InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menejmenti júıesi
Oryndaǵan: A-41 top stýdenti Týrsynbaı Azamat Zabırhanuly
Jetekshisi: Qanjıgıtova Aınýr Myrzaǵalıqyzy

Otandyq kásipkerliktiń qaıta jandanýyn shartty túrde tórt etapqa bólýge bolady: Birinshisi, komsomoldyq uıymdasýlarda jastardyń shyǵarmalarynyń ǵylymı-tehnıkalyq túrinde paıda bolýy men jumys isteýinde quryldy. Olardyń qyzmetteri ǵylymı- tehnıkalyq problemalardy sheshýge jumsalǵan. Árıne, «komsomoldyq» kásipkerlik basym kúshine ıe bolmaǵan, alaıda kóptegen saýdalyq qurylymdar alǵashqy kapıtaldyń jınalyýyn aldy.

Ekinshi etap kásipkerliktiń qurylýyn 1988 jyly kooperasıa týraly keńes zańynyn qabyldanýmen baılanystyrýǵa bolady. Berilgen etapta kásipkerlik kópshilikke ıe boldy.

Úshinshi etap arenda jaıly, kásiporyndardyń ortaqtastyǵy, banktyq qyzmet, kishi kásiporyndar jaıly jáne kishi bıznestiń damýyna zańdyq aktilerdiń qabyldanýymen baılanysty boldy jáne kásipkerliktiń uıymdastyrý- quqyqtyq formalarynyń túrlendirýine, iskerlik aktıvtin sferasyn ulǵaıtýǵa múmkindik berdi. Jáne de, tórtinshi etap KSRO- nyń quldyraýy men jańa sýverendi memleketterdiń paıda bolýymen jáne kásipkerlik týraly zańdardy qabyldanýymen baılanysty boldy. Kásipkerlik úshin naryqtyń tabysqa tez ıe bolýǵa bolatyn aýdandary tıimdi bolyp tabylady. Bul alyp- satýda negizdelingen jáne munda iri aqsha qarajatyn jumsaý qajet etilmeıdi. Negizinen kásipkerler taýarly- deldaldyq operasıalarmen, satyp alý jáne ár túrli taýar túrlerin shet elderde jáne TMD elderinde satýmen aınalysady.

Qazaqstan Respýblıkasynda júrgen jáne kásipkerlik isti rettegen birinshi zańdardyń biri «Kásipkerlik istiń bostandyǵy jáne QazaqSSr-nde kásipkerliktiń damýy» (1991 j) bolyp tabylady.

Kásipkerlikti sıpattaıtyn negizgi erekshelikterine toqtalaıyq.

Birinshiden, bul sharýashylyq is-qyzmet, ıaǵnı taýarlardyń óndirilýi, jumys pen qyzmettiń naryqtyq sharttarda satylýǵa arnalǵan. Ekinshiden, bul yntaly qyzmet, ıaǵnı ol óziniń erkimen, qalaýymen, kásipkerdiń táýelsiz tańdaýymen atqarylady. Kásipker óz erkimen belgili bir isin ashyp, óziniń sharýashylyq partnerlaryn jáne yntymaqtastyqtyń sharttaryn ózi anyqtaıdy. Úshinshiden, kásipkerlik qyzmet áreketteri, qazirgi kúshi bar zańdar shekarasynda iske asyrylýy tıis.

Kásipkerlik kásipkerdiń óz qarajatynan jumsalatyn barlyq sharýashylyq qyzmettiń oryndalýyn qamtıdy.

Jáne de zańda kásipkerlik qyzmettiń baǵyty tabys alý bolyp tabylady. Sondyqtan da, tabys alýǵa baǵyttalǵan sharýashylyq formalary kásipkerlik bolyp sanalmaıdy.

Tirkeý-kásipkerliktiń bastapqy jáne mańyzdy etapy. Tek tirkeýden keıin kásipker bankte esep schetyn ashýǵa, jumyskerlerdi jaldaýǵa, óz atyna mórdi, blankterdi jáne basqa da fırmalyq belgilerdi tapsyrysqa berýge, sharýashylyq kelisim shartqa otyrýǵa jáne naryqqa shyǵýǵa quqyly bolady. Bul týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń sharýashylyq sýbektilerdiń tirkeý tártibi týraly erejesinde aıtylǵan jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentimen bekitilgen.

Kásipker barlyq sharýashylyq túrlerimen aınalysýǵa quqyly: óndiristik jáne deldaldyq, ekonomıkaishilik jáne syrttaı ekonomıkamen. Kásipkerler ár-túrli qyzmet túrlerin buǵan degen esh bir ruqsat qaǵazdaryn suramaı-aq biriktirip, úılestire alady; olardyń ara- qatynasyn, baılanystaryn ózgerte alady, bul túrlerdiń qyzmetin toqtatyp, basqa túrdi damyta alady.

Arnaıy memlekettik ruqsat qaǵazdar, lısenzıalar belgili bir ónim shyǵarýǵa nemese, belgili jumys atqarý úshin mınıstrlik pen vedomstvolarmen beriledi. Mysaly, lısenzıasyz geologıalyq barlaý jumystaryn, paıdaly qazbalardyń ken oryndaryn, orman jáne sý resýrstaryn eksplýatasıalaý, quramynda esirtkeli jáne ýly zattary bar, qaýipti isti iske asyrýǵa bolmaıdy.

Jeke kásipkerlik quqyqtyq qorǵanýda muqtajdyq etedi. Erikti sharýashylyq qyzmet jáne kásipkerliktiń damytý týraly zańnyń 20 babynda, kásipkerlerge kásipkerliktik qyzmettiń formasyna jáne menshik formasyna qatyssyz teń quqyqty berýine memleket kepildik bere alady. Al zańnyń 30 babynda, múliktiń zańsyz alýdan qorǵaý týraly kepildik berilgen. Kásipkerliktiń quqyqtyq qorǵaýdyń mańyzdy formasy komersıalyq qupıany saqtaý bolyp tabylady. Buǵan zańnyń 27 babynda tehnologıalyq ınformasıalarmen, basqarýmen, fınanstyq, basqa qyzmettermen baılanysqan  jáne qupıanyń jarıalanýy onyń isine zardap tıgize alýy týraly málimdenedi.

Biraq memlekettik, qoǵamdyq múddelerinde keıbir ınformasıalyq materıaldardy jabýǵa jáne ony qupıaǵa engizýge bolmaıdy. Kásipkerlik týraly zańnyń 27 babynda qorshaǵan ortanyń lastanýyn jáne basqa da zıan keltiretin qyzmettiń iske asyrýlyna ruqsat etilmeıdi. Qyzmetter túrleriniń naqty tizimi jáne de komersıalyq qupıa bola alatyn málimetterdi Qazaqstan Respýblıkasynyń mınıstrligimen bekitiledi. Kásipkerler ár jyly qysqa balanstyq málimetterdi, ýstavtyq fondty, tabys jáne shyǵys kólemin, qaryzdyq jáne kredıttik qaryzdar týraly habar berýge mindetti.

21 maýsymnyń 1991 jyly jáne 4 shildede 1992 jyly qabyldanǵan «Jeke kásipkerliktiń qorǵaýy» týraly zańdar uzaq ýaqytqa jeke kásipkerliktiń qyzmetteriniń quqyqtyq negizi boldy.

Olar jeke kásipkerliktiń negizgi formalary men qorǵaý ádisterin anyqtaıdy, memlekettiń tikeleı kásipkerlik qyzmetke aralasýynyń jáne memlekettik organdardyń jeke kásipkerliktiń quqyǵyn buzýyna jaýapkershilik saıası qabyl almaýyn bekitedi.

1998 jyly kooperatıv arasynda, qurylys isi jalpy sanynan – 32,5%, taýaralardyń shyǵarylýy halyqtyq tutynýdyń- 11,1% , turmystyq qyzmet etý- 7,2 %.

Kishi kásiporyndar negizinen satý jáne qoǵamdyq qorektenýmen- 37,8 %, qurylys isimen- 13,3%  jáne ónerkásip- 12,9% -darda mamandandy.

Dál osyndaı qyzmet túrlerimen jeke kásiporyndar aınalasty: satý men qoǵamdyq qorektenýmen- 38%, qurylys isi- 13,3%, jáne ónerkásip- 9,9%.

Kásiporyndardyń basym bóligi damyǵan ónerkásipti aýdandarda ornalasqan.

---