InfoHub Logo

15 qarasha Qazaqstannyń ulttyq valútasy — teńge aınalymǵa engen kún.

Bıyl teńgege — 30 jyl.

1993 jyldyń 12 qarashasynda «QR ulttyq valútasyn engizý týraly» jarlyq shyqty. 1993 jyly 15 qarashada teńge aınalymǵa endi. 1997 jyldan beri Ulttyq valúta — teńge kúni atap ótiledi.

Memlekettiń aqsha aınalysynyń tarıhy onyń ekonomıkalyq jáne mádenı damýynyń erekshelikterin ashady. Qazaqstannyń ulttyq valútasy teńge salystyrmaly túrde jaqynda paıda boldy. Degenmen, bul kezeńge deıingi tarıhı jol birneshe myń jyldarǵa sozyldy.

Kez kelgen aqshadan árbir eldiń ótkenin, búgingisin jáne bolashaǵynyń beınesin, ıaǵnı tarıhyn kórýge bolady. Búgingi tańda aqsha tarıhyn zertteıtin arnaıy ǵylym salasy bar. Ol nýmızmatıka dep atalady. Onda tıyndar, quıma aqsha kesekteri, t.b. eskertkishter arqyly tıyn soǵý tarıhy keńinen zerdelenedi. Nýmızmatıka ǵylym retinde HVİİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda paıda boldy, onyń negizin salýshy — Vena nýmızmatıgi I.H. Ekkel boldy.

Ejelgi jáne orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan aýmaǵynda qoldanylǵan monetalar

Qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda paıda bolǵan alǵashqy aqsha — qytaılyq aqsha boldy. Bul sol kezdegi saýdaǵa baılanysty edi. Kóne túrki kóshpelileri jylqylaryn jıi jibekke aıyrbastaǵan, biraq kóp uzamaı alǵashqy metal teńgelerge qajettilik týyndady.

Ejelgi Qazaqstannyń ońtústiginde bizdiń dáýirimizdiń toǵysynda eń iri Kangúı (Qańly) memleketi ornalasqan. Osy mańaıda júrgizilgen arheologıalyq qazba jumystary bul jerde bizdiń zamanymyzdyń Vİ ǵasyryna deıin ejelgi qytaıdyń ýshý (ýshýsán) monetalarynyń qoldanylǵanyn kórsetti.

Keıinirek Qytaıdyń basqa monetalary — kaıýan týnbao qoldanyla bastady. Qytaıdyń aqsha monopolıasyn buzý tek Vİİİ ǵasyrda múmkin boldy. Uly Jibek joly boıynda saýdamen aınalysqan Soǵdy taıpasy aldymen qytaı monetalarynyń kóshirmelerin soqty, biraq keıin olarǵa ózderiniń tańbalary men jazýlaryn qosty.

Kóp uzamaı túrikter olardy negizge alyp, ár qala óz teńgelerin shyǵara bastady. Bir jaǵynda mindetti túrde qaǵannyń rýlyq belgisi beınelendi. Sonymen birge Vİİİ ǵasyrda Qazaqstan aýmaǵyna sheteldik aqshalar — arab felsteri keldi.

İH-Hİ ǵasyrlarda kúmis dırhemder negizgi valútaǵa aınaldy. Keıde qorytpaǵa altyn qosyldy. Hİ ǵasyrdaǵy kúmis daǵdarysyna baılanysty kúmistiń ornyna mys qosylyp, tıyndar qara tústi boldy. Qara dırhemder tórt ǵasyr boıy soǵylyp, sodan keıin olar basqa úlgidegi qola jáne mys monetalarmen  aýystyryldy.

Hİİİ ǵasyrdan bastap Ońtústik Qazaqstan qalalarynda monetalar kóptep jasala bastady. Shaǵataı memleketinde kúmis aqsha suranysqa ıe boldy. Otyrarda altyn dınarlar shyǵaryldy. Ras, altyn keńinen qoldanylmaǵan, óıtkeni mundaı monetalardy óndirý óte qymbatqa tústi. Olar salyq tóleýge paıdalanyldy nemese qazyna retinde saqtaldy.

