InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Qazaqstannyń HIV – XV ǵasyrlardaǵy sáýlet óneri

İ. Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Qazaqstannyń HIV – XV ǵasyrlardaǵy sáýlet ónerin, qoldanbaly óner, arhıtektýralyq qurylys júıeleri týraly bilimderin arttyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, óz betimen jumys jasaýǵa daǵdylandyrý, oılaý, iskerlik qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Oqýshy sanasyna týǵan halqyna degen qurmet pen maqtanysh sezimin uıalatý, ulttyq rýh engizý, til men din mádenıet murasyn, tarıhyn qurmetteýge tárbıeleý.

Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Suraq – jaýap, baıandaý, túsinik berý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Kespe qaǵazdar, karta, qosymsha tarıhı ádebıetter, ınteraktıvti taqta.
Pán aralyq baılanys: Qazaq tili men ádebıeti, geografıa, beıneleý.

Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý
2. Ótken sabaqty pysyqtaý
3. Jańa sabaqty túsindirý
4. Bekitý, qorytyndylaý, baǵalaý
5. Úıge tapsyrma berý

İİ. Úı tapsyrmasyn suraý:
Balalar biz ótken sabaqta Otandyq tarıhtyń eń negizgi taraýlarynyń biri Qazaqstannyń HIV-HV ǵasyrlardaǵy mádenıeti taqyrybyn ótkenbiz, sol taqyrypty qalaı meńgergenderińdi bilý úshin myna suraqtarǵa jaýap berip kóreıik.

1.«Suraq-jaýap» ádisi

• Oqýshylarǵa materıaldyq mádenıet úlgileri kórsetilip, olardyń ataýlary suralady.
• Oqýshylar rýhanı mádenıetke jatatyn maqal-mátel, jumbaq sıaqty ózderine tanymal fólklor úlgilerindegi bilimderin tanytady
• Oqýshylar óneri – kúı

2. Úı jumysyn bekitý
«Oılan tap»
№ Aty-jóni
Eńbekteri
Ne aıtylady?
1. Horezmı «Husraý men Shyryn»
2. Dúrbek «Mýhabbatnama»
3. Kýtýb «Júsip-Zylıha»

3. Úı jumysyn qorytý.
Rýhanı jáne materıaldyq mádenıet túrlerin dıagramǵa jazý

İİİ. Jańa sabaq:
Jospary:
1. Sáýlet óneri.
2. Q.A.Iasaýıdiń keshendi kesenesi.
3. Alashahan kesenesi. Kókkesene.
4. Rabıǵa Sultan Begim kesenesi.
5. Otyrar.
6. Qoldanbaly óner.
7. Pysyqtaý suraqtary.

«Sózdik»
1. Kesene – dinı qurylys, belgili adamdardyń qurmetine qabir basyna turǵyzylǵan.
1. Sáýlet óneri – H – Hİİ ǵasyrlarda Qarahan memleketiniń kezinde órkendegen, dálel Taraz qalasynyń mańynan 18 sh jerde salynǵan Aısha Bıbi, Babadjahatyn sıaqty sáýlet óneriniń eń tamasha týyndysy, ári qaraı órkendeýine Monǵol shapqynshylyǵy úlken zıan tıgizdi. Dálel Hİİİ-HIV ǵasyrlarǵa deıin qurylys nysandary salynbaǵan. Al iri arhıtektýralyq qurylys júıeleri salyna bastaǵan . mysaly bizge jetken tamasha sáýlet óneri Arystan bab Q.A.Iasaýı, Kókkesene, Alasha han t.b. keseneler jatady. Arystan bab kesenesi Otyrardyń Batys jaǵynda 3 km jerde Syrdarıa ózenine jaqyn jerde ornalasqan.

2. XIV-XV ǵ aralyǵynda Ámir Temirdiń buıryǵymen salynǵan sáýlet óneri - Qoja Ahmet Iasaýıdiń keshendi kesenesi. Qoja Ahmet ısi musylman dininiń kórnekti ókili, ári ýaǵyzdaýshysy, aqyn. Kesene OQO Túrkistan qalasynyń ortalyǵynda ornalasqan. Tarıhı derekterge júginsek 1397 jyly Ámir Temir saldyrǵan, negizgi maqsaty Qoja Ahmettiń musylmandar arasyndaǵy bedelin kóterý, pir tutýshylardyń senimine ıe bolý. Aýmaǵy 46,5h65,5m bıiktigi 37,5 m, aldynǵy beti shyǵysqa qaraǵan, eki beti kúmbezdi 35 bólmeden turady. Eń úlken ortalyq bólmesi 18,5 h 18,5 m, ortasynda 1399 jyly jasalynǵan úlken Taıqazan tur. Eń negizgi bólmelerdiń biri kitaphana men Ońtústik úlken Aqsaraı, Kishi Aqsaraı. Olarda ataqty adamdar jerlengen.Eń basty bólmesi Kórhan dep atalady, onda Ahmet Iasaýıdiń múrdesi qoıylǵan. Keseneniń syrty áınek, syrly quıma kirpishtermen qaptalǵan., qabyrǵalary túrli órnektermen áshekeılengen. Kórhannyń ústine qatparly kúmbez turǵyzylǵan.
Dıýanı hıkmet

3.Alashahan kesenesi – HIV – XV ǵasyrlar arasyndaǵy sáýlet óneriniń basty bir eskertkishi. B.z.d İİ-İ ǵasyrda ómir súrgen. Alasha han kóne qytaı, arab derekterinde de esimi atalatyn tulǵa. Ulytaý jerinde Qarakeńgir ózeniniń oń jaǵasynda ornalasqan. Kesene H –Hİ ǵasyrdaǵy sáýlet óneriniń týyndysy, ereksheligi dalalyq sáýlet óneriniń úlgisinde jasalynǵan, irgesi tekshelenip qalanyp, tóbesi kúmbezdelgen. Ondaǵy órnek Orta Azıanyń sáýlet ónerinde kezdespeıdi. Syrty qazaqtyń dástúrli oıý – órnegi, tańdaı, júrekshe oıýlarymen bezendirilgen.

4.Kókkesene – Aq Ordanyń astanasy bolǵan Syǵanaq qalasynyń mańynda Tómenaryq degen jerdiń Soltústik Batysynda 8sh jerde ornalasqan bir kúmbezdi kesene. Syrt beti kilem sıaqty órnek úlgisimen jasalǵan. Ókinishke oraı búgingi kúni tek jurnaǵy ǵana qalǵan.
5. Rabıǵa Sultan Begim kesenesi - XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda salynǵan. A.Iasaýı kesenesiniń Shyǵys jaǵynan 60m jerde ornalasqan, 5 bólmeden turady. XIX ǵasyrdyń sońynda qıraǵan. Tóbesindegi kúmbezi Iassaýıdiń kesenesiniń ishinen tabylǵan. Qalaı kelgeni belgisiz. 1485 jyly qaıtys bolǵan ol Ámir Temirdiń uly Ulyqbektiń qyzy ekeni jazylǵan. 1895 j qaraýsyzdyqtan buzylyp ketken, qalǵan bóligi 1950- 1957 j arheologıalyq qazba jumystarynan keıin kirpishteri Ahmet Iasaýı kesenesine jóndeýge jumsalǵan degen derek bar. Zertteı kele keseneniń astyńǵy saǵanasynda 5 adamnyń múrdesi tabylǵan. Ortasyndaǵy Rabıanyń múrdesi degen boljam bar.

6. Qoldanbaly óner - óner ataýlynyń ishindegi eń kúrdelisi, úlken shyǵarmashylyqty qajet etedi. Kez kelgen sáýlettik qurylysty jasaǵan soń árlenýine kóńil bólý kerek, bolmasa shyqqan shyǵyn zaıa ketedi. Sondyqtan qurylysshylar ádemileýde qoldanbaly ónerdi paıdalanǵan.Jańa úlgileri qalyptasa bastady, kúmbez shatyr paıda boldy. Kúıgen kirpishten bir jaǵyn túrli-tústi áınek syr jaǵylǵan kirpishti paıdalandy. Onyń syry áli kúnge ashylmaǵan. Orta ǵasyrdaǵy qurylys materıaldarynyń sapaly jasalýynan sáýlet óneriniń joǵary deńgeıde bolǵanyn kóremiz.

IV. Suraq-jaýap ádisi
1. Sáýlet óneri degen qandaı óner?
2. Alashahan kesenesi qaı jerde, qandaı ereksheligi bar?
3. Q.A.Iasaýı kesenesin kim saldyrǵan, qurylys júıesi?
4. Arheologıalyq zertteýde qandaı sáýlet óneriniń eskertkishteri belgili boldy?
5. Otyrar qalasynan tabylǵan qoǵamdyq qurylys oryndaryn ata?
6. Qoldanbaly óner qandaı óner?

