Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderi
Taqyryby: Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderi
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa memlekettik rámizderdiń qadir - qasıetin uǵyndyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń tanymdyq kózqarastaryn qalyptastyrý
Tárbıelik: Memlekettik rámizderdi qurmetteı bilýge tárbıeleý
Kórnekiligi: QR Memlekettik rámizderi
Barysy:
1. Uıymdastyrý
2. kirispe
«Biz Táýelsizdikke ańsap, zaryǵyp jettik. Endi sol táýelsizdiktiń qasıetti belgilerin de erekshe qadirleýimiz, qasterleýimiz kerek. Árbir azamat Qazaqstannyń Týyn, Eltańbasyn, Ánuranyn tumardaı qasıet tutýy qajet. Eldigimizdiń synalatyn bir tusy - osy»,- degen Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń arnaý sózin Qazaq elinde turatyn jáne ony óz otanym dep biletin árbir azamat júreginiń tereń túkpirinde saqtap, qashanda jadynda ustaýy kerek. Bul barshamyzdyń týǵan el aldyndaǵy perzenttik boryshymyz! Árıne, memlekettik rámizderimizdi qasterlep, qasıetteý úshin, aldymen memlekettik rámizder týraly tereń túsinik bolýǵa tıisti. Memlekettik rámizder de belgili bir eldiń ózindik ómir saltyn, búkil bolmys ereksheligin, aıryqsha arman - ańsaryn, basqalarmen baılanys muratyn bildiretin belgi. Sonymen, búgin, memlekettik rámizder týraly bilimimizdi sarapqa salamyz.
2. Negizgi bólim.
• Eltańba degenimiz ne?
Negizi «Gerb» sózi nemis tilinen aýdarǵanda «erbo» – mura degen maǵynany bildiredi. Al dál osy uǵymdy tilimizdegi «tańba» degen sóz anyq jetkizedi. Bul árbir eldiń, qalanyń, árbir rýdyń, jeke adamnyń beınesi belgilengen shartty jáne erekshelik belgisi. Eltańba ıesiniń tarıhymen tyǵyz baılanysty bolady. Eltańba sol eldiń zańyna baılanysty anyqtalady jáne zań boıynsha bekitiledi.
Geraldıka (eltańbataný) jáne veksılologıa (týtaný) atty ǵylym salalary ómirge kelgeli birneshe ǵasyr ótti. Bul jóninde alǵashqy kitaptar HVİ ǵasyrda - aq belgili bolǵan. Fransýz tarıhshysy Menestre 1650 jyly osy máseleni úńgip jazǵan úlken eńbegi úshin eltańbataný iliminiń atasy atandy.
Alǵashqy eltańbalar qashan paıda bolǵan?
Alǵashqy nyshandarǵa jatatyn totemdik belgiler álemniń barlyq halyqtary arasynda keń taraǵan. Negizinen janýarlar beınesi keskindelgen bul tumarshalar belgili bir rýlar men taıpalardyń ortaq rámizine aınaldy. Olardyń qaı qoǵamdastyqqa jatatynyn sol tumarshalarǵa qarap ajyratatyn boldy. Keıinirek kósemder men rýbasylarynyń bılik belgileri retinde bir ýys shóp, japyraq, qustyń qaýyrsyn qanaty, aıryqsha áshekeılep jasalǵan bas kıim jáne basqa nyshandar paıdalanyldy. Olardyń ornyn naıza, áshekeıli baqandar men túrli temir salpynshaqtar basty.
• Geraldıka sózi neni bildiredi?
Geraldıka latyn sózinen aýdarǵanda eltańbataný degendi bildiredi.
• Eń alǵashqy geraldıkalyq belgiler qaıda beınelengen?
Uly Gomer áıgili Troıa shaıqasyna qatysqan áskerlerdiń qalqandaryndaǵy belgiler týraly baıandasa, Eshıl jaýǵa qarsy soǵys ashqan jaýyngerlerdiń qalqandaryndaǵy nyshandardy taldap jyrlaıdy. Kele - kele, alǵashqy áskerı baıraqtar paıda boldy. Temir baqan basyna, naızanyń ushyna nemese aǵash taıaqtarǵa ózderi sıynatyn qudaılarynyń nemese áýlıe tutatyn janýarlardyń beınesin ilip shyǵatyn bolǵan. Olarda qanatty Pegas, Mınotavr, tasbaqa men úki beıneleri kezdesedi. Kır (Hİİ ǵ.) altyn qanatty qyran búrkit beınesin jeke tańbasy retinde paıdalanǵan desedi.
