Qazaqstan geografıalyq ataýlaryn zertteý
Taqyryby: Qazaqstan geografıalyq ataýlaryn zertteý
Mazmuny
1. Kirispe 2
2. Qazaqstannyń jer - sý attarynyń zerttelý tarıhy 4
3. Geografıalyq ataýlardy toptaý (klassıfıkasıalaý) 9
4. Qazaqstan toponımderiniń qalyptasý kezeńderi 14
5. Ataýlardyń shyǵý tarıhyna qyzǵylyqty áńgimeler keltirý 19
6. Qorytyndy 22
7. Paıdalanǵan ádebıetter 23
Kirispe
Mektepte geografıa, bıologıa, tarıh t. b. sabaqtarda geografıalyq ataýlar barlyq taqyryptarynda kúnbe - kún kezdesip otyratyny belgili. Geografıalyq ataýlardy bilý - kartany oqyp bilýdiń negizi.
Ókinishke oraı, qazirgi tańda bul másele durys jolǵa qoıyldy dep aıtý qıyn. Kópshilik jaǵdaıda geografıalyq ataýlardy qurǵaq jattaýmen shekteledi. Bul jattatý bilim bola almaıdy. Osy jattaǵan ataýlardy tez umytyp nemese shatastyryp alamyz.
Al, Qazaqstan toponomıkasy jóninde bizdi ǵylymı zertteý jumysyna baýlý, olardyń árqaısysyn ózi týǵan aýyly men aýdannyń geografıalyq jer ataýlarynyń tarıhymen, ıaǵnı o bastaǵy baıyrǵy eldi meken ataýlarynyń ártúrli kezeńderde oryn alǵan saıası - áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty basqa ataýlarmen aýystyrýdyń naqtyly sebepterin tanyp bile alatyndaı, olardy ózinshe taldap, pikir júrgize alatyn dárejege kóterý kerek. Áýel bastan qalyptasqan tarıhı eldi meken ataýlarynyń ózgerý, bógde atpen ózgerý, múlde joıylyp óship ketý nemese syrttan zorlyqpenendirilgen bóten tildegi ataýlarmen almastyrý prosesterindegi basty sebepter, negizinen ár kezeńde júrgizilgen otarshyldyq saıasatpen tikeleı baılanysta jatatyn áleýmettik qubylys ekenin oqýshyǵa shynshyldyqpen, naqtyly derekti aıǵaqtarmen ashyp kórsetýdiń tanymdyq máni erekshe.
Geografıalyq ataýlarda halyqtyń tarıhy jáne tarıhı geografıa jóninde qyrýar baı materıal, qundy derekter saqtalǵan. Olar jer astynda tunyp jatqan qazba baılyq nemese arheologtarǵa sırek kezdesetin qundy kóne zattar ispettes. Demek, onyń qoınaýynda zamandar boıy saqtalǵan, talaı ǵasyrdyń kýási bolǵan sol - tarıhı ataýlar bar. Sondyqtan da halyqpen birge ómir súrip kele jatqan ataýlar til arqyly ótken tarıhymyz jaıly kóp málimet alarymyz sózsiz.
Bul kúnde árbir tildiń sózdik qoryndaǵy geografıalyq ataýlardy ǵylymı júıede zertteýge úlken mán berilip otyr. Kezinde qazaqtyń jer - sý ataýy jóninde halqymyzdyń zańǵar jazýshysy M. O. Áýezov: «Bizdiń qazaq - jer aty, taý atyn ámanda sol ortanyń syr - sıpatyna qaraı qoıa bilgen jurt. Qaıda qandaı bir ólkege barsańda jer - sý japan túzde kezdesken kishkene bulaq atynyń ózinde hanshama mán - maǵyna, sheshilmegen qupıa syr jatady»- dep óte oryndy aıtqan.
Árbir meken - jaı, halyq, qala ataýlary belgili - bir halyqtyń tarıhyna qatysty bolǵanyn ondaǵy jer - sý ataýlary mura bolyp tanylady. Osy jer - sý ataýlary arqyly sol jerde ómir súrgen halyq, taıpa, rý týraly maǵlumat alamyz. Qazaq dalasyndaǵy eldi - meken ataýlarynyń uzyna - boıǵy turqyna nazar aýdarsaq, bizdiń ata jurtymyzdyń ótkendegi qandy tarıhynda, basqynshylyq, otarshyldyq joryqtardyń, saıası - ıdeologıalyq maqsattaǵy saıasattardyń túrli qatparly izderi jatyr. Halqymyzda «Jerdiń aty - tarıhtyń haty» degen ataly sóz bar. Atameken ataýlary atadan balaǵa, urpaqtan – urpaqqa aýysyp otyratyn asyl qazyna, tarıhı jádiger.
Ǵylymı jumysty jazý barysynda A. Ábdirahmanov, E. Qoıshybaev, Á. Mýrzaev, Á. Birmaǵambetov, T. Januzaqov, E. Kerimbaev, t. b. eńbekteri basshylyqqa alyndy.
Alǵa qoıǵan maqsatqa baılanysty tómendegideı mindetterdi sheshý:
a) Qazaqstan jerindegi toponımderdiń shyǵý, paıda bolý, damý joldaryn taldaý;
á) toponımderdi toptarǵa jikteý;
b) Qazaqstan jer - sý attaryn sholý;
v) Qazaqstannyń jer - sý ataýlaryna qatysty qyzǵylyqty áńgimeler qarastyrý;
Ǵylymı jumys kirispe men negizgi bólimnen, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tizimnen turady.
Ǵylymı jumysty jazý úshin monografıalyq eńbekter, ǵylymı maqalalar, merzimdi baspasóz betinde jarıalanǵan maqalalarmen qatar Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Akademıasyna jınalǵan «habarlarmen» qatar, Qazaqstannyń masshtaby 1: 2 500 000 bolatyn fızıkalyq kartasy, saıası - ákimshilik kartalary, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2 tomdyq atlasy paıdalanyldy.
Qazaqstannyń jer - sý attarynyń zerttelý tarıhy
Jer betiniń bederine at qoıý adamzat qoǵamymen birge týyp, ejelden kele jatyr. Jer - sý attary nemese geografıalyq ataýlar arnaýly ǵylymı ádebıetke toponımder dep atalatyny belgili. Al geografıalyq ataýlardyń shyǵý tegin, qalyptasý zańdylyǵyn, maǵynasyn, gramatıkalyq qurylymyn geografıa men til bilimine ortaq ǵylym salasy - toponımıka zertteıdi. Toponomıka grektiń «topos» - jer, oryn, «onoma»- ataý, esim, at degen sózderinen alynǵan. Ol ózen, sý, qudyq, bulaq, kól, teńiz attaryn (gıdronımder); taý, saı - sala, qarat, jotalar, asýlar, orman, toǵaı, jaılaý (oronımderdi); eldi - mekenderdiń attaryn (oıkonımderdi) jan - jaqty zertteıdi.
Qazaqstan jer kólemi jóninen dúnıe júzi memleketteriniń ishinde 9 - shy oryn alady, ıaǵnı ulan - baıtaq Qazaqstan jerinde mıllıondaǵan jer - sý attary bar. Sol jer - sý attary qashan jáne qalaı paıda bolǵan?
Myńdaǵan ózenderge, kólderge, taý - tóbelerge, qalalarǵa, aýyldarǵa kimder at qoıǵan? Geografıalyq ataýlarda qandaı syr jatyr?
Mine, osyndaı suraqtar ǵalymdardy ǵana emes, óz halqynyń ótken tarıhyn bilýge qushtar yntyzar árbir sanaly azamatty tolǵandyrmaı qoımaıdy.
Geografıalyq ataýlardyń shyǵý tórkini, olardyń atalý sebebi adamdardy erte zamannan - aq qyzyqtyryp keledi. Keıbir geografıalyq ataýlardyń atalý tarıhy tym arǵy dáýirge baryp tiriledi.
Kóne dáýirde adam óziniń sóz qorynyń azdyǵyna baılanysty geografıalyq obektilerdiń túr – túsine, ereksheligine oraı sıpattama bere almaǵan, sol sebepten oraı ol ózendi de, kóldi de, teńizdi de jalpy túrde «sý» dep, al shoqy, qyrat, silemderdi bir sózben «taý» dep ataǵan degen pikir aıtady ǵalym E. M. Mýrzaev. Belgili ǵalym A. Gýmboldt «Ortalyq Azıa» degen kitabynda taýlardyń jáne ózenderdiń «sý» degen maǵyna bildiredi - dep jazady.