V. Oqýlyqpen jumys
1. Arystan bab kesenesi qaı ǵasyrda birneshe ret jóndeýden ótti?
2. Qoja Ahmet Iasaýıdiń keshendi kesenesi qaıda salynǵan?
3. Alasha han kesenesiniń ózindik ereksheligi qandaı?
4. Rabıǵa Sultan Begim kesenesi qaı ǵasyrda salynǵan?

Vİ. Dáptermen jumys.
Test.
1. Atalǵan sáýlet óneri eskertkishteriniń qaısysy monǵol shapqynshylyǵynan keıin salynǵan?
a. Aısha-bıbi kesenesi
á. Bileýli ǵımarat
b. Arystan bab kesenesi
v. Aqyrtas ǵımaraty

2. Ámir Temir buıryǵymen turǵyzylǵan sáýlet óneriniń ǵajaıyp týyndysy
a. Qoja Ahmet Iasaýıdiń keshendi kesenesi
á. Alashahan kesenesi
b. Boran munarasy
v. Babadja qatyn kesenesi

3.HİV-XV ǵasyrlarda dalalyq sáýlet óneriniń úlgisinde salynǵan eskertkish
a. Aıaqqambyr kúmbezi
á. Myrzarabat sardobasy
b. Alasha han kesenesi
v. Dyń eskertkishi

4. Materıaldyq ıgilikter qandaı shıkizat kózine negizdeledi?
a. Mal basynan alynatyn
á. Saýdaǵa
b. Qolónerge
v. Jer óńdeý kásibine

5. Qýańshylyq jyldary qandaı yrym jasalǵan?
a. Kókke tabyný
á. Putqa jalbaryný
b. Tasattyq
v. Arýaqtarǵa sıyný

6.Qazaqstannyń baıyrǵy turǵyndary aspan álemin qalaı ataǵan:
a. Kók táńiri
á. Jaratýshy
b. Arýaq
v. Pir

Vİİ. Jańa sabyqty bekitý
 Sáıkes keletin tarıhı oqıǵalardy tap
• 1397 jyl –
• 1399 jyl –
• 1485 jyl –
• 6 aı
Durys jaýaby:
 1397 jyl – Ámir Temir Qoja Ahmet Iassaýı kesenesin salýǵa buıryq berdi.
 1399 jyl – Zaldyń ortasyndaǵy úlken taıqazan jasalǵan.
 1485 jyl – Ámir Temirdiń uly Ulyqbektiń qyzy Begim qaza boldy.
 6 aı – Otyrar qalasy monǵol shapqynshylyǵyna osy ýaqyt aralyǵynda tótep berip turdy.

Tarıhı synaq hat.
 Sáýlet óneri Qazaqstanda H-Hİİ ǵasyrda _____ _____ kezinde órkendegen.
 XIV-XV ǵasyrlardaǵy sáýlet óneriniń úlgilerine _____, _____, _____, _____ keseneleri jatady.
 Bólmelerdiń ishindegi negizgisi - __________.
 Keseneniń órnek úlgileri _____ ______ sáýlet ónerinde kezdespeıdi.
Durys jaýaby:
 Sáýlet óneri Qazaqstanda H-Hİİ ǵasyrda Qarahan memleketiniń kezinde órkendegen.
 XIV-XV ǵasyrlardaǵy sáýlet óneriniń úlgilerine Arystan bab, Qoja Ahmet Iassaýı, Kókkesene,

Alashahan keseneleri jatady.
 Bólmelerdiń ishindegi negizgisi – kitaphana.
 Keseneniń órnek úlgileri Orta Azıa sáýlet ónerinde kezdespeıdi.

İH. Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qazaqstan tarıhy anyqtamasy 5-11 synyp, 2005 jyl
2. Qoja Ahmet Iasaýı. Baınıetova Sáýle 2007 jyl
3. Batyrlar jyry. Kóptomdyq A. 1986-1990 jyl
4. Qazaqstan arhıtektýrasy A. 1959 jyl
5. Qazaq halqynyń qolóneri A.1995 jyl

H. Oqýshylardy baǵalaý.
Oqýshynyń qabiletine qaraı bergen jaýaptaryn baǵalaý.

Hİ. Úıge tapsyrma.
§33 Qazaqstannyń HIV – XV ǵasyrlardaǵy sáýlet óneri.
a) Qoja Ahmet kesenesine áńgime jazý
á) Otyrar oıranynyń zardaptary týraly referat jazý