyn basqarýshy birinshi turǵan adamǵa qulaǵyna sybyrlap, sóz ne sóılem aıtady, ol kelesi kórshisine sybyrlap estigen sózin jetkizedi, osylaısha sońǵy adamǵa deıin jalǵasady. Al endi oıyn basqarýshy sońǵy adamnan bastap suraıdy. Múmkin sony qate estip, ózgertken adam aıyp óteıdi. Aıyp ár túrli: án salý, bı bıleý, óleń oqý, sol sıaqtylar.
TAPSHY, KİMNİŃ DAÝSY? - OIYNY
Sheńberde turǵan oıynshylardyń bári ortaǵa shyǵyp kózin baılaıdy da, oıyn basqarýshy bolady. Al qalǵany:
«Sekir sekir» degen kim,
bilgish bolsań taba ǵoı.
Taýyp al da, óziń kep,
Sol oryndy ala ǵoı, degen óleńdi aıtyp, sheńberdi aınala júgiredi.
«Sekir sekir» degen sózdi muǵalim belgilegen oqýshy aıtady. Balalar osyny aıtyp bolǵan soń, oıyn bastaýshy kózin ashady da, «sekir» dep aıtqan balany tabýǵa tyrysady. Tapsa, aıtqan bala ortaǵa shyǵady da, oıyn basqarýshy bolady. Oıyn osy retpen júrgizile beredi.
TASYMAQ - OIYNY
Bul oıynda 2 jerge ydysqa sý quıyp qoıady, sol sýdy qarsy betke qoıylǵan bos kesege qasyqtap 2 adam tasıdy. Bunda komanda quryp oınaıdy, ár komandada úsh adam bolady.
Oıynnyń sharty: sý tasıtyn adam sýdy tókpeı shashpaı, tez tasýy kerek, qaı komanda jeńiske jetse, júldege sol ıe bolady.
TAIAQ JÚGİRTÝ - OIYNY
Oınaýshylar kezekpenen ózderi turǵan jerden on shaqty adym jerdegi jarqabaq etip soǵylǵan qarǵa qoldaryndaǵy taıaqtaryn laqtyrady. Laqtyrylǵan taıaq jarqabaq qardan ótken jaǵynyń uzyn qysqalyǵyna qaraı jeńimpazdyń kim ekeni anyqtalady. Oıyndy birneshe ret qaıtalaýǵa bolady.
Oıyn qaıtadan oınalatyn bolǵandyqtan, kezek kútip kóp ýaqyt jibermeý úshin oınaýshylardyń sany úsh besten artpaǵany jón. Oqýshylar kóp bolǵan jaǵdaıda eki úsh topqa bólinip oınaý kerek. Qarǵa laqtyrylǵan taıaqtyń ornyn mektep oqýshylaryna arnalǵan naızany (kope) paıdalanýǵa bolady.
TYMPI TYMPI - OIYNY
«Tympı tympı» oıynyn bastaýshy dóńgelenip otyrǵan jurttyń ortasyna shyǵyp: «Tym tyrys, tympı tympı», deıdi. Osy sátte qalǵan adamdar úndemeýge tıis. Ortaǵa shyqqan adam ár túrli ázil, syqaq, qyzyqty áńgimeler aıtyp otyrǵandardy kúldirýge tyrysady. Belgili ýaqytqa deıin óziniń osyndaı «ónerimen» eshkimdi kúldire almasa, jeke adamnyń janyna baryp, sony kúldirýge kúsh salady. Ázil syqaqtary álsiz, ásersiz bolsa, aýzy murnyn qısaıtyp, túrli qolapaısyz qımyldar jasap kúldirýge áreket etedi. Osy sátte álgi oıynshy ún shyǵarmaýǵa, ortadaǵy adamnyń suraýyna jaýap bermeýge tyrysady. Al sóılep, kúlip qoısa aıypker sanalady. Aıyby úshin óleń aıtyp, bı bıleıdi. Aıybyn ótegennen keıin ol ortaǵa shyǵyp, oıyndy basqaryp ketedi.
