InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany, Qulsary qalasy
Jylyoı munaı jáne gaz tehnologıalyq kolejiniń
İİ kýrs sıýdenti: Nurbolatqyzy Nýrıla
Hımıa - bıologıa páni oqytýshysy
Ergalıeva Nazgýl Mýratovna

 

Alǵy sóz.

Qara joldyń torabyna jaılanǵan
Qazynaly ordasy sen munaıdyń
Dalasynan túlep ushqan Jylyoıdyń
Jomart halyq, jaısań halyq bary anyq-deı kele búgingi qorǵaǵaly otyrǵan «Qazaqstan ólkesinde keń taraǵan - munaı» atty
taqyryptaǵy mánjazbamdy usynamyn.

Munaı — kómirtegiler qospasy bolatyn, janatyn maıly suıyqtyq; qyzyl-qońyr, keıde qara túske jaqyn, nemese álsiz jasyl-sary, tipti tússiz túri de kezdesedi; ózindik ıisi bar; jerde tunbalyq qabatynda ornalasady; paıdaly qazbalardyń eń mańyzdy túri.

Mazmuny
1. Jalpy málimetter
2. Munaıdyń shyǵý tarıhy
3. Munaıdyń elementtik quramy men geteroatomdyq komponentteri
4. Paıdasy
5. Munaı-gaz kenderi
6. Munaı ónimderi
7. Paıdalanylǵan ádebıetter

Jalpy málimetter

Negizinen alǵanda kómirsýtekterinen (85 % -ǵa deıin) turatyn bul zattar derbes úıirimder shoǵyry túrinde jekelenedi: metandy, naftendi jáne aromatty (hosh ıisti) tizbekter. Onyń quramynda ottegi, azot, kúkirt, asfáltty shaıyr qosyndylary da kezdesedi.

Munaıdyń túsi qyzǵylt, qońyr qoshqyl, keıde ol ashyq sarǵysh tústi, aqshyl bolyp ta keledi. Mysaly, Ázirbaıjannyń Sýrahana alaqynda aqshyl tústi munaı óndiriledi. Munaı sýdan jeńil, onyń menshikti salmaǵy 0,65-0,95 g/sm3. Munaı óz boıynan elektr toǵyn ótkizbeıdi. Sondyqtan ol elektronıkada ızolátor (aıyrýshy) retinde qoldanylady. Osy kezeńde munaı quramynan eki myńnan astam halyq sharýashylyǵyna kerekti zattar alynyp otyr: benzın, kerosın, lıgroın, parafın, kóptegen ıissý túrleri, kremder, parfúmerıalyq jumsaq maılar, dári-dármekter, plasmassa, mashına dóńgelekteri taǵy basqa. Ol qýatty ári arzan otyn — bir tonna munaı úsh tonna kómirdiń, 1,3 tonna antrasıttyń, 3,3 tonna shymtezektiń qyzýyna teń.

Qazir «Qara altyn» dep baǵalanatyn munaıdyń ózindik mol tarıhy bar. 1539 jyly ol tuńǵysh ret Amerıka qurlyǵynan Eýropaǵa tasylatyn taýarlardyń tizimine kiripti. Sol jyly Venesýeladan Ispanıaǵa jóneltilgen munaı tasymalynyń alǵashqy legi birneshe temir qutyǵa ǵana quıylǵan júk eken. Ol kezde dárigerler ony tek artrıt aýrýyn emdeýge ǵana paıdalanatyn bolǵan.

Munaıdyń shyǵý tarıhy

Munaıdy erterekte «tas maıy» dep ataǵan, bolashaǵy zor ekenin boljaǵan orys ǵalymy M.V. Lomonosov, Pensılvanıada eń alǵash ret munaı uńǵymasy burǵylanǵanǵa deıin júz jyl buryn, munaıdyń shyǵýy jaıly óziniń biregeı teorıasyn usynǵan edi. «Jer qoınaýynda tereńnen ornalasqan shymtezekti shógindilerden jerasty ystyǵymen qoıý, maıly materıa shyǵarylyp, sańylaýlar arqyly aǵady… Bul degenimiz – sırek, ártúrli surypty, janatyn jáne qurǵaq, qatty materıalardyń paıda bolýy, bul tas maıy – munaıdyń negizi…», – dep jazady 1763 jyly M.V. Lomonosov.

