InfoHub Logo

Taqyryby: Qazaqstannyń ekologıasy
Maqsaty: oqýshylarǵa ekologıalyq tárbıe berý

Barysy:
Armysyzdar alashtyń arqa súıer azamattar!
Búgingi «Qazaqstannyń ekologıasy» atty keshimizge qosh keldińizder. Olaı bolsa qara qyldy, qara jaratty «týra bıde turǵan joq» ádil qazylarmen tanys bolyńyzdar.
Endi qazir ortaǵa keshimizdiń negizgi qatysýshylaryn shaqyraıyq (tanystyrý kerek «sálem berdim»)
Saıystyń túrleri:
1. Suraq - jaýap -«Tabıǵatty kúshpenen baǵyndyrdyq»
2. Jankúıerler saıysy - «Qazaqstan»
3. Kapıtandar saıysy -«Dosyń jer, sý, móldir aýa, ósimdik»
4.«Maqal - sózdiń aǵasy»- maqal - mátel saıysy
5. Sıtýasıalyq suraqtar
6. Án kóńildiń ajary.
7. Sýper oıyn -«Sıqyrly sandyq»

Sonymen ruqsat bolsa, 1 - saıysymyzdy bastaıyq.
Qazaqstan meniń elim, seniń eliń. Ol asqar taý bolsyn, shalqar kól bolsyn, meıli tipti shaǵyl - shaǵyl qum bolsyn kóńildi sergiter ádemi tabıǵaty bar meniń Otanym. Ár adamǵa óziniń týyp - ósken jeri men sýy, aspany men taýy ystyq. Al
Tabıǵattan babamyz ala bergen sekildi
Darhandyqty qazaqqa dala bergen sekildi
Erkelikti, erikti jelden alǵan sekildi
Móldirlikti kógildir kólden alǵan sekildi.
Sonymen 1 - topqa qoıar suraǵymyz.

1. Ekologterdiń paıymdaýynsha, bul qala elimizdegi aýa keńistigi eń kóp lastanǵan qala bolyp sanalady. Aýa keńistiginiń adam aǵzasyna asa zıandy aýyr tústi metaldarmen lastanýyna qaladaǵy qorǵasyn - myrysh, polımetal kombınattary tikeleı qatysty dep esepteledi. Qala ornalasqan taýdaǵy tústi metal qorlary men sý energıasy ónerkásiptiń bul túrin damytýǵa múmkindik beredi. Bul qaı qala? (Óskemen)
2. Ertis mańy aýdanynda birqatar hımıa jáne munaı - hımıa kásiporyndary ornalasqan. Buǵan osy aýdanda kóptegen mańyzdy faktorlardyń toǵysýy sebep boldy. Bul jerde ár alýan mıneraldy shıkizat bar, aýdan sýmen jaqsy qamtamasyz etilgen, kómir men elektr energıasynyń qory mol, aýdannyń ekonomıkalyq - geografıalyq orny asa yńǵaıly. Bul qalada mıneral otyn, joǵarǵy satydaǵy maı óndiriledi. Alaıda osy atalǵandar tabıǵatqa keri áserin tıgizedi. Suraq bul qaı qala? (Pavlodar)
3. Bul óńirde ekologıalyq ahýal barǵan saıyn ushyǵýda. Munda qorshaǵan ortany buldiretin 2000 - ǵa jýyq kásip oryn bar, oblys boıynsha jylyna aýaǵa 112 mln 5 myń tonna zıandy qaldyq taratady. Onyń 2 mln 275 myń tonnasy radıoaktıvti ekeni anyq. Bul qala shyǵysta ornalasqan. Bul qaı qala? (Semeı)

4. Bul oblys qatty lastanýǵa ushyraǵan, munaımen lastanǵan qara topyraq 3 - 15 jylǵa deıin ónim bermeıdi. Qazirgi kezde munaıly lastanýshylardyń 66% teńizge ózen arqyly túsetin bolsa, 24 % qalalyq óndiris qaldyqtarymen túsedi. Bul qaı oblys? (Atyraý oblysy)
5. Sý barmaıtyn jóndi
Kólge qaýip tóndi
Lastanýdan taǵy
Qorǵaý kerek kóldi.
Suraq: Qazaqstan sýlarynyń búıregi men júregi bolyp tabylatyn eki kóldi atańyz. (Aral men Balqash)