Degenmen, qazirgi jalaýlar men týlardyń túp atasy derlik alǵashqy baıraq kóne Azıa topyraǵynda, buryn kóshpeli ata - babalarymyz aralas – quralas ómir súrgen ejelgi Qytaı jerinde dúnıege kelgen desedi. Chjoý áýleti bılik júrgizgen b. z. d. Hİİ ǵasyrda jelbiregen tuńǵysh baıraqtar túsi de bizge tanys - ala bolǵan. Keıinnen ejelgi Úndi jerinde kóterilgen qyzyl, jasyl tústi áskerı baıraqtardyń ushy úshkildenip keletin de, ortasyna sary boıaýmen ár túrli kıeli janýarlardyń beınesi salynatyn.
• Qazaq eliniń geraldıkasynyń tarıhy qashannan bastaý aldy?
Óz tilimizdegi «tańba» sózi Túrki qaǵanatynda dúnıege kelgen. Bilimpaz Mahmud Qashqarı óziniń álemge áıgili sózdiginde «tańba - el bıleýshilerdiń erekshe belgileri» degen maǵyna beredi. Bul sózdi bergi on jetinshi ǵasyrǵa deıin orys knázdary da paıdalanǵan. Túrki halyqtarynyń tańbalary týraly derekter V ǵasyrdan belgili ekendigi kórsetilgen. Qazaq rýlarynyń tańbalary osy kúnge deıin saqtalǵan. Tańba belgiler kóne aqshalarymyzda da kórinis tapqan. Sonaý Vİ - Vİİİ ǵasyrlarda - aq rý - ulys nyshandary aıshyqtalǵan metal teńgeler shyǵarylǵan. Otyrar, Taraz qalalaryndaǵy metal teńgeler shyǵarǵan ustahanalar týraly derekter óte mol.
Tik syńar syzyq - qańlylardyń, tik qos syzyq nemese qos álip - qypshaqtardyń, súıir nemese tik qosylǵan syzyqtar - kereılerdiń, burysh beıneli belgi - naımandardyń, dóńgelek - dýlattardyń, qos dóńgelek kóz - arǵyndardyń, bosaǵa beınesi - qońyrattardyń, sadaq beınesi - adaılardyń, qulaqty dóńgelek - albandardyń t. b. rý - taıpalyq belgileri bolǵan.
• Qazaqstan jerinde qoldanylǵan qandaı eltańbalardyń túrlerin bilesiń?
Eltańbalardyń damýy, jetilýi, ártúrliligi kezeńderge baılanysty. Eltańbalar 6 túrge, ıaǵnı 6 deńgeıge bólinedi.
Alǵashqy áleýmettik, rámizdik (rýlyq tańbalar), mórler, áýlettik, qalalar men aýmaqtyq jáne resmı bekitilgen memlekettik eltańbalar.
• Keńes Úkimeti tusyndaǵy Qazaqstan eltańbasy týraly ne bilesiń?
Jetpis jyldan astam ýaqyt boıy jelbiregen qyzyl týdyń memlekettik nyshanǵa aınalýy resmı túrde 1918 jyldary qabyldanǵan. Bıdaı masaqtarymen kómkerilgen oraq - balǵaly qyzyl juldyzdy Qazaqstannyń eltańbasy paıda bolǵan. Onda qazaqsha jazylyp, orys tilindegi nusqalaryn qaıtalaǵan «Barlyq elderdiń proletarlary, birigińder!». «QKSR» degen qazaqsha qaryptardan basqa, respýblıka ereksheligine megzeıtin eshqandaı belgi bolmaǵan.
• Eltańba qurylymy neden turady?
Eltańba negizinen jaıma taqta (qalqan) jáne onyń aınalasyndaǵy keskin, beıneleýlerden turady. Eltańbanyń negizi batyrlardyń qalqandarynyń kóshirmesi retinde ashylǵan.
• Geraldıka tarıhynda buryn - sońdy bolmaǵan Qazaqstan eltańbasyndaǵy qandaı beıne?
Shańyraq tektes eltańba buryn - sońdy álemdik geraldıka tarıhynda bolmaǵan. Qazaqtyń qasıetti qara shańyraǵynyń beınesi bútin qazaq eliniń sımvoly ispettes. Qara shańyraq - bizdiń ulttyń altyn besigi. Asyl dińgek aman bolsa, altyn besik máńgilik ómir jyrymen terbele beredi degen uǵym bar.
