Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 3 kún buryn)
Qazaqtyń jaryq juldyzy
Aqtóbe oblysy,
Mártók aýdany, Qyzyljar orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti muǵalimi K.S.Abdýllına

Qazaqtyń jaryq juldyzy (Sh.Ýálıhanovqa 180 jyl)

Maqsaty: Shoqan shyǵarmashylyǵynan alǵan bilimderin shyńdaı otyryp, onyń pikirleriniń qundylyǵyna, ómirsheńdigine kóz jetkizý. Shoqan ómiriniń jaryq tustaryn jetkize otyryp, onyń ómir súrgen jyldarynyń oqıǵalary men Shoqanǵa áser etken jaǵdaı, jalpy Shoqan týraly maǵlumat alý, dostary sonyń ishinde Shoqannyń ónerine toqtalý.
Kórnekiligi: Sharlar, plakattar, sýretter. Kóriniske kerek(kórpe, ústel, dastarhan t. b.)

Muǵalim. 1. Shoqan ómiri týraly derekter. «Kókshetaý» áni.
Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov 1835 jyly Kókshetaý okrýginiń Syrymbet eldi mekeninde qalyń qaraǵaı basqantaý eteginde týǵan delingen.
Shoqannyń óz atasy Ýálı Reseı men Qytaı tanyǵan Orta júzdiń sońǵy hany. Shoqannyń anasy Zeınep te tekti jerdiń qyzy. Ýálıhanovtardyń tamyry ǵasyrlar qoınaýyna ketkeli – áz Jánibek hanǵa baryp tireledi.
Jánibek – sultan
Er esim – han
Jáńgir han
Salqam Ýálı – han
Shyńǵys sultan
Shoqan
Fılm. «Alash alyptary».
Slaıd. Shoqan Ýálıhanov halqymyzdyń tuńǵysh arheology.
Shoqan Ýálıhanovtyń saparlarynyń ishindegi eń qaýiptisi, ol Qashqarıaǵa Álimbaı degen laqap atpen kerýenbasy bolyp kiredi. 1855 jyly Shoqan Ortalyq Qazaqstandy, Jetisý men Tarbaǵataıdy aralaıdy. Qazaq halqynyń tarıhy men ádet – ǵurpy, dinı – uǵymdary jaıynda materıal jınap qaıtady. 1856 jyly Shoqan qyrǵyz elin zertteý ekspedısıasyna qatysady. Budan keıin Qulja qalasynda bolyp, Jońǵarıa tarıhymen shuǵyldanady. 1857 jyly taǵy qyrǵyz eline barady. Osy saparynda jınaǵan materıaldaryn ol «Jońǵarıa ocherkteri», «Qyrǵyzdar týraly jazbalar», «Qazaqtyń halyq poezıasynyń túrleri týraly», «Ystyqkól saparynyń kúndelikteri», «Qytaı ımperıasynyń batys ımperıasy jáne Qulja qalasy» atty eńbekterinde paıdalanady. Bul eńbekterdi orys ǵalymdary asa zor baǵalaǵan. P. P. Semenov – Tán-SHanskıı óziniń Jetisý boıyndaǵy zertteýlerin júrgizgende Shoqanmen aqyldasyp otyrǵan. Semenov – Tán-SHanskııdiń usynýymen 1857 jyly Shoqan orys geografıalyq qoǵamynyń tolyq músheligine saılanady. 1858 – 1859 jyldary Shoqan óziniń Qashqarıaǵa barǵan ataqty saıahatyn jasaıdy.
Poster qorǵaý. «Shoqan ómiri». «Shoqan dostary». «Shoqan - sýretshi»
Shoqan ómiriniń sońǵy sáti. 7 «A» klass.
Qatysýshylar: Shoqan, onyń anasy — Zeınep - Gúlimjan, Jaınaq — qyzmetshi bala - Áıgerim, Katerına — Shoqannyń Peterbýrgtegi dos qyzy - Kamıla
(Sahna ashylar aldynda kúı oryndalady. Shymyldyq ashylǵanda asa júdeý Shoqan tósekte uıyqtap jatyr, qasynda qaıǵyly Zeınep otyr. Aqyryn basyp Jaınaq keledi.)
Zeınep: (aqyryn daýyspen) Jáı ma, Jaınaq?
Jaınaq: (Berirek kel degendeı Zeınepke ymdaıdy.) Birtalaı jigitter men qyzdar kep tur.
Zeınep: Qaıdaǵy?
Jaınaq: Peterbordan deı me, áıteýir, orys qalasynan. Qalada oryssha oqyp júrgen qazaqtyń uldary men qyzdarymyz deıdi. Ana jyly Shoqan jınap oqýǵa jibergen jetim balalar kórinedi. Adam bop qapty.
Shoqan: (oıanyp ketip) Ne deıdi, janym - aý?!
Jaınaq: Seni ádeıi izdep kepti, amandasamyz dep… Uıqysynan oıandy ma dep seni bileıin dep keldim.
Shoqan: Shaqyr tez!
Jaınaq: (ketip bara jatyp, qaıta oralady) Aıtpaqshy, qýanǵannan esimnen shyǵyp ketipti. Taǵy bir qyzyq bar!
Shoqan, Zeınep: Iá?!
Jaınaq: Katerına keldi!
Shoqan: (qýanyshty bar daýysymen ) Ne deıdi?!
Zeınep: Qaıdaǵy Katerına?
Shoqan: Baıaǵy, Ombydaǵy general - gýbernatordyń ózderiń maǵan úılendirem degen jıeni!.
Zeınep: (unatpaı) Ol pálesi qaıdan kep qap edi taǵy!
Shoqan: Pále emes ol, apa! Meniń jandaı dosym! Óte jaqsy boldy kelgeni. (turǵysy kelip) Men ony qarsy alam, apa! (tura almaıdy)
Zeınep: Sharshamashy, qulynym! (Jaınaqqa) Bar, shaqyr!
Jaınaq: (jónