InfoHub Logo

1905-1907 jyldar aralyǵynda qazaq halqy úshin ult retinde joıylyp ketý qaýpi tóngen shaq edi. 20 ǵasyrda oryn alǵan saıası oqıǵalar ultymyzdyń mádenı órkendeýine qarsy kedergilerge toly boldy. Reseı ımperıasynyń basqarý júıesi qazaq halqy úshin adam tózgisizdeı boldy desek te artyq emes edi. Bul ozbyrlyqtyń núktesin qoıýdy maqsat etetin, saıası baǵytta jaqsy qarýlanǵan, qarapaıym halyqty basqara alatyn qoǵamdyq-saıası kúsh aýadaı qajet boldy. Al sol mezette saıası kúshpen qarýlanǵan top- ult zıalylary bolyp tabyldy.

Birneshe zıaly qaýymnan quralǵan toptyń nátıjesi 20 ǵasyrdyń alǵashqy onjyldyǵynda paıda bola bastaǵan beıresmı tól basylymdar boldy. Onyń alǵashqylarynyń biri ári biregeıi retinde tanylǵan «Serke» gazeti. Ǵumyry qysqa bolǵanymen talaı ǵalymnyń zertteý jumysyna arqaý bolǵan. Solardyń biri tulǵaly ǵalym B.Kenjebaevtyń pikiri: «1906 jyldyń aqyrynda «Úlfáttiń» qazaq oqýshylaryna arnap qazaq tilinde «Serke» atty eki jetilik gazet shyǵarýǵa qarary boldy. Kelesi jyly mart aıynyń basynda sol gazettiń jarıalanýy shyqty. Artynsha,28 martta birinshi sany shyqty. Ol «Úlfát» gazetiniń qosymshasy bolyp shyqty. Gazet shyqqan soń birer kún ótkennen keıin polısıa kelip, qala nachalnıginiń «Serke», «Úlfát» gazetteriniń ustalǵany týraly ámirin oqyp, basqarmada bar danalaryn jınap alyp, qulyptap ketti. Ekinshi kúni tıisti oryndardan sebebin suraǵanymyzda, olar : «Serke» gazetindegi keıbir maqalalarda qazaq halqyn úkimetke qarsy úgitteý bar. Sodan ustaldy dep jaýap berdi». Tulǵanyń bul pikiri arqyly biz gazettiń tarıhymen qysqa bolsa da tanysa alamyz. Degenmen, B. Kenjebaev pen T.Qojakeevtiń «Qazaq sovet baspasózi tarıhynan» eńbegindegi derekterge súıensek, ǵalymdar «Serke» gazetine qol jetkize almaǵan. Sol sebepti mazmuny týraly pikir bildirmegen. Biraq, gazettiń jabylý sebebinen habardar bolǵan. Ol «Qazaq halqyn úkimetke qarsy úgitteý bar» degen negizde aıyptalyp, bılik basyndaǵylardyń shamyna tıgen alash azamaty Mirjaqyp Dýlatovtyń «Bizdiń maqsatymyz» atty maqalasy edi.

\Bul maqala «Serke» gazetiniń halyqqa jete almaı ketken ekinshi sanynda jazylǵan. Jalpy maqalada ultymyzdyń sol sátte saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵynan tárkige túse bastaǵandyǵy ashyq, esh búkpesiz jazyldy. Osy kedergiden qalaı ótip, ózimizdiń bolmysymyzdy qalaı saqtap qalý qajettiligi týraly da sóz qozǵalyp, ol úshin qazaq qandaı áreketter jasaýy qajettiligin atap ótken.

«Qazaǵym meniń, elim meniń! Eń aldymen qazaq halqy-Rossıaǵa táýeldi halyq. Onyń eshqandaı pravosynyń joqtyǵy yza men kek týdyrady»

Maqalamen tolyq tanysyp, qazaqtyń sana-sezimine áser etý maqsatynda jazylǵandyǵyn birden uǵynǵan patshalyq ákimshilik gazettiń ekinshi sanyn jabýdy sheshedi. Osylaısha «Serke» gazeti shyndyq jarshysy retinde al Mirjaqyp Dýlatuly otarshyldyq saıasatqa qarsy qalam tartqan qaısar jan retinde tarıh betterinde máńgi qala beredi.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:

1. «Alash arystarynyń saıası basshylyǵy» Nurǵalym Omashev. Almaty «Qazaq ýnıversıteti»2007 j. 8-9 b

2. «Ulttyq sana uıytqysy» Qaırat Ómirbaıuly Saq. 2002j 19-20b

3. «Qazaq sovet baspasózi tarıhynan» B.Kenjebaev pen T.Qojakeev 8 b

Jaýkenova Látta Jarasqyzy Ál-Farabı atyndaǵy qazaq Ulttyq ýnıversıteti 1 kýrs

---