• Qazaqstan eltańbasyndaǵy besburyshty juldyz neni bildiredi?
Táýelsiz memleketimizdiń qushaǵy bes qurlyqqa birdeı ashyq, álemdik órkenıet kóshine óz bolmys - bitimimizdi saqtaı otyryp ilespek nıetimiz bar degenge megzeıtin besburyshty juldyz.
ü Besburysh formasy Kúltegin eskertkishinde de qoldanylǵan. Aspan denelerin, ásirese, Kún men Aıdy, odan keıin juldyzdardy kıe tutatyn halqymyzdyń «baǵymyz ashylyp, juldyzymyz jarqyraı bersin» degen asyl armanyn da arqalap tur ol.
Tý degen ne?
Tý («flag» nıderl.) aǵash sapqa nemese baýǵa ilingen belgili bir túsi, kóbine emblemasy bar mata.
• Memlekettik tý degenimiz ne?
Memlekettik tý - eldiń Táýelsizdigin bildiretin resmı bılik nyshan.
• Týdyń sıpattamasy qaıda tirkeledi?
Memlekettik týdyń negizgi sıpattamasy Konstıtýsıa boıynsha bekitilip, tirkeledi.
Muraǵatshy: Memlekettik týdyń negizgi elementi onyń túsi ekendigi de daý týdyrmasa kerek. Eń kóp taraǵan derekter boıynsha, mysaly, qyzyl tý erlik tanytý, kúres, qaýip tóndirý, bas kóterý jáne shý shyǵarý degen uǵymdardy beredi. Aq tý - beıbit nıet, jaýǵa qarsylaspaı berilý, qara tý - qaıǵy, joqtaý jáne qarsylyq bildirý belgisi dep sanalady. Tústerdiń dinı maǵynalary da bar. Aqty - hrıstıandar, jasyldy musylmandar, sarǵysh qyzyldy býddaǵa tabynýshylar qasıet tutady.
Ár halyqtyń, ár ulttyń janyna jaqyn, aıryqsha qasterleıtin óz baıaýy, óz túsi de bolady. Osyǵan oraı ulttyq boıaý degen uǵym keń taraǵan. Onyń tereń tanymdyq máni, qoldaný úrdisi jáne áriden bastaý alatyn tól tarıhy bolady. Ádette, ulttyq boıaý ulttyq óner týyndylarynda, oıý - órnekterde, kıim - keshekterde, turmystyq zattarda jıi qoldanylady. Ol sol sebepti halyqtyń tabıǵı bolmys - bitimi men minez - qulqynan da habar berip turady dep esepteledi. Mysaly, Ispanıa týlaryndaǵy órekpigen qyzyl - sary boıaýlar ıspan halqynyń qyzý qandy minezine úıleser bolsa, Fınlándıa týlaryndaǵy aqshyl, kógildir tús fın halqynyń boıyndaǵy salqyn qandylyq pen sabyrlylyqty sezdiretin kórinedi.
• Qazaqstan týynyń kók túske boıalý sebebi?
Tanymdyq turǵydan alǵanda, qyzyl - ottyń, jylý men qannyń, jasyl - shóptiń, ósimdiktiń, qara - jerdiń, sýyqtyń, qarańǵylyqtyń, aq - sýdyń belgisi bolyp sanalsa, zeńgir kók - aspannyń, aýa men qurlyqtyń belgisine balanady.
Alǵashqy geraldısterdiń biri Anselm jasaǵan keste boıynsha, ol - adaldyqtyń, kirshiksiz tazalyq pen beıkúná páktiktiń nyshany, ári osy reńdes tý kótergen eldiń saıasatyna erekshe senim kórsetýge bolady degen oıǵa jeteleıdi.
• Qazaq jerinde tý qashan paıda boldy?
Tý kótergen batyr babalar beınesi sonaý erte zamandarda jartasta syzylǵan sýretterde aıqyn beınelengen. Kóne uǵymdardy bylaı qoıǵanda, attary búginge deıin jetken Móde, Býmyn jáne Elteris, Jánibek pen Kereı, Qasym men Esim han, Táýekel men Táýke, Ábilqaıyr men Abylaı syndy el bıleýshilerimizdiń, qol bastaǵan bahadúrlerimizdiń qaı - qaısysynyń da óz baıraǵy bolǵany málim. Baıraqtyń túsine keler bolsaq, «Kók asaba» atalǵan kóne baıraq túsi ısi túrki halyqtarynyń túp atasy kıe tutqan Kók aspan ámirshisiniń belgisine balansa, túrkilerdiń taǵy bir tabynary - kók bóri beınesi de týdaǵy tańbaǵa aınalǵan.