Munaıdy qyzdyrý kezinde munaıǵa biraz uqsaıtyn qaramaılardy beretin kómir men taqtatastardan shyǵý teorıasy da orys ǵalymdary – akademıkter Pallas pen Abıhtiki bolǵan edi. Alaıda ol kezde olardyń qorytyndylarynyń munaıdy izdestirýde praktıkalyq maǵynasy az edi.

Eń jemisti bolǵany ótken ǵasyrdyń sońynda D. I. Mendeleev usynǵan munaıdyń beıorganıkalyq shyǵý teorıasy edi. Uly orys hımıginiń aıtýy boıynsha, jer sharynyń ortalyq ıadrosy temir jáne quramdarynda kómirtegi bar basqa metaldardyń qospalarynan quralady. Jer qyrtysyndaǵy jaryqtardan ótken sýlardyń áserinen bul ıadro jeńil kómirsýlardy – asetılen, etılen jáne t.b. túzedi. Jer jaryqtary arqyly joǵary jer qyrtysynyń sýyq bólikterine kóterile bere olar munaıdyń negizgi quraýshy bólikteri bolyp tabylatyn aýyr kómirsýlar qospasyna aınalady.

Harıchkov jáne basqa da orys ǵalymdary mundaı ádispen tabıǵı munaıǵa uqsas suıyq – jasandy munaıdy aldy. D.I. Mendeleev teorıasy boıynsha munaı qarqyndy taý túzilý oryndarynda kezdesedi. Muny jıi baqylaýǵa bolady, sondyqtan D.I. Mendelev qorytyndylaryn barlaýshylar munaıdy izdeýde kóp ýaqyt qoldandy.Munaı ónerkásibiniń damýy barysynda, ádette, munaı kezdesýi taý túzilý prosesteri qosymsha faktor bolyp tabylatyn jaǵdaılarda kezdesetinine kóz jetti.

Munaı kóbinese teńizdiń túbinde, sonyń ishinde jaǵajaılyq shógindilerde jıi tabylady. Sirá, teńiz ósimdikteri men janýarlary qaldyqtary sýdyń túbine jınaqtala berýinen bolar. Óıtkeni onda sý aǵysy bolmaıdy, ol tynyshtyqta turatyndyqtan, oǵan aýanyń kelýi qıyndaı túsedi. Aýanyń áserinen bul qaldyqtar totyǵar edi, al aýa bolmaǵandyqtan, bakterıalardyń áserinen bul qaldyqtar quramy boıynsha munaıǵa uqsas, biraq olarda tolyǵymen munaıǵa aınalmaıtyn prosester ótedi. Mundaǵy túsiniksiz jaıt: osy qaldyqtardan munaı qalaısha túziledi? Áńgime mynada: onda hlorofıldiń, ıaǵnı ósimdikterdiń jasyl túsi negiziniń jáne basqa da eki júz gradýstan joǵary temperatýrada turaqsyz bolatyn zattardyń qaldyqtary tabylǵan. Al barlyq munaıǵa jaqyn ónimderdi alatyn belgili hımıalyq reaksıalar tek joǵary temperatýralarda ótedi.

Aqyry 1930 jyly iri keńes ǵalymy – akademık N.D. Zelınskıı bul jerde katalız, ıaǵnı ózderi az ózgeriske ushyraıtyn zattardyń áserinen hımıalyq ózgeristerdi tezdetetin qubylys oryn alatynyn dáleldedi. Katalızatorlarmen ósimdikterge, bakterıalyq áserdiń ónimderine jaqyn ornalasqan zattarǵa áser etip, ol jasandy munaıdy eki júz gradýstan tómen temperatýrada aldy. Osylaısha suraqtyń jaýaby sheshildi, biraq túpkilikti emes: ol tájirıbesinde qoldanǵan katalızatorlar tabıǵatta bolýy múmkin emes, olar óte turaqsyz edi.

Tabıǵatta munaı túzilýdi iske asyratyn zattardy uzaq izdegennen keıin hımıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Andreı Vladımırovıch Frost bul, ádette, munaı qyrtystaryn jaýyp turatyn keıbir sazbalshyqtardyń qatysymen bolatynyn anyqtady. Ósimdikter jáne janýarlar qaldyqtarymen birge tunyp, sazbalshyqtar, janýarlar súıekteri men mıkroaǵzalar keıin munaı túzetin faktor bolyp tabylatyn materıaldyń negizin túzedi. Laı – bul sazbalshyq, ósimdik jáne basqa da qaldyqtardyń túr ózgergen qospasy – bakterıalardyń áserinen qumdy jáne basqa da keýekti taý jynystarymen qaptalady. Olar, óz kezeginde, munaı men sý ótpeıtin sazbalshyq jáne basqa da taý jynystarynyń qabattarymen qaptalyp, temperatýrasy shamamen júz gradýstaı qabattarǵa deıin túsedi. Munda munaı túzilý prosesi aıaqtalady; quramynda laı bolatyn munaı birtindep qabattasady da, biz munaı kenoryndarynan tabatyn keýekti taý jynysyna enedi.

Munaıdyń shyǵýynyń jańa teorıasynyń zor tájirıbelik mańyzy bar. Ol munaıshy-geologtardy munaıdyń túzilý jaǵdaılaryn anyqtaý ádisimen tanystyrady. Munaı qalaı paıda bolatynyn biletin ken barlaýshylary ony izdeý oryndaryn tez anyqtaıdy. Geologıalyq jaǵdaılarǵa baılanysty munaıdyń bolatyn jerlerin jáne onyń múmkin oryn aýystyrý joldaryn anyqtaýǵa bolady.
Munaıdyń elementtik quramy men geteroatomdyq komponentteri

Kómirtektermen qatar munaı quramynda taǵy basqa zattar da bar. Myryshy bar — H2S, merkaptandar, mono- jáne dısýlfıdter, tıofender men tıofandar polısıkldiktermen birge t.b. (70-90% qaldyq ónimderde shoǵyrlanady); azotty zattar – negizinen pırıdın, hınolın, ındol, karbazol, pırrol jáne porfırınder (úlken bóligi aýyr fraksıalar men qaldyqtarda shoǵyrlanady) gomologtary; qyshqyldy zattar – naften qyshqyly, fenoldar, smolaly-asfaltty t.b. zattar (ádette joǵary qaınaıtyn fraksılarynda kezdesetin). Elementtik quramy (%): S – 82-87, N – 11-14.5, S – 0.01-6 (sırek – 8-ge deıin), N — 0,001—1,8, O — 0,005—0,35 (sırek – 1.2-ge deıin) jáne t.b. Barlyǵy munaı quramynda 50-den asa elementter tabylǵan. Mysaly, joǵarydaǵylarmen qosa V(10-5 — 10-2%), Ni(10-4-10-3%), Cl (izderinen bastap 2•10-2%-ǵa deıin) t.s.s. Ár zat ár ken ornynda ár mólsherde kezdesetindikten ortasha hımıalyq qasıettter jaıly tek shartty túrde ǵan aaıtýǵa bolady.
Paıdasy

Munaı dúnıe júzilik janar-jaǵar maı-energetıkalyq balansynda orasan zor úleske ıe: onyń adamzat paıdalanatyn qýat kózderi ishinde 48% alady. Bolashaqta bul kórsetkish munaı óndirýdiń qıyndaı berýinen, jáne atom jáne basqa qýat kózderin paıdalanýynyń ósýinen kemı beredi.