Qazaqstan terıtorıasyna qatysty jer - sý attary Geradot, Strabon, Ptolomeı, Plınıı eńbekterinde, ejelgi saıahatshy, jıhankezder men elshilerdiń Marko Polo, Zemaros Kalıkııdiń jazbalarynda kezdesedi. Kóne jer - sý attary orys jylnamalarynda, arab geograftarynyń eńbekterinde, Qazaqstan jerin basyp ótken Batys Eýropa
Oryndaǵan: Toıshybek Beıbarys
Pán muǵalimi: Nıazbekova Aınýr Bolatbekovna
Geografıa páni muǵalimi
Qazaqstan geografıalyq ataýlaryn zertteý. júkteý
Mazmuny
1. Kirispe 2
2. Qazaqstannyń jer - sý attarynyń zerttelý tarıhy 4
3. Geografıalyq ataýlardy toptaý (klassıfıkasıalaý) 9
4. Qazaqstan toponımderiniń qalyptasý kezeńderi 14
5. Ataýlardyń shyǵý tarıhyna qyzǵylyqty áńgimeler keltirý 19
6. Qorytyndy 22
7. Paıdalanǵan ádebıetter 23
Kirispe
Mektepte geografıa, bıologıa, tarıh t. b. sabaqtarda geografıalyq ataýlar barlyq taqyryptarynda kúnbe - kún kezdesip otyratyny belgili. Geografıalyq ataýlardy bilý - kartany oqyp bilýdiń negizi.
Ókinishke oraı, qazirgi tańda bul másele durys jolǵa qoıyldy dep aıtý qıyn. Kópshilik jaǵdaıda geografıalyq ataýlardy qurǵaq jattaýmen shekteledi. Bul jattatý bilim bola almaıdy. Osy jattaǵan ataýlardy tez umytyp nemese shatastyryp alamyz.
Al, Qazaqstan toponomıkasy jóninde bizdi ǵylymı zertteý jumysyna baýlý, olardyń árqaısysyn ózi týǵan aýyly men aýdannyń geografıalyq jer ataýlarynyń tarıhymen, ıaǵnı o bastaǵy baıyrǵy eldi meken ataýlarynyń ártúrli kezeńderde oryn alǵan saıası - áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty basqa ataýlarmen aýystyrýdyń naqtyly sebepterin tanyp bile alatyndaı, olardy ózinshe taldap, pikir júrgize alatyn dárejege kóterý kerek. Áýel bastan qalyptasqan tarıhı eldi meken ataýlarynyń ózgerý, bógde atpen ózgerý, múlde joıylyp óship ketý nemese syrttan zorlyqpenendirilgen bóten tildegi ataýlarmen almastyrý prosesterindegi basty sebepter, negizinen ár kezeńde júrgizilgen otarshyldyq saıasatpen tikeleı baılanysta jatatyn áleýmettik qubylys ekenin oqýshyǵa shynshyldyqpen, naqtyly derekti aıǵaqtarmen ashyp kórsetýdiń tanymdyq máni erekshe.
Geografıalyq ataýlarda halyqtyń tarıhy jáne tarıhı geografıa jóninde qyrýar baı materıal, qundy derekter saqtalǵan. Olar jer astynda tunyp jatqan qazba baılyq nemese arheologtarǵa sırek kezdesetin qundy kóne zattar ispettes. Demek, onyń qoınaýynda zamandar boıy saqtalǵan, talaı ǵasyrdyń kýási bolǵan sol - tarıhı ataýlar bar. Sondyqtan da halyqpen birge ómir súrip kele jatqan ataýlar til arqyly ótken tarıhymyz jaıly kóp málimet alarymyz sózsiz.
Bul kúnde árbir tildiń sózdik qoryndaǵy geografıalyq ataýlardy ǵylymı júıede zertteýge úlken mán berilip otyr. Kezinde qazaqtyń jer - sý ataýy jóninde halqymyzdyń zańǵar jazýshysy M. O. Áýezov: «Bizdiń qazaq - jer aty, taý atyn ámanda sol ortanyń syr - sıpatyna qaraı qoıa bilgen jurt. Qaıda qandaı bir ólkege barsańda jer - sý japan túzde kezdesken kishkene bulaq atynyń ózinde hanshama mán - maǵyna, sheshilmegen qupıa syr jatady»- dep óte oryndy aıtqan.
Árbir meken - jaı, halyq, qala ataýlary belgili - bir halyqtyń tarıhyna qatysty bolǵanyn ondaǵy jer - sý ataýlary mura bolyp tanylady. Osy jer - sý ataýlary arqyly sol jerde ómir súrgen halyq, taıpa, rý týraly maǵlumat alamyz. Qazaq dalasyndaǵy eldi - meken ataýlarynyń uzyna - boıǵy turqyna nazar aýdarsaq, bizdiń ata jurtymyzdyń ótkendegi qandy tarıhynda, basqynshylyq, otarshyldyq joryqtardyń, saıası - ıdeologıalyq maqsattaǵy saıasattardyń túrli qatparly izderi jatyr. Halqymyzda «Jerdiń aty - tarıhtyń haty» degen ataly sóz bar. Atameken ataýlary atadan balaǵa, urpaqtan – urpaqqa aýysyp otyratyn asyl qazyna, tarıhı jádiger.
