InfoHub Logo

«Aýdarma» sózi kóp maǵynaly jáne termınniń eki maǵynasyn bildiredi. Birinshiden, bul uǵym oılaý áreketin bir tilde aıtylǵan mazmundy ekinshi tildiń quraldary arqyly jetkizý prosesi dep anyqtaıdy. Ekinshiden, bul prosestiń nátıjesi – aýyzsha nemese jazbasha mátin aýdarma retinde de belgili. Degenmen, eki anyqtamanyń bir-birimen tyǵyz baılanysty bolǵany sonsha, bireýin ekinshisinen ajyrata almaısyz. Bul tujyrym – bul máseleni zertteıtin kez kelgen ǵalym basa aıtatyn dástúrli qaǵıda. Qazaq tilinde aýdarma sózine mynadaı anyqtama berilgen: «Aýdarma – bir tilden ekinshi tilge aýdarylǵan shyǵarma, shyǵarma; áreket pen aýdarmanyń nátıjesi – bir tilden ekinshi tilge aýdarý; júrip jatqan proses».

Qazaq aýdarmataný ǵylymynyń zerttelýi,irgeli tujyrymdar A.Baıtursynov, Q.Jubanov, M.Áýezov shyǵarmalarynan bastaý alǵan. XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda qazaq tiliniń ómirsheńdigin saqtaý, leksıkalyq qoryn saqtaý, qazaq tilin ǵylymı tilge aınaldyrý maqsatynda jasalǵan sharalardyń basynda A.Baıtursynov til bilimniń termınderin qazaq tiline aýdarýyn, Q.Jubanovtyń qazaq termınologıasyna qatysty tujyrymdaryn,M.Áýezovtyń kórkem aýdarma máseleleri tóńiregindegi pikirlerin ataýǵa bolady.

60-70 jyldarda aýdarmataný salasynda birqatar zertteýler júrgizildi, biraq olardagy aýdarma máseleleri taǵy da ádebıettin, shyǵarmashylyqtyń sheńberinde boldy. Aýdarmany ǵylymı - zertteý jumystarynyń nysanyna túbegeıli aınaldyrýda S. Taljanov pen Á. Satybaldıevty aldymen aıtý kerek. Belgili ǵalym S. Amanjolovtyń eńbekterinde de aýdarma máselesi teorıalyk jáne praktıkalyq turǵydan san ret qaralyp, salıqaly oı - pikirler aıtylǵan.

Kazak aýdarma tanýyna alǵash ret taza lıngvısıkalyq turǵydan kelgen zertteý Ó.Aıtbaevtyń «Aýdarmadaǵy frazeologıalyq qubylys» atty eńbegi. Bul - 70-inshi jyldarda orys tilinen qazaq tiline aýdarylǵan kórkem shyǵarmadaǵy frazeologıalyk biri tildik stıldik turǵydan júıeli etip taldaǵan alǵashqy enbek. Sodan bastap ǵalym ári termınjasam máselelerin júıeli túrde zertteýde. Oǵan dálel «Osnovy kazahskoı termınologıı» (Almaty: Arys, 2000), «Qazaq termınologıasynyń damýy men qalyptasýy» (Almaty: Ǵylym, 1988), «Termınder jáne olardyń aýdarmalary» (Almaty: Ǵylym, 1990), «Qazaq sózi» (Almaty: Raýan, 1997), «Termınjasamdaǵy aýdarmanyń orny», Jánede 2000-jyldan QazUÝ-dyń shyǵarmalar jáne kórkem aýdarma teorıasy kafedrasynyń profesory — Esembekov Temirǵalı Orazǵalıuly. Eńbekteri: 1. “Kórem mátin jáne aýdarma” oqý quraly. (2019)  2. Bilim berý prosesinde kommýnıkatıvtik dıskýsty jobalakdaǵy sýbektiler dıalogynyń mańyzy atty enbekterin ataýǵa bolady.

Búgingi tańda qazaq elinde aýdarma is áreketi kúndelikti qajetti úderiske aınalýy zańdy qubylys. Qaı halyqtyń tarıhyn oqyp qarasaq ta, ol óziniń mádenı, rýhanı baılyǵyn, ekonomıkalyq, tehnıkalyq, sharýashylyq óresin eń basty eki negizden alyp, damytyp otyrǵan. Biri óziniń ishki múmkindikteri bolsa ekinshisi ózge eldiń mádenı, rýhanı, tarıhı baılyǵyna ıek artý.

Óz mádenıetin damyta túsken el qashanda basqa halyqtyń ǵylym-bilimin úırenip, sony ıgerýge umtylady. Osyndaı istiń jandanýyna aýdarmanyn eleýli kyzmet atkaryp kelgeni bárimizge belgili. Eger biz búgin dúnıe júzi halyktarynyn bárine ortaq túrli mádenı, ádebı, tarıhı muralardy okyp, tanyp, bile alatyn jaǵdaıda bolsak, ol tek aýdarmanyń arqasy. Endeshe aýdarma kaı zaman, qaı ǵasyr, qaı kezeń bolsyn qoǵam ómiriniń ilgeri jyljı, damı túsýine aıtarlyqtaı qyzmet etip keldi.

Aýdarma úderisiniń jandanýy tilaralyk katynas máselesin sheshti. Biz keptegen uǵymdardy orys tiligindegi porym - poshymyna, pishinine qarap, óz tilimizdiń múmkindigine oraı jańadan jasap aldyk. Tilimizde jańa sóz, jańa termın, jana tirkes, jana soılem kurý daǵdysy paıda boldy. Bul is áreketti ǵylymı ádebıetten de, kórkem ádebıetten de baıkaýǵa bolady.

Gabdkarımova G.S. Pedagogıka ǵylymynyń magıstri
Salyq Jansaıa  QazUÝ Shetel fılologıasy 2-kýrs stýdenty                                                      

---