TUTQYN ALÝ - OIYNY
Oınaýshylar teń eki topqa bólinedi. Eki toptan bir-bir oıynshy shyǵady da, teris qarap turyp qoldaryn aıqastyryp turyp kópir jasaıdy. Birinshi toptyń oıynshylary tizbekke turyp bir-birlep, «alal- aı, bulal- aı» dep ándetip, kópirdiń astynan óte bastaıdy. Osy kezde ekinshi toptyń oıynshylary birinshi toptyń oıynshylaryn, kópirdiń túbinde kezdestirip, árqaısysy kópirden óte bergende, bir-bir tastan nemese bas kıimnen ustatady da, onyń belgilengen atyn aıtýdy ótinedi. Ondaǵy zattyń aty jańaǵy ózderi aıtyp kele jatqan áýen alal -aı, bulal- aıdyń bireýi. Eger zattyń atyn tapsa, kópirden ótip kete beredi, al taba almasa, oıyn júrgizýshi onyń kózin baılap qolǵa túsken tutqyn retinde qarsylastar tobyna jiberedi. Osylaısha birinshi top kópirdiń astynan ótedi de, tutqyndardy ekinshi top ustaıdy.
SHALMA - OIYNY
Eki oıynshy kúni buryn daıyndaǵan tuıyq jipti belgili bir júıelengen tártippen biriniń qolynan biri alady. Birinshi kezek alǵan oıynshynyń álgi jipti eki qolyna, eki qoldyń ortańǵy saýsaqtarymen shalmany ilip alǵanda «yńǵyrshaq» paıda bolady. Ekinshi adam bas barmaq jáne suq qolmen yńǵyrshaqtyń eki jaq keregesinen ústinen astyna qaraı alǵanda – «shańyraq», tórtinshide – «astaýsha» shyǵady. Besinshide «kerege» qaıtalanady, altynshyda «shyntaq» bolyp qaıtalana beredi.
SHERTPEK - OIYNY
Oınaýshylardy oryndyqqa otyrǵyzyp bolǵannan keıin, oıyn júrgizýshi oramaldy ıyǵyna salyp alyp, oınaýshylardyń artynda júredi de, kez kelgen oıynshynyń eki kózin eki qolmen basa qoıady. Sol kezde bildirmeı kelip, joldastarynyń biri mańdaıynan shertip ketedi. Oıyn júrgizýshi kózin qoıa bere salyp, ıyǵyndaǵy oramalmen «shertpegimdi tap» dep, arqasynan tartyp qalady. Taba almaı qalsa, kópshiliktiń uıǵarýymen ortaǵa shyǵyp óner kórsetedi, al eger taýyp alsa, jańaǵy shertken adam aıybyn tartady. Osyndaı tártippen oıyn jalǵasa beredi. Oıynnyń qyzyqty bolýy oıynshylardyń sanyna baılanysty.
QAMALDY QORǴA - OIYNY
Oınaýshylar úlken sheńberdiń qataryna turady. Sheńberdiń ortasyna «Qamal», ıaǵnı mosy nemese oryndyq qoıady da, bir oıynshy qorǵaýshy bolady. Sheńber boıynda turǵan oıynshylar doppen qamaldy atqylaı bastaıdy, al qorǵaýshy bolsa dopty qamalǵa tıgizbeýge tyrysady. Kimde kim dopty qamalǵa (oryndyqqa) tıgizse, sol bala qorǵaýshymen ornyn almastyrady. Oıyn osylaısha jalǵasa beredi.
QARAGIE - OIYNY
«Qaragıe» jas balalar arasynda kóp taraǵan oıynnyń biri. Oıyn kógaldy jer, alańdarda oınalady. Oıynǵa er balalar qatysady. Ár oıynshynyń qaraǵaıdan nemese qaıyńnan jańylǵan 2 2, 5 metr bir basy úshkir syryqtary bolady. Eger syryqtary jas aǵashtan jasalǵan bolsa, úshkir jaǵyn otqa ustap keptirip alý kerek, sonda muqalmaıdy.