Ǵylymı jumysty jazý barysynda A. Ábdirahmanov, E. Qoıshybaev, Á. Mýrzaev, Á. Birmaǵambetov, T. Januzaqov, E. Kerimbaev, t. b. eńbekteri basshylyqqa alyndy.
Alǵa qoıǵan maqsatqa baılanysty tómendegideı mindetterdi sheshý:
a) Qazaqstan jerindegi toponımderdiń shyǵý, paıda bolý, damý joldaryn taldaý;
á) toponımderdi toptarǵa jikteý;
b) Qazaqstan jer - sý attaryn sholý;
v) Qazaqstannyń jer - sý ataýlaryna qatysty qyzǵylyqty áńgimeler qarastyrý;
Ǵylymı jumys kirispe men negizgi bólimnen, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tizimnen turady.
Ǵylymı jumysty jazý úshin monografıalyq eńbekter, ǵylymı maqalalar, merzimdi baspasóz betinde jarıalanǵan maqalalarmen qatar Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Akademıasyna jınalǵan «habarlarmen» qatar, Qazaqstannyń masshtaby 1: 2 500 000 bolatyn fızıkalyq kartasy, saıası - ákimshilik kartalary, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2 tomdyq atlasy paıdalanyldy.
Qazaqstannyń jer - sý attarynyń zerttelý tarıhy
Jer betiniń bederine at qoıý adamzat qoǵamymen birge týyp, ejelden kele jatyr. Jer - sý attary nemese geografıalyq ataýlar arnaýly ǵylymı ádebıetke toponımder dep atalatyny belgili. Al geografıalyq ataýlardyń shyǵý tegin, qalyptasý zańdylyǵyn, maǵynasyn, gramatıkalyq qurylymyn geografıa men til bilimine ortaq ǵylym salasy - toponımıka zertteıdi. Toponomıka grektiń «topos» - jer, oryn, «onoma»- ataý, esim, at degen sózderinen alynǵan. Ol ózen, sý, qudyq, bulaq, kól, teńiz attaryn (gıdronımder); taý, saı - sala, qarat, jotalar, asýlar, orman, toǵaı, jaılaý (oronımderdi); eldi - mekenderdiń attaryn (oıkonımderdi) jan - jaqty zertteıdi.
Qazaqstan jer kólemi jóninen dúnıe júzi memleketteriniń ishinde 9 - shy oryn alady, ıaǵnı ulan - baıtaq Qazaqstan jerinde mıllıondaǵan jer - sý attary bar. Sol jer - sý attary qashan jáne qalaı paıda bolǵan?
Myńdaǵan ózenderge, kólderge, taý - tóbelerge, qalalarǵa, aýyldarǵa kimder at qoıǵan? Geografıalyq ataýlarda qandaı syr jatyr?
Mine, osyndaı suraqtar ǵalymdardy ǵana emes, óz halqynyń ótken tarıhyn bilýge qushtar yntyzar árbir sanaly azamatty tolǵandyrmaı qoımaıdy.
Geografıalyq ataýlardyń shyǵý tórkini, olardyń atalý sebebi adamdardy erte zamannan - aq qyzyqtyryp keledi. Keıbir geografıalyq ataýlardyń atalý tarıhy tym arǵy dáýirge baryp tiriledi.
Kóne dáýirde adam óziniń sóz qorynyń azdyǵyna baılanysty geografıalyq obektilerdiń túr – túsine, ereksheligine oraı sıpattama bere almaǵan, sol sebepten oraı ol ózendi de, kóldi de, teńizdi de jalpy túrde «sý» dep, al shoqy, qyrat, silemderdi bir sózben «taý» dep ataǵan degen pikir aıtady ǵalym E. M. Mýrzaev. Belgili ǵalym A. Gýmboldt «Ortalyq Azıa» degen kitabynda taýlardyń jáne ózenderdiń «sý» degen maǵyna bildiredi - dep jazady.
Qazaqstan terıtorıasyna qatysty jer - sý attary Geradot, Strabon, Ptolomeı, Plınıı eńbekterinde, ejelgi saıahatshy, jıhankezder men elshilerdiń Marko Polo, Zemaros Kalıkııdiń jazbalarynda kezdesedi. Kóne jer - sý attary orys jylnamalarynda, arab geograftarynyń eńbekterinde, Qazaqstan jerin basyp ótken Batys Eýropa
Oryndaǵan: Toıshybek Beıbarys
Pán muǵalimi: Nıazbekova Aınýr Bolatbekovna
Geografıa páni muǵalimi
Qazaqstan geografıalyq ataýlaryn zertteý. júkteý
You Might Also Like
-
Ana tili. Kim? Kimder? Ne? Neler? suraqtaryna jaýap beretin sózder.