Hımıa men munaı-hımıa ónerkásipteriniń qarqyndy damýyna baılanysty munaıǵa degen suranys janar-jaǵar maılar úshin ǵana emes, sıntetıkalyq kaýchýk, sıntetıkalyq talshyqtar, plasmass, jýý quraldaryn, plasıfıkator, boıaǵyshtar t.b. (álemdik óndiristiń 8%-nan astamy) óndirý shıkizat kózderi úshin ósýde. Osylardy shyǵarýǵa bastapqy zattar retinde kóp qoldanylatyndar: parafındik kómirtekter – metan, etan, propan, býtan, pentan, geksan, jáne joǵarymolekýlárlyqtar (10-20 atomdy molekýlaly kómirtekter), sıklogeksan; aromatty kómirtekter – etılen, propılen, býtadıen; asetılen.
Munaı-gaz kenderi

Munaı-gaz kenderi – biryńǵaı qurylymdyq elementtermen sıpattalatyn jeke alań qoınaýynda ornalasqan munaı men gaz ıirimderi shoǵyrlarynyń jıyntyǵy. Munaı-gaz kenderi munaı nemese gaz túrinde jáne aralas munaıly-gazdy, gazdy-munaıly kender túrinde ushyrasady.

Oqshaýlanǵan jeke kender óte sırek, kóbinese toptalǵan ıirimderdiń jıyntyǵy túrinde jatady. Qazaqstannyń munaı-gaz kenderi geologıalyq qurylysy men geotektonıkalyq damýy ár túrli bolatyn úsh munaıly-gazdy aımaqta ornalasqan. Eń kóne munaıly-gazdy aımaqtyń kenderi Soltústik Kaspıı sıneklızasymen baılanysty. Munda óndirýge turarlyq munaı men gaz júzdegen m-den 5000 m-ge deıingi tereńdikte jatqan joǵarǵy paleozoıdan tómengi borǵa deıingi shógindilerde ornalasqan.

Epıgersındik platforma quramyna kiretin Mańǵystaý munaıly-gazdy oblysynyń qabatty kenderi — 300 metrden 3000 metrge deıin tereńdiktegi qunarly gorızonttar tómengi bordan tómengi ıýraǵa deıingi shógindilerde ornalasqan. Úshinshi munaıly-gazdy aımaq gersın jáne kaledon qatparly qurylymdarynyń arasynan oryn alǵan Shý – Sarysý sıneklızasynda. Munda janǵysh jáne azot-gelıı gazdarynyń qory shaǵyn kenderi ashylǵan.
Munaı ónimderi

Munaı ónimderi – kómirsýtekter men olardyń týyndylarynyń qospasy; munaı men munaı gazdarynan alynatyn jeke hımıalyq qosylystar. Munaı ónimderi otyn, maılar, bıtýmdar, aýyr kómirsýtekter jáne ár túrli munaı ónimderi sıaqty negizgi toptarǵa bólinedi. Otyn negizindegi munaı ónimderine kómirsýtekti gazdar men benzın, lıgroın, kerosın, dızel otyny, mazýt, t.b. jatady.

Maılar – munaıdyń qaldyq fraksıalary men aýyr dıstılláttaryn arnaıy tazartýdan alynady. Aýyr kómirsýtekterge parafınder, serezınder, ozokerıtter jáne olardyń maılarmen qospasy jatady. Bıtýmder – gýdrondy aýamen totyqtyrý arqyly nemese gýdrondy tereńdetip aıdaý arqyly alynǵan maı fraksıalarynan keıin qalatyn jartylaı qatty jáne suıyq kúıdegi ónimder.

Ár túrli munaı ónimderine munaı koksy, kúıe, munaı pırolıziniń ár alýan ónimderi (benzol, tolýol, ksılol, t.b.), asıdoldar, deemýlgatorlar, hlorparafınder, t.b. jatady. Munaı ónimderiniń sapasy fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetterine baılanysty baǵalanady.

Paıdalanylǵan ádebıetter

- Munaı jáne gaz geologıasy termınderiniń oryssha-qazaqsha túsindirme sózdigi. Jalpy redaksıasyn basqarǵan Qazaqstanǵa eńbegi sińgen munaıshy — geologtar T.N. Jumaǵalıev, B.M. Kýandyqov, 2000. — 328 bet.
- Munaı jáne gaz geologıasy tanymdyq jáne kásiptik-tehnologıalyq termınderiniń túsindirme sózdigi. Anyqtamalyq basylym.- Almaty: 2003. ISBN 9965-472-27-0
- Balalar Ensıklopedıasy, 6 tom.
- Hımıa 10-11 synyptar.

---