Oıyn júrgizýshi kómbeden 15 20 metr jerge aparyp jalaýsha tigedi. Oıynnyń maqsaty árbir oıynshy belgilengen qashyqtyqtan óziniń taıaǵymen jalaýshany kózdeý. Oıyn júrgizýshiniń ózine de oınaýǵa bolady. Osylaısha qaı oıynshy jalaýshaǵa kóp tıgizse, sol oıynshy utqan bolyp sanalady.
QARAMYRZA - OIYNY
Oıyn bastalmas buryn, onyń erejesi túsindiriledi. Biraz ýaqyttan keıin oıyn bastaýshy oınaýshylarǵa birden: «Assalaýmaǵaleıkým, Qaramyrza!» deıdi. Oıyn tártibi boıynsha sálem alýshy: «Ýaǵaleıkýmassalam, birinshi Qaramyrza!» dep jaýap berýi kerek, eger baıqamaı, «ýaǵaleıkýmassalam» dep jaýap qaıtarsa, onda sálem alýshy utylady.
QASSYŃ BA, DOSSYŃ BA? - OIYNY
«Qassyń ba, dossyń ba?» oıyny toılarda oınalady. Bul oıyn boıynsha qyzdar men jigitter aralas otyrady. Árbir jup kórshi bolyp eseptelinedi. Oıyndy bastaýshy:
Kórshińmen qassyń ba, dossyń ba? dep suraıdy. Eger suraǵan adamnan «dospyz» degen jaýap estise:
QYNDYQ SANDYQ - OIYNY
Oıynǵa qatysýshylardyń ishinen eki oıynshy ortaǵa shyǵady da, birine biri arqalaryn tirep turyp qushaqtasady. Oıyn júrgizýshi belgi bergen kezde ekeýi alǵa eńkeıip, birin biri jerden kóterip alýdyń qamyn oılaıdy. Jerden qaısysy buryn kóterip alsa, sol utqan bolyp eseptelinedi. Endi utqan oıynshy ornynda qalady da, utylǵan oıynshynyń ornyna kezek kútip turǵan kelesi oıynshy shyǵady. Oıyn osylaı bireýi jeńimpaz atanǵansha jalǵasa beredi. Jeńisti kóp alǵan oıynshy jeńimpaz atanady.
USHTY USHTY - OIYNY
Oıyn bastaýshy aınala otyrǵan oıynshylardy jańylystyrý úshin tez tez ushatyn jáne ushpaıtyn zattardy aralastyra aıtyp otyrady. Shart boıynsha, tek ushatyn zat atalǵanda ǵana oınaýshylar qoldaryn kóterý kerek. Al eger kimde kim ushpaıtyn zat atalǵanda qolyn kóterip qoısa, aıybyn tartyp, ne óleń aıtyp beredi, ne bı bıleıdi, ne basqa bir óner kórsetedi. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
AIGÓLEK - OIYNY
Oıyn keń alańda ótkiziledi. Oıynshylar sany men jas shamasyna qaraı eki topqa bólinedi de, arasy on bes – jıyrma metrdeı jerde qol ustasyp qarama qarsy tizbek quraıdy. Oıyn júrgizýshi eki toptyń bireýine kezek beredi. Olar barlyǵy qosylyp tómendegi óleńdi aıtady:
TEŃGE ALÝ - OIYNY
Asaba ortaǵa bos bótelke qoıyp, bótelkeniń aýzyna aqsha tyǵyp qoıady. Shyǵatyn adam bótelkeden on adymdaı qashyqtyqta turyp, uzyndyǵy 50 - 70 sm taıaqtyń bir ushyn jerge tirep, ekinshi ushyna mańdaıyn qoıyp, sol turǵan ornynda basyn almaı on ret aınalyp bolyp, boıyn ustap shaıqalmaı, teńselmeı baryp bótelkeniń aýzyndaǵy aqshany alýy kerek. Eger orta jolda táltirektep ketse, oıynnan shyǵady ári aıyp tóleıdi. Aıyp mólsheri bótelkeniń aýzynda turǵan aqshanyń mólsherinen kem bolmaýy kerek. Kelesi adam shyqqanda da sóıtedi. OIYNY arasynda bı bılenedi, kúı tartylady, án aıtylady. Úzdik óner kórsetkender syı - syıapat alady. Toıdyń qyzyqty ótýine úlken demeı, kishi demeı barlyq qonaq at salysady.
SIQYRLY TAIAQ - OIYNY
Oınaýshylar qol ustasyp, dóńgelene sheńber jasap turady. Qolynda taıaǵy bar oıyn júrgizýshi sheńberdiń ortasyna keledi de, oıynnyń tártibin túsindiredi. Oınaýshylardy birden bastap túgel nómirlep shyǵady....
OQTAÝ TARTYS - OIYNY
Bul oıyndy oınaý úshin ortaǵa eki bala shyǵady. Aldymen jerge syzyq syzady jáne sol syzyqtyń eki jaǵyna turady, oqtaýdyń eki ushynan ustap tartady. Qaısysy syzyqtan ótse, jeńiledi. Al, kúshi basym bolyp tartyp alǵany jeńiske jetedi.
ATTAMAQ - OIYNY
Bul oıynda úsh jipti kerip ustap turý qajet. Birinshisi – tómen, ony attap ótý kerek, ekinshisi – bıik, ony eńkeıip, al endi úshinshisinen taǵy da attap ótý kerek. Áýeli bir oıynshyny alyp kelip osy jipterden ótkizip, sodan soń kózin baılap bir aınaldyryp qoıa berý kerek.
"EGİZ SÓZDER" - OIYNY
Oıyndardan bólek muǵalimniń árbir sabaqtarda qoldanatyny úlestirmeli kártishkeler. Úlestirmeli kártishkeler de balalardyń jumys kezindegi ózderiniń jaýaptylyǵyna, qatesiz oryndap, jaqsy baǵa alýlaryna da áser etedi. Olar da durys, tıimdi qurylǵandy jaqsy kóredi.
"JANÝARLAR KEŃESİ" - OIYNY
Tapsyrma: janýarlardyń attary arqyly sandarǵa jasyrylǵan áripterdi taýyp, berilgen naqyl sózdi oqımyz. Berilgen sýretterden kirpi, qasqyr, túlki, maımyl, qoıannyń attaryn taptyq.
KRIPTOGRAMMALAR - "HALYQ DANALYǴY" - OIYNY
Tapsyrma: aldymen sóılemderdi tolyqtyratyn sózderdi tap. Tapqan sózderiń seniń jasyrynǵan maqaldy oqýyńa kómektesedi.
"KİM JYLDAM?" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty: Býyn úndestigin, býyn túrlerin este saqtap, pysyqtaý. Balalardyń óz shyǵarmashylyq qabiletterin osy Oynnydardyń qorytyndysy arqyly salystyryp otyrýyna kózdeledi. Bul oıyn da ózge oıyndar sıaqty balalardyń oılaý, este saqtaý qabiletterin damytyp, sózdik qorlaryn baıytady.
"QURYLYSSHY" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty: oıyn arqyly balalardyń este saqtaý qabiletteri damyp, tez oılap, tez aıtý qabiletteri artady, sózdik qorlary ulǵaıady. Oıynnyń oınalý ádisi: taqtaǵa qurylys materıaldary retinde qatań, uıań, úndi dybystary jazylady. Osy dybystarǵa saı keletin daýysty dybystardy tańdaý arqyly sózder qurastyrady.
"AIaQTALMAǴAN SÓZDER" - OIYNY
Oıynnyń maqsaty. Oqýshylardyń daýysty jáne daýyssyz dybystar boıynsha alǵan bilimderin tekserý. Ótilgen materıaldardy eske túsirý bolyp tabylady.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Býnaqdeneliler klasy. Býnaqdenelilerdiń damýy jáne paıda – zıany.