Kúmis teńgeler resmı túrde «dang» («danga», «denga») dep ataldy. Bul sózden orystyń «dengı» degen aqshasy da, Qazaqstannyń qazirgi aqsha birligi «teńge» ataýy da shyqqan.

Otyrarda kóptegen kóne monetalar — mys dırhemder men felster óz qunyn saqtap qaldy. Aqsha birliginiń shynaıylyǵyn dáleldeý retinde olarda Shyńǵys hannyń esimi jıi oıylyp jazylǵan. Otyrardan basqa Kenjde jáne Taraz qalasy iri teńge ortalyqtary boldy.

Arab árpimen jazýy bar Altyn Ordanyń Ózbek han tusyndaǵy kúmis monetalary («dángi») — memlekettegi ıslam ústemdiginiń belgisi. Nýmızmatıkalyq materıaldardy qaraıtyn bolsaq, HİV ǵasyrdyń sońyna qaraı jáne HV ǵasyrdyń basynda Toqtamys, Temir-Qutlyq, Bek-Kıbal, Shádibek pen Bolat kezindegi dırhemderde din sımvoly qaıta paıda boldy.

1321 jyly Shaǵataı hany Kebek tarıhtaǵy birinshi aqsha reformasyn júrgizdi. Salmaǵy segiz gramnan asatyn úlken kúmis moneta kúmis dınar dep atala bastady, al dırhemder tek mystan jasaldy. Eki nomınaldaǵy monetalar negizinen Samarqand pen Buharada shyǵaryldy.

Qazaqstannyń batysynda Joshy áýletiniń mońǵol teńgeleri suranysqa ıe boldy. Bir qyzyǵy, olardyń kópshiliginde mońǵoldar ózderi qulatqan Baǵdat halıfy Nasyrdyń esimi oryn alǵan. Bul ıslam dástúrine degen qurmettiń belgisi bolsa kerek.

HİV ǵasyrdyń aıaǵynda Máýerennahrda bılik basyna Ámir Temirdiń kelýimen teńge soǵýdyń jańa tolqyny bastaldy. Osy ýaqytta kúmis tanga monetalary belsendi túrde shyǵaryldy. Keıin Temirdiń nemeresi Ulyqbek reforma júrgizip, oǵan sáıkes memleket biryńǵaı valútaǵa kóshti. Ondaǵan jyldar boıy bir túrdegi moneta qoldanysta boldy. Jańa teńge soǵýdyń jalǵyz ortalyǵy Buhara qalasy boldy.

HVİ ǵasyrdyń basynda Muhammed Shaıbanı hannyń qamqorlyǵymen taǵy bir aqsha reformasy júrgizildi. Bıleýshiniń aty men laýazymdary jazylǵan jańa tanga aınalymǵa endi. Memleket birdeı salmaǵy, dızaıny jáne jazýlary bar sáıkestendirilgen birtutas valútaǵa kóshti. Bul teńgeler Qazaq handyǵyna da tarady. HVİİ-HVİİİ ǵasyrlarda qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda altyn monetalar men reseılik aqshalar paıda boldy.

Nýmızmatıkalyq materıaldardyń negizinde Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ortaǵasyrlardaǵy halyqaralyq saýda men qalalar arasyndaǵy saýda qatynastary týraly kóptegen maǵlumattar alýǵa bolady. Ásirese Otyrar men Túrkistannan tabylǵan aqshalardyń qundylyǵy joǵary. 1986 jyly qazba jumystarynyń nátıjesinde Otyrar qalashyǵynda 3000 jetetin teńge tabyldy. Bul mys teńgeler Iasy, Saýran, Tashkent, Samarqand, Buhara, Andıjan aqsha saraılarynda soǵylǵan. Olardyń negizgi bóligi Iasy men Saýranda shyǵarylǵan.