Qazaq dalasynda kóterilgen baıraq, týlar da bir tektes bolmaǵan, árıne. Uzaq ýaqyt boıy arnaıy sóz etilip, qasıetti jádiger retinde qunttalmaǵandyqtan da, el ishinde kóbine Abylaıdyń aq týy ǵana aýyzǵa alynady. Degenmen, tek tóreler ustaǵan týlardyń ózi ár alýan bolǵan. Mysaly, arab, parsy, túrki jáne qytaı jazbalaryna súıene otyryp, olardyń qyzyl, kók, aq, ala týly bolǵanyn bilemiz.
• Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik týynyń resmı anyqtamasy?
Týymyzdaǵy nur shuǵylaly altyn kún beınesi, qyran kóńil halqymyzdyń asyl armanyn arqalaǵan dala búrkiti men rýhanı bolmysymyzdyń jarqyn bir kórinisi bolyp tabylatyn ulttyq órnek - sondaı aıtary mol astarly aıshyqtar. Ortasynda shuǵylaly kún, onyń astynda qalyqtap ushqan qyran beınelengen tikburyshty kógildir tústi mata. Oǵan qosa, Týdy sabynyń tusynan ulttyq órnek naqyshtalǵan tik jolaq kóktep ótedi. Kún, shuǵyla, qyran jáne órnek beıneleri altyn tústi bolýy kerek. Týdyń eni men uzyndyǵynyń bir - birine qatynasy ½ bólshegimen órnekteledi. Iaǵnı, eni - 1, 5 metr bolsa, uzyndyǵy 3 metr bolady.
• Ánuran degenimiz ne?
Qytaılar gımndi «goge»- memleket óleńi, memleket áni dese, arabtar oǵan otan óleńi, otan áni degen maǵyna beredi.
• Qazaq halqynyń sózi joq memlekettik ánuran mindetin atqaryp kele jatqan mýzykalyq shyǵarma?
Qurmanǵazynyń áıgili «Saryarqa» kúıi ǵasyrdan astam ýaqyt boıy halqymyz úshin sózi joq, tek áýennen turatyn ulttyq rámiz mindetin atqaryp keledi
• Qazaq halqynyń basyna túsken qasiretti baıandaıtyn álemdegi bolmys bitimi bólek ulttyq ánuran?
Qazaqtyń «Elim - aı áni - álemde teńdesi joq bolmys – bitimi bólek ulttyq ánuran. Ádettegi ánurandarda, negizinen, madaqtaý saryny basym jatatyn bolsa, bul el ániniń qýaty búkil halyq basyna túsken qasiretti boıamasyz baıandaı otyryp, rýhty jasytpaı, qaıta eldik pen erlikke shaqyratyn optımısik sezim oıatatyn qasıetinde jatyr.
Jońǵar shapqynshylyǵyndaǵy áıgili «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» qyrǵyny kezinde 1723 jyly dúnıege kelgen bul ekrekshe el ániniń avtory – Qojabergen Tolybaıuly. Ol Úrgenish, Buhar, Samarqan medreselerinde oqyp, bilim alǵan.
Keńes Úkimeti kezinde, qazirgi Táýelsiz Qazaqstanda jastardy, halyqty otanshyldyqqa shaqyratyn elimizdiń resmı emes ánurany bolyp ketken án? Osy ándi jazǵan kim? Ánniń bir shýmaǵyn aıtyp ber.
Bul án 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasynda «Elim - aı» ánimen qatar shyrqalǵan bolatyn. Sózi N. Nájimedenovtiki, áni Sh. Qaldaıaqovtiki «Meniń Qazaqstanym áni»
Altyn kún aspany,
Altyn dán dalasy.
Dýmandy bastady,
Dalama qarashy.
Keń eken jer degen,
Jerge dán shyqty ǵoı.
Dán egip, terlegen,
Qazaǵym myqty ǵoı.
Meniń elim, meniń elim,
Gúliń bolyp egilemin,
Jyryń bolyp tógilemin elim,
Týǵan jerim meniń - Qazaqstanym!
