Qazaq handyǵynyń qurylýy jaıynda
Alash halqynyń tuńǵysh egemendik alýy - Ábilhaıyr handyǵynan bólinip óz aldyna jeke handyq quryp, aq kıizge kóterip elbasyn saılaýy, baıraǵyn kóterip, "Alash" uranyn qabyldaǵan kúnnen bastalady. Táńirdiń aq tańy atyp, shýaq shashqan kúni QAZAQ atty ult dúnıege keldi. Oǵan tarıh kýá.
QAZAQ HANDYǴYNYŃ QURYLÝY JAIYNDA
Shyńǵys han urpaqtaryn «tóre» degen,
Tóreler han saılanyp, el bılegen.
Aqsaq Temir shapqynyn basyp kelgen,
Urys handy alty Alashta kim bilmegen.
Toqtaqıa úlken uly Urys hannyń,
Odan Bolat ákesi Kereı ulannyń.
Ortanshy uly Quıyrshyq onyń urqy,
Jánibek sultan kemeńger zamanynyń.
Aq Ordanyń berekesi ketkende,
Egemendik jeli ońynan eskende.
Shaıbandyqtar kóshpendi eldi shetke teýip,
Qorlyǵy shekten shyǵyp ketkende.
Tarıhtan bizge jetken sony derek,
Shaıbannan qypshaq eli bezse kerek,
Bólingen qalyń eldi bastap shyqqan,
Kereı sultan, dana tulǵa Áz Jánibek.
Kórshi elden moǵol hany Esen Buǵa,
Muny estip sálem aıtqan duǵaı - duǵaı.
Ábilhaıyr shapqynynan qorǵan bolsyn,
Degen oımen jer beripti Talas - Shýdan.
Turmysy kóshpendilik áýel bastan,
Dala tósi tósenish, shańyraǵy aspan.
Qan keshken erkin halyq «Tóre tańba»,
Tý tigip serttesedi Qozybasta.
Aq kıizben kóterip eki arysty,
Han saılap mereıi tasyp qalysypty.
Qarttary qolyn jaıyp bata berip,
Túrgesh halqy kórisip tabysypty.
Muzbalaq qus patshasy, taý qyrany,
Qazaqtyń «Alash» bopty basty urany,
Uly dúbir toı jasap «A - qudaılap»,
«Jylaý kúıi» tógilipti dombyranyń.
Egemendik el armany namys janyǵan,
Osy jurtty «Qazaqtar» dep el tanyǵan.
El Ordasy Áziret baba jerlengen,
Kıeli shahar eken Túrkistan.
Atqa qonyp bolashaqty boljaǵan,
Bodan elden egemendi el bolǵan.
Qazaq jurtyn Qytaı, Reseı moıyndap,
Elshilerin qurmetpen qabyl alǵan.
Uly Dala perzentteri batyr halyq,
Eýrazıa kindiginde quryp handyq.
Talaı erlik joldary baıandalmaı,
Syry ashylmaı jatyr ǵoı tarıh sandyq.
Túsinikteme: Urys hannyń urpaqtary Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilhaıyr bıliginen bas tartyp, eki júz myńdaı adammen bólinip shyǵý ýaqyty týraly tarıhshylar pikiri ártúli. Mysaly áıgili tarıhshylar Ý. G. Hvoros 1451 jyl degendi alǵa tartsa, A. Chýloshnıkov, B. Ahmedovtar 1455 - 56 jyldardy, al Muhamed Haıdar Dýlatı 1465 - 1466 j. j. ataıdy t. s. s. Qalaı bolǵanda da tarıhı oqıǵa moǵol hany Esen - Buǵanyń kózi tirisinde bolǵany anyq. Esen - Buǵa hannyń baqılyqqa attanýy naqty jazba derek boıynsha 1462 jyl. «Tarıh - ı Rashıdı» jáne «Bahr ál - asrar» derek kózderi boıynsha bul oqıǵa Aqsaq Temir urpaǵy Ábý Saıdtyń Shıraz qalasynan Júnis handy moǵol hany Esen Buǵaǵa qarsy soǵysqa paıdalaný úshin shaqyrtýymen sáıkes keledi. Egerde Ábý Saıd 1458 - 1459 j. j. Horasandy jaýlap alǵannan keıin Gerat qalasynda Júnis handy qabyldaǵanyn, oǵan qosa Júnis han men Esen - Buǵa arasyndaǵy qyrǵyn keminde bir jarym, eki jylǵa sozylǵanyn eskersek, Kereı men Jánibektiń óz ulys adamdarymen moǵol hany Esen - Buǵanyń jerine kelýi 1459 - 60 jyldarda oryn alǵan oqıǵa dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. Túsinikti bolý úshin aıta keteıin - resmı tarıh málimeti boıynsha Qazaq handyǵynyń qurylý jyly 1465 - 1466 jyl. Bul kezeń Qazaq Ordasynyń irgelenip, el irgesin qymtap, kórshi elder eseptesetindeı dárejege jetip, egemendi eldiń tuńǵysh handary eldi erkin basqarýǵa qol jetkizgen ýaqyty. Kereı men Áz Jánibek handar qazaq halqynyń memlekettik ıdeıasynyń túp qazyǵyn qalaǵan qazaqtyń tuńǵysh saıası tulǵalary. Kereı han shamamen 1459 - 1473 jyldarda, Áz - Jánibek han 1473 - 1480 jyldary qazaqtyń tuńǵysh han taǵyna otyrǵan elbasylar.
QAZAQ HANDYǴYNYŃ QURYLÝY JAIYNDA
Shyńǵys han urpaqtaryn «tóre» degen,
Tóreler han saılanyp, el bılegen.
Aqsaq Temir shapqynyn basyp kelgen,
Urys handy alty Alashta kim bilmegen.
Toqtaqıa úlken uly Urys hannyń,
Odan Bolat ákesi Kereı ulannyń.
Ortanshy uly Quıyrshyq onyń urqy,
Jánibek sultan kemeńger zamanynyń.
Aq Ordanyń berekesi ketkende,
Egemendik jeli ońynan eskende.
Shaıbandyqtar kóshpendi eldi shetke teýip,
Qorlyǵy shekten shyǵyp ketkende.
Tarıhtan bizge jetken sony derek,
Shaıbannan qypshaq eli bezse kerek,
Bólingen qalyń eldi bastap shyqqan,
Kereı sultan, dana tulǵa Áz Jánibek.
Kórshi elden moǵol hany Esen Buǵa,
Muny estip sálem aıtqan duǵaı - duǵaı.
Ábilhaıyr shapqynynan qorǵan bolsyn,
Degen oımen jer beripti Talas - Shýdan.
Turmysy kóshpendilik áýel bastan,
Dala tósi tósenish, shańyraǵy aspan.
Qan keshken erkin halyq «Tóre tańba»,
Tý tigip serttesedi Qozybasta.
Aq kıizben kóterip eki arysty,
Han saılap mereıi tasyp qalysypty.
Qarttary qolyn jaıyp bata berip,
Túrgesh halqy kórisip tabysypty.
Muzbalaq qus patshasy, taý qyrany,
Qazaqtyń «Alash» bopty basty urany,
Uly dúbir toı jasap «A - qudaılap»,
«Jylaý kúıi» tógilipti dombyranyń.
Egemendik el armany namys janyǵan,
Osy jurtty «Qazaqtar» dep el tanyǵan.
El Ordasy Áziret baba jerlengen,
Kıeli shahar eken Túrkistan.
Atqa qonyp bolashaqty boljaǵan,
Bodan elden egemendi el bolǵan.
Qazaq jurtyn Qytaı, Reseı moıyndap,
Elshilerin qurmetpen qabyl alǵan.
Uly Dala perzentteri batyr halyq,
Eýrazıa kindiginde quryp handyq.
Talaı erlik joldary baıandalmaı,
Syry ashylmaı jatyr ǵoı tarıh sandyq.
Túsinikteme: Urys hannyń urpaqtary Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilhaıyr bıliginen bas tartyp, eki júz myńdaı adammen bólinip shyǵý ýaqyty týraly tarıhshylar pikiri ártúli. Mysaly áıgili tarıhshylar Ý. G. Hvoros 1451 jyl degendi alǵa tartsa, A. Chýloshnıkov, B. Ahmedovtar 1455 - 56 jyldardy, al Muhamed Haıdar Dýlatı 1465 - 1466 j. j. ataıdy t. s. s. Qalaı bolǵanda da tarıhı oqıǵa moǵol hany Esen - Buǵanyń kózi tirisinde bolǵany anyq. Esen - Buǵa hannyń baqılyqqa attanýy naqty jazba derek boıynsha 1462 jyl. «Tarıh - ı Rashıdı» jáne «Bahr ál - asrar» derek kózderi boıynsha bul oqıǵa Aqsaq Temir urpaǵy Ábý Saıdtyń Shıraz qalasynan Júnis handy moǵol hany Esen Buǵaǵa qarsy soǵysqa paıdalaný úshin shaqyrtýymen sáıkes keledi. Egerde Ábý Saıd 1458 - 1459 j. j. Horasandy jaýlap alǵannan keıin Gerat qalasynda Júnis handy qabyldaǵanyn, oǵan qosa Júnis han men Esen - Buǵa arasyndaǵy qyrǵyn keminde bir jarym, eki jylǵa sozylǵanyn eskersek, Kereı men Jánibektiń óz ulys adamdarymen moǵol hany Esen - Buǵanyń jerine kelýi 1459 - 60 jyldarda oryn alǵan oqıǵa dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. Túsinikti bolý úshin aıta keteıin - resmı tarıh málimeti boıynsha Qazaq handyǵynyń qurylý jyly 1465 - 1466 jyl. Bul kezeń Qazaq Ordasynyń irgelenip, el irgesin qymtap, kórshi elder eseptesetindeı dárejege jetip, egemendi eldiń tuńǵysh handary eldi erkin basqarýǵa qol jetkizgen ýaqyty. Kereı men Áz Jánibek handar qazaq halqynyń memlekettik ıdeıasynyń túp qazyǵyn qalaǵan qazaqtyń tuńǵysh saıası tulǵalary. Kereı han shamamen 1459 - 1473 jyldarda, Áz - Jánibek han 1473 - 1480 jyldary qazaqtyń tuńǵysh han taǵyna otyrǵan elbasylar.
You Might Also Like
-
Bilimdilik: Oqýshylardyń birmúshe, birmúsheniń standart túri, kópmúshe jáne olarǵa amaldar qoldaný, kópmúsheni kóbeıtkishterge jikteý jóninde alǵan bilimderin tereńdetý.