HVİİ ǵasyrǵa jatatyn 118 kúmis teńge 1972-1973 j.j. Otyrardan tabyldy. Olar Tashkent, Iasy qalalarynan shyǵaryldy. Bul aqshalardyń bir jaǵynda ańnyń sýreti, ekinshi jaǵynda qustyń sýreti salynǵan. Keıbireýlerinde tek bir jaǵynda ǵana ańnyń sýreti bar, al ekinshi jaǵy tep-tegis bolyp kelgen. Bul aqshalardyń arasynda eshbir sýreti joqtary da boldy. Iasy men Tashkent aqsha saraılarynda jasalǵandyǵy kórsetilgen baqyr aqshalar birtekti tıpologıalyq jınaq qurap, Túrkistan men Otyrardaǵy aqsha qazynasynyń negizin qalaıdy. Atalǵan teńge úlgileriniń keıbireýlerin qazaq handary Tashkentte jáne Túrkistanda soqqyzǵan dep sanaýǵa ábden bolady.

1976-1977 j. Otyrardaǵy qazba jumystarynyń nátıjesinde orystyń 30 baqyr  tıyny tabyldy. Onda Alekseı Mıhaılovıch patshanyńaty oıylǵan jáne 1655-1663 jj. jatady. Ondaı aqshalar Iasy men Saýran, basqa da Syr boıyndaǵy qalalardan tabyldy. Bul aqshalardyń tabylýy orys elimen  saýda-sattyq baılanystyń damyǵandyǵynyń belgisi ekendigi anyq.

HİH ǵasyrǵa qaraı barlyq saýda operasıalary orys aqshasy arqyly júzege asyryla bastady.

HH ǵasyrdaǵy qazaqstandyq aqsha jáne teńgeniń qalyptasýy

Bul kezeńdegi eldiń aqsha aınalysy keńestik aqsha birligi — rúblge negizdeldi. Ol qazaqsha «som» degen ataýmen qoldanyldy. Qazaqstan Respýblıkasy óz valútasy teńgege KSRO ydyraǵannan keıin jáne Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵannan keıin 1993 jyly ıe boldy.

Úkimet múmkindiginshe qysqa merzimde óz valútasyn jasap, engizýge májbúr boldy. Osy maqsatta banknottardyń dızaınyn jasaǵan sýretshiler toby quryldy. Alǵashqy teńgeniń sýretshileri — Tımýr Súleımenov, Qaırolla Ábjálelov, Meńdibaı Alın jáne Aǵymsaly Dúzelhanov. Dızaınerlerdiń jańa valúta keskinin izirleý jumystary Almaty qalasynda erekshe qupıa jaǵdaıda júrgizildi. Bul týraly dızaınerlerden basqa memleket basshylyǵyndaǵy sanaýly adamdar ǵana bilgen.

Eki jyldan keıin daıyndyq jumystary aıaqtalǵan soń Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq valútasyn engizý týraly» Jarlyǵy shyqty. Mine, teńge osylaısha aınalymǵa endi.

Ulttyq valúta ataýyna «altyn», «aqsha», «tanga» nusqalary usynyldy. Qazaqstandyq valútany tipti «som» dep ataý josparlanǵan. Kóne kúmis moneta «tanga» dep atalǵan. Orta ǵasyrlarda Otyrar qalasynda «tanga» ataýymen basylyp shyqqan kúmis monetaǵa uqsastyryp «teńge» dep ataý týraly sheshim qabyldandy. «Teńge» — jańa sóz. Júz ese bóligi «tıyn» dep ataldy.

Elimizde aqsha basatyn fabrıka bolmaǵandyqtan alǵashqy banknottar Londondaǵy Harrison&Sons fabrıkasynda shyǵaryldy. Qazaqstan aqshasy Ulybrıtanıa patshaıymynyń Altyn belgisine ıe boldy. Ulttyq bank bastapqyda 1 teńgeni sol kezdegi 1000 rúblge baǵalaǵan bolatyn. Elimizdiń saıası, áleýmettik máseleleri jáne memleketaralyq qatynastar eskerilip 1 teńge 500 somǵa teń dep bekitildi.