6. Rasýl Ǵamzatov bylaı dep jazady:
«Ǵalym basyn shaıqady nazalanyp,
Aqyn kúrti, jazýshy mazańdy alyp,
Qashyp barady jaǵalaýdan
Etek jeńin qýsyryp, azalanyp.
Bunyń bári, menińshe, qur baıbalam,
Kári..... aralar tozańdanyp»
Aqyn óz óleńinde elimizdiń qaı kóli týraly ýaıymdap otyr? (Kaspıı)

7. Aıtyńdarshy, jasyl baqtan ne kórkem!
Kóz toıǵandaı kórkeıipti keń ólkem,
Otanymnyń órleı túsken órkeni,
Sol ǵana tek kórkemderdiń kórkemi!
Ormandy shabý mınýtyna 20 ga jyldamdyqpen júrip jatyr. Suraq: osy jaǵdaıdy qolǵa alatyn baǵdarlamany atańyz.(Jasyl el)

8. Bul qalada paıdaly ken orny paıdalanady. 140 mln m³ taqyrlanǵan, al bl jer jylyna 7 mln m³ ulǵaıady. Bul qala Ortalyq Qazaqstan ornalasqan, aýǵa zıandy zattardy shyǵarýdan respýblıka boıynsha 5 oryndy alady. Oblys boıynsha 3 oryndaǵy, jasy jarty ǵasyrǵa teń qala. (Jezqazǵan)
9. Qazirgi adamdardyń jer betindi ómir súrip kele jatqanyna 40 myńdaı jyl bolǵan. Al mal ósirimen jáne eginshilikpen osydan tek 10 m yń jyl shamasynda ǵana shuǵyldana bastaǵan. Sondyqtan da qalǵan 30 myń jyl boıyna tamaq pen kıimniń kózi t ek ańshylyq boldy. 20 jyl ishinde jer betinde janýarlardyń 110 túri joıylyp ketti. Suraq:
Otyra almas ul shydap,
Qyzyń shydap,
Joǵalǵandar tizimi uzyn shubaq.
Ne?-
Mezgilsiz ketkenderdiń
Bastaryna qoıylǵan qyzyl shyraq. (Qyzyl kitap)

10. Ótken ǵasyrda Qazaqstanda eń keń taralǵan janýar. Dámdi eti úshin esepsiz aýlaýdyń saldarynan 30 - jyldary jerimizden joıylyp ketti. 1953 jyly bul ańdy Barsakelmes jersindirý isi qolǵa alyndy. Syrt pishini jylqy tektes, qulaǵynyń úlken, basynyń salmaqty kelip, kekiliniń bolmaýy jáne esekti elestetse, jeńil qımyly men eptiligi jylqyǵa uqsas. Ekeýine uqsamaıtyn ereksheligi - basyn kóterip júgirýi, ushqyrlyǵy, myqtylyǵy, tózimdiligi. Bul qandaı Qyzyl kitapqa engen ań? (Qulan)
11. Bir mashına saǵatyna aýaǵa 60 - 70 m³ jýyq ýly gaz bólip shyǵarady. Olaı bolsa, Qazaqstannyń iri qalalarynda qanshama mashınalar kúndiz - túni júrip jatyr. Suraq: Eń mashınasy kóp Qazaqstannyń bir kezderi astanasy bolǵan qala. (Almaty)

12. Aýa bárimizge ortaq, sondyqtan respýblıkada shyǵarylatyn zıandy zattardyń jartysy osy oblysqa tıesili: 1 mln 142 myń tonna. Kólemi boıynsha eń úlken oblys. (Qaraǵandy)

Endi orsy saıystyń baǵasyn bilý úshin ádilqazylarǵa kelsek...

Endi elim degende janyn qıatyn «Jankúıerler» saıysyna keldik. Bul saıysta «Qazaqstan» dep atalatyn suraqtar tizbegi bolady. Ár toptyń óz jankúıerlerine eki baladan shyǵyp, suraqtar tolyq jaýap berse, ol jankúıerlerge syılyq jáne topqa 2 bal qosylady.
1 Qazaqstandaǵy Oral taýynyń jalǵasy - Muǵaljar
2 Qazaqstandaǵy eń iri sý qoıma - Buqtyrma
3 Qazaqstanda Mendeleev kestesiniń 105 elementiniń nesheýi kezdesedi?- 99
4 Qazaqstandaǵy aǵymdy kól - Zaısan
5 Qazaqstan memleketiniń alǵashqy astanasy - Orynbor
6 Qazaqstandaǵy tastaqty shól - Betpaqdala
7 Qazaqstandaǵy qoryq sany - 1

«Kapıtandar» saıysy
«Eı, zamandas, eń aldymen dosyńdy uq,
Dosyń jer, sý, móldir aýa, ósimdik!»- demekshi sý adamnyń jalpy salmaǵynyń 65% quraıdy, aǵzadaǵy sý mólsheri 6 - 8 % kemise, adam esinen tanady. 12% kemise, óledi. Táýligine adamǵa 10 l, malǵa 40 l, qoıǵa 10 l s ý kerek. Al fransýz jazýshysy Ekzúperı: « O, sý! Seniń ne dámiń, ne túsiń, ne ıisiń joq. Seni tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes. Seniń nendeı zat ekendigiń týraly oılanbaımyz da, biraq qumarlana jutyp, shólimizdi qandyramyz. Sen bizdi qýanysh sezimge bóleısiń. Kúshiń sarqylyp, taýsyla bastaǵanda sen arqyly, s enimen birge jańa kúsh qaıtyp oralady,»- dep jazady. Alaıda qazirgi kúnde sý prolemasy oryn alýda. Endi ár toptyń kapıtandary sý problemasy týraly esse jazý kerek, nemese 1 mınýt oılanyp óz oıyn jetik jetkize bilýi kerek.

Endi kezek «Maqal - sózdiń aǵasy» atty saıysqa da jettik. Bul saıysta ár top kezektesip tabıǵatqa baılanysty maqal - mátelderdi aıtý kerek.

Al úı tapsyrmasyna berilgen «Sıtýasıalyq suraqtar» saıysyn kezek bereıik.
Kóńildiń shamyn ashatyn «Án - kóńildiń ajary» atty saıysymyzdy bastaýǵa ruqsat etińizder. Mátinde án mátini jazylǵan, onyń ánin aıtý kerek, qaı jerge aıtylǵanyn tabý kerek.
1. Aqmola - (Astana)
Jezqazǵan - mys qala
Ulytaý - Atyraý
Birligi - (Astana)

2. (Týǵan jer) ystyq árqashan
Men búgin ańsap án salam
Júrekten shyqqan jalyndy
Arnaımyn saǵan ánimdi, barymdy.
Ádilqazylarǵa sóz berilip, jeńimpaz top anyqtalady.

Jeńimpaz toppen «Sıqyrly sandyq» sýper oıyny oınalady. Sharty: eger jeńimpaz top osy saıysta jaýap bere almasa, onda búgingi oıynda jeńilgen top jeńis shyńyna jetken bolyp sanalady. Al eger jaýap berse, onda sandyqtyń ishindegi zatty da ıelenip, búgingi oıynnyń jeńimpazy dál osy top bolyp tabylady.

Suraq: Keıingi kezde qazaq jeri tabıǵat sulýlyǵynan aıtylǵandaı. Qazaqstannyń ekologıalyq jaǵdaıǵa ushyraýy, keshegi Abaı atamyzdyń júrgen jeriniń astan - kesteń shyǵýy kimge bolsa da aýyr tıeri ras. Qanshama kemtar sábılerdiń dúnıege kelýi, adam ómirine zıandy aýrýlardyń taralýy da osynaý ekologıadan.
Ekologıa
Bóten sóz
Bir týǵanyń biraq ta
Bilgenge bul kósem sóz
Máńgi qalar qulaqta
Ekologıa - ómirdiń
Soǵyp turǵan júregi.

Qandaı másele bolmasyn ony sheshetin joldar bolatyny anyq. Olaı bolsa, osy búgingi atalǵan ekologıalyq máselelerdi sheshetin eń qajetti, basty máseleniń quraly.(Aqsha)
Tabıǵatty uqsatyp mápeleıik
Bardy saqtap, mártebe ápereıik
Keler urpaq máz bolsyn isimizge
Jalǵastyrsyn kúsh qosyp kúshimizge
Tabıǵatty qorǵaıyq, aıanbaıyq!