Qorytyndylaý
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa memlekettik rámizderdiń qadir - qasıetin uǵyndyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń tanymdyq kózqarastaryn qalyptastyrý
Tárbıelik: Memlekettik rámizderdi qurmetteı bilýge tárbıeleý
Kórnekiligi: QR Memlekettik rámizderi
Barysy:
1. Uıymdastyrý
2. kirispe
«Biz Táýelsizdikke ańsap, zaryǵyp jettik. Endi sol táýelsizdiktiń qasıetti belgilerin de erekshe qadirleýimiz, qasterleýimiz kerek. Árbir azamat Qazaqstannyń Týyn, Eltańbasyn, Ánuranyn tumardaı qasıet tutýy qajet. Eldigimizdiń synalatyn bir tusy - osy»,- degen Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń arnaý sózin Qazaq elinde turatyn jáne ony óz otanym dep biletin árbir azamat júreginiń tereń túkpirinde saqtap, qashanda jadynda ustaýy kerek. Bul barshamyzdyń týǵan el aldyndaǵy perzenttik boryshymyz! Árıne, memlekettik rámizderimizdi qasterlep, qasıetteý úshin, aldymen memlekettik rámizder týraly tereń túsinik bolýǵa tıisti. Memlekettik rámizder de belgili bir eldiń ózindik ómir saltyn, búkil bolmys ereksheligin, aıryqsha arman - ańsaryn, basqalarmen baılanys muratyn bildiretin belgi. Sonymen, búgin, memlekettik rámizder týraly bilimimizdi sarapqa salamyz.
2. Negizgi bólim.
• Eltańba degenimiz ne?
Negizi «Gerb» sózi nemis tilinen aýdarǵanda «erbo» – mura degen maǵynany bildiredi. Al dál osy uǵymdy tilimizdegi «tańba» degen sóz anyq jetkizedi. Bul árbir eldiń, qalanyń, árbir rýdyń, jeke adamnyń beınesi belgilengen shartty jáne erekshelik belgisi. Eltańba ıesiniń tarıhymen tyǵyz baılanysty bolady. Eltańba sol eldiń zańyna baılanysty anyqtalady jáne zań boıynsha bekitiledi.
Geraldıka (eltańbataný) jáne veksılologıa (týtaný) atty ǵylym salalary ómirge kelgeli birneshe ǵasyr ótti. Bul jóninde alǵashqy kitaptar HVİ ǵasyrda - aq belgili bolǵan. Fransýz tarıhshysy Menestre 1650 jyly osy máseleni úńgip jazǵan úlken eńbegi úshin eltańbataný iliminiń atasy atandy.
Alǵashqy eltańbalar qashan paıda bolǵan?
Alǵashqy nyshandarǵa jatatyn totemdik belgiler álemniń barlyq halyqtary arasynda keń taraǵan. Negizinen janýarlar beınesi keskindelgen bul tumarshalar belgili bir rýlar men taıpalardyń ortaq rámizine aınaldy. Olardyń qaı qoǵamdastyqqa jatatynyn sol tumarshalarǵa qarap ajyratatyn boldy. Keıinirek kósemder men rýbasylarynyń bılik belgileri retinde bir ýys shóp, japyraq, qustyń qaýyrsyn qanaty, aıryqsha áshekeılep jasalǵan bas kıim jáne basqa nyshandar paıdalanyldy. Olardyń ornyn naıza, áshekeıli baqandar men túrli temir salpynshaqtar basty.
• Geraldıka sózi neni bildiredi?
Geraldıka latyn sózinen aýdarǵanda eltańbataný degendi bildiredi.
• Eń alǵashqy geraldıkalyq belgiler qaıda beınelengen?
Uly Gomer áıgili Troıa shaıqasyna qatysqan áskerlerdiń qalqandaryndaǵy belgiler týraly baıandasa, Eshıl jaýǵa qarsy soǵys ashqan jaýyngerlerdiń qalqandaryndaǵy nyshandardy taldap jyrlaıdy. Kele - kele, alǵashqy áskerı baıraqtar paıda boldy. Temir baqan basyna, naızanyń ushyna nemese aǵash taıaqtarǵa ózderi sıynatyn qudaılarynyń nemese áýlıe tutatyn janýarlardyń beınesin ilip shyǵatyn bolǵan. Olarda qanatty Pegas, Mınotavr, tasbaqa men úki beıneleri kezdesedi. Kır (Hİİ ǵ.) altyn qanatty qyran búrkit beınesin jeke tańbasy retinde paıdalanǵan desedi.
Degenmen, qazirgi jalaýlar men týlardyń túp atasy derlik alǵashqy baıraq kóne Azıa topyraǵynda, buryn kóshpeli ata - babalarymyz aralas – quralas ómir súrgen ejelgi Qytaı jerinde dúnıege kelgen desedi. Chjoý áýleti bılik júrgizgen b. z. d. Hİİ ǵasyrda jelbiregen tuńǵysh baıraqtar túsi de bizge tanys - ala bolǵan. Keıinnen ejelgi Úndi jerinde kóterilgen qyzyl, jasyl tústi áskerı baıraqtardyń ushy úshkildenip keletin de, ortasyna sary boıaýmen ár túrli kıeli janýarlardyń beınesi salynatyn.
• Qazaq eliniń geraldıkasynyń tarıhy qashannan bastaý aldy?
Óz tilimizdegi «tańba» sózi Túrki qaǵanatynda dúnıege kelgen. Bilimpaz Mahmud Qashqarı óziniń álemge áıgili sózdiginde «tańba - el bıleýshilerdiń erekshe belgileri» degen maǵyna beredi. Bul sózdi bergi on jetinshi ǵasyrǵa deıin orys knázdary da paıdalanǵan. Túrki halyqtarynyń tańbalary týraly derekter V ǵasyrdan belgili ekendigi kórsetilgen. Qazaq rýlarynyń tańbalary osy kúnge deıin saqtalǵan. Tańba belgiler kóne aqshalarymyzda da kórinis tapqan. Sonaý Vİ - Vİİİ ǵasyrlarda - aq rý - ulys nyshandary aıshyqtalǵan metal teńgeler shyǵarylǵan. Otyrar, Taraz qalalaryndaǵy metal teńgeler shyǵarǵan ustahanalar týraly derekter óte mol.
Tik syńar syzyq - qańlylardyń, tik qos syzyq nemese qos álip - qypshaqtardyń, súıir nemese tik qosylǵan syzyqtar - kereılerdiń, burysh beıneli belgi - naımandardyń, dóńgelek - dýlattardyń, qos dóńgelek kóz - arǵyndardyń, bosaǵa beınesi - qońyrattardyń, sadaq beınesi - adaılardyń, qulaqty dóńgelek - albandardyń t. b. rý - taıpalyq belgileri bolǵan.
• Qazaqstan jerinde qoldanylǵan qandaı eltańbalardyń túrlerin bilesiń?
Eltańbalardyń damýy, jetilýi, ártúrliligi kezeńderge baılanysty. Eltańbalar 6 túrge, ıaǵnı 6 deńgeıge bólinedi.
Alǵashqy áleýmettik, rámizdik (rýlyq tańbalar), mórler, áýlettik, qalalar men aýmaqtyq jáne resmı bekitilgen memlekettik eltańbalar.
• Keńes Úkimeti tusyndaǵy Qazaqstan eltańbasy týraly ne bilesiń?
Jetpis jyldan astam ýaqyt boıy jelbiregen qyzyl týdyń memlekettik nyshanǵa aınalýy resmı túrde 1918 jyldary qabyldanǵan. Bıdaı masaqtarymen kómkerilgen oraq - balǵaly qyzyl juldyzdy Qazaqstannyń eltańbasy paıda bolǵan. Onda qazaqsha jazylyp, orys tilindegi nusqalaryn qaıtalaǵan «Barlyq elderdiń proletarlary, birigińder!». «QKSR» degen qazaqsha qaryptardan basqa, respýblıka ereksheligine megzeıtin eshqandaı belgi bolmaǵan.
• Eltańba qurylymy neden turady?
Eltańba negizinen jaıma taqta (qalqan) jáne onyń aınalasyndaǵy keskin, beıneleýlerden turady. Eltańbanyń negizi batyrlardyń qalqandarynyń kóshirmesi retinde ashylǵan.
• Geraldıka tarıhynda buryn - sońdy bolmaǵan Qazaqstan eltańbasyndaǵy qandaı beıne?
Shańyraq tektes eltańba buryn - sońdy álemdik geraldıka tarıhynda bolmaǵan. Qazaqtyń qasıetti qara shańyraǵynyń beınesi bútin qazaq eliniń sımvoly ispettes. Qara shańyraq - bizdiń ulttyń altyn besigi. Asyl dińgek aman bolsa, altyn besik máńgilik ómir jyrymen terbele beredi degen uǵym bar.