Teńgeniń dızaıny osy ýaqytqa deıin birneshe ret ózgerdi. «Álem biletin qazaq bolýǵa tıis»  degen oımen 1 teńgelik banknotta Ábý-Nasyr ál-Farabıdiń portreti beınelendi. 1993 jylǵy banknottarda Qazaqstannyń kórnekti tarıhı tulǵalary: 3 teńgede — Súıinbaıdyń portreti, 5 teńgede — Qurmanǵazynyń, 10 teńgede — Shoqan Ýálıhanovtyń, 20 teńgede — Abaı Qunanbaevtyń, 50 teńgede — Ábilqaıyr hannyń, «portretter» aınalymynyń birinshi serıasynda eń qundy banknot 100 teńgede — Abylaı hannyń portreti beınelengen.

Qazaqstannyń óz moneta saraıy bolmaǵandyqtan bastapqyda qaǵaz tıyndar basyldy. 1994 jyly olardyń ornyna jezden jasalynǵan 2, 5, 10, jáne 50 nomınaldy monetalar shyqty. Qazir banknottar Ulttyq banktiń Almaty qalasyndaǵy Banknot fabrıkasynda, al moneta Óskemendegi Moneta saraıynda shyǵarylady.

1993 jyldan beri teńgeniń tórt serıasy basyldy: «Portretter», «ál-Farabı», «Báıterek» jáne «Samuryq». Qazir aınalymdaǵy qaǵaz banknottar — 500, 1000, 2000, 5000, 10000 jáne 20000 teńge, tıyndar — 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 jáne 200 teńge. 2007 jyly qazaq valútasy ₸ — beınesindegi óz sımvolyna ıe boldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki syzba jasaý boıynsha konkýrs ótkizip, 30 myń ótinish berýshiniń arasynan úzdikti tańdady.

Teńgeniń qorǵanys dárejesi ártúrli. Az aqsha birliginde qorǵanys belgileri de az. Sońǵy shyqqan banknottarda sýretterdiń bederligi, sýtańba, boıaýlardyń metal jyltyrlyǵy, ólshemi ártúrli sandar, últrafıolet qorǵanysy, serıalyq nómerler, sáıkes keskinder sekildi 18 qorǵanys dárejesi bar.

Ulttyq valúta monetalary shartty túrde úsh túrge bólinedi: sırkýlásıalyq, koleksıalyq jáne ınvestısıalyq. Qazaqstan banknottary Halyqaralyq kórmeler men konkýrstarda joǵary baǵalanyp keledi. Máselen, 2011 jyldan bastap úsh jyl qatarynan qazaqstandyq banknottar álemdegi úzdik banknot dep tanyldy. 2014 jyly túrki jazýyna arnalǵan qazaqstandyq «KÚLTEGİN» estelik banknoty Halyqaralyq banknot qaýymdastyǵynyń (IBNS) nusqasy boıynsha 2013 jyldyń úzdik banknotyna aınaldy. Al Halyqaralyq valúta qaýymdastyǵy (IACA) 2007 jyly nomınaly 10 myń teńgelik banknotty álemdegi eń úzdik dep tanydy. 2016 jyly 20 myń teńgelik banknot High Sekurity Printing Europe konferensıasynda marapat aldy.

Sonymen, Teńǵe — Qazaqstan Respýblıkasynyń qabyldanǵan aqsha birligi, Qazaqstan Respýblıkasynyń valútasy. Teńge — álemdegi eń jas valútalardyń biri. Degenmen, kórip otyrǵanymyzdaı, onyń tereń tarıhy bar. Onyń tamyry orta ǵasyrlardan bastaý alady, al Qazaqstandaǵy aqsha aınalymynyń bastaýlary bizdiń dáýirimizge deıin paıda boldy.  

Sabyrhan SMAǴULOV
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---