• Qazaqstan eltańbasyndaǵy besburyshty juldyz neni bildiredi?
Táýelsiz memleketimizdiń qushaǵy bes qurlyqqa birdeı ashyq, álemdik órkenıet kóshine óz bolmys - bitimimizdi saqtaı otyryp ilespek nıetimiz bar degenge megzeıtin besburyshty juldyz.
ü Besburysh formasy Kúltegin eskertkishinde de qoldanylǵan. Aspan denelerin, ásirese, Kún men Aıdy, odan keıin juldyzdardy kıe tutatyn halqymyzdyń «baǵymyz ashylyp, juldyzymyz jarqyraı bersin» degen asyl armanyn da arqalap tur ol.
Tý degen ne?
Tý («flag» nıderl.) aǵash sapqa nemese baýǵa ilingen belgili bir túsi, kóbine emblemasy bar mata.
• Memlekettik tý degenimiz ne?
Memlekettik tý - eldiń Táýelsizdigin bildiretin resmı bılik nyshan.
• Týdyń sıpattamasy qaıda tirkeledi?
Memlekettik týdyń negizgi sıpattamasy Konstıtýsıa boıynsha bekitilip, tirkeledi.
Muraǵatshy: Memlekettik týdyń negizgi elementi onyń túsi ekendigi de daý týdyrmasa kerek. Eń kóp taraǵan derekter boıynsha, mysaly, qyzyl tý erlik tanytý, kúres, qaýip tóndirý, bas kóterý jáne shý shyǵarý degen uǵymdardy beredi. Aq tý - beıbit nıet, jaýǵa qarsylaspaı berilý, qara tý - qaıǵy, joqtaý jáne qarsylyq bildirý belgisi dep sanalady. Tústerdiń dinı maǵynalary da bar. Aqty - hrıstıandar, jasyldy musylmandar, sarǵysh qyzyldy býddaǵa tabynýshylar qasıet tutady.
Ár halyqtyń, ár ulttyń janyna jaqyn, aıryqsha qasterleıtin óz baıaýy, óz túsi de bolady. Osyǵan oraı ulttyq boıaý degen uǵym keń taraǵan. Onyń tereń tanymdyq máni, qoldaný úrdisi jáne áriden bastaý alatyn tól tarıhy bolady. Ádette, ulttyq boıaý ulttyq óner týyndylarynda, oıý - órnekterde, kıim - keshekterde, turmystyq zattarda jıi qoldanylady. Ol sol sebepti halyqtyń tabıǵı bolmys - bitimi men minez - qulqynan da habar berip turady dep esepteledi. Mysaly, Ispanıa týlaryndaǵy órekpigen qyzyl - sary boıaýlar ıspan halqynyń qyzý qandy minezine úıleser bolsa, Fınlándıa týlaryndaǵy aqshyl, kógildir tús fın halqynyń boıyndaǵy salqyn qandylyq pen sabyrlylyqty sezdiretin kórinedi.
• Qazaqstan týynyń kók túske boıalý sebebi?
Tanymdyq turǵydan alǵanda, qyzyl - ottyń, jylý men qannyń, jasyl - shóptiń, ósimdiktiń, qara - jerdiń, sýyqtyń, qarańǵylyqtyń, aq - sýdyń belgisi bolyp sanalsa, zeńgir kók - aspannyń, aýa men qurlyqtyń belgisine balanady.
Alǵashqy geraldısterdiń biri Anselm jasaǵan keste boıynsha, ol - adaldyqtyń, kirshiksiz tazalyq pen beıkúná páktiktiń nyshany, ári osy reńdes tý kótergen eldiń saıasatyna erekshe senim kórsetýge bolady degen oıǵa jeteleıdi.
• Qazaq jerinde tý qashan paıda boldy?
Tý kótergen batyr babalar beınesi sonaý erte zamandarda jartasta syzylǵan sýretterde aıqyn beınelengen. Kóne uǵymdardy bylaı qoıǵanda, attary búginge deıin jetken Móde, Býmyn jáne Elteris, Jánibek pen Kereı, Qasym men Esim han, Táýekel men Táýke, Ábilqaıyr men Abylaı syndy el bıleýshilerimizdiń, qol bastaǵan bahadúrlerimizdiń qaı - qaısysynyń da óz baıraǵy bolǵany málim. Baıraqtyń túsine keler bolsaq, «Kók asaba» atalǵan kóne baıraq túsi ısi túrki halyqtarynyń túp atasy kıe tutqan Kók aspan ámirshisiniń belgisine balansa, túrkilerdiń taǵy bir tabynary - kók bóri beınesi de týdaǵy tańbaǵa aınalǵan.
Qazaq dalasynda kóterilgen baıraq, týlar da bir tektes bolmaǵan, árıne. Uzaq ýaqyt boıy arnaıy sóz etilip, qasıetti jádiger retinde qunttalmaǵandyqtan da, el ishinde kóbine Abylaıdyń aq týy ǵana aýyzǵa alynady. Degenmen, tek tóreler ustaǵan týlardyń ózi ár alýan bolǵan. Mysaly, arab, parsy, túrki jáne qytaı jazbalaryna súıene otyryp, olardyń qyzyl, kók, aq, ala týly bolǵanyn bilemiz.
• Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik týynyń resmı anyqtamasy?
Týymyzdaǵy nur shuǵylaly altyn kún beınesi, qyran kóńil halqymyzdyń asyl armanyn arqalaǵan dala búrkiti men rýhanı bolmysymyzdyń jarqyn bir kórinisi bolyp tabylatyn ulttyq órnek - sondaı aıtary mol astarly aıshyqtar. Ortasynda shuǵylaly kún, onyń astynda qalyqtap ushqan qyran beınelengen tikburyshty kógildir tústi mata. Oǵan qosa, Týdy sabynyń tusynan ulttyq órnek naqyshtalǵan tik jolaq kóktep ótedi. Kún, shuǵyla, qyran jáne órnek beıneleri altyn tústi bolýy kerek. Týdyń eni men uzyndyǵynyń bir - birine qatynasy ½ bólshegimen órnekteledi. Iaǵnı, eni - 1, 5 metr bolsa, uzyndyǵy 3 metr bolady.
• Ánuran degenimiz ne?
Qytaılar gımndi «goge»- memleket óleńi, memleket áni dese, arabtar oǵan otan óleńi, otan áni degen maǵyna beredi.
• Qazaq halqynyń sózi joq memlekettik ánuran mindetin atqaryp kele jatqan mýzykalyq shyǵarma?
Qurmanǵazynyń áıgili «Saryarqa» kúıi ǵasyrdan astam ýaqyt boıy halqymyz úshin sózi joq, tek áýennen turatyn ulttyq rámiz mindetin atqaryp keledi
• Qazaq halqynyń basyna túsken qasiretti baıandaıtyn álemdegi bolmys bitimi bólek ulttyq ánuran?
Qazaqtyń «Elim - aı áni - álemde teńdesi joq bolmys – bitimi bólek ulttyq ánuran. Ádettegi ánurandarda, negizinen, madaqtaý saryny basym jatatyn bolsa, bul el ániniń qýaty búkil halyq basyna túsken qasiretti boıamasyz baıandaı otyryp, rýhty jasytpaı, qaıta eldik pen erlikke shaqyratyn optımısik sezim oıatatyn qasıetinde jatyr.
Jońǵar shapqynshylyǵyndaǵy áıgili «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» qyrǵyny kezinde 1723 jyly dúnıege kelgen bul ekrekshe el ániniń avtory – Qojabergen Tolybaıuly. Ol Úrgenish, Buhar, Samarqan medreselerinde oqyp, bilim alǵan.
Keńes Úkimeti kezinde, qazirgi Táýelsiz Qazaqstanda jastardy, halyqty otanshyldyqqa shaqyratyn elimizdiń resmı emes ánurany bolyp ketken án? Osy ándi jazǵan kim? Ánniń bir shýmaǵyn aıtyp ber.
Bul án 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasynda «Elim - aı» ánimen qatar shyrqalǵan bolatyn. Sózi N. Nájimedenovtiki, áni Sh. Qaldaıaqovtiki «Meniń Qazaqstanym áni»
Altyn kún aspany,
Altyn dán dalasy.
Dýmandy bastady,
Dalama qarashy.
Keń eken jer degen,
Jerge dán shyqty ǵoı.
Dán egip, terlegen,
Qazaǵym myqty ǵoı.
Meniń elim, meniń elim,
Gúliń bolyp egilemin,
Jyryń bolyp tógilemin elim,
Týǵan jerim meniń - Qazaqstanym!
Qorytyndylaý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Tabıǵatqa saıahat. P dybysy men árpi.
-
Sabaqtyń taqyryby: Halyqtyń maqtanyshyna aınalǵan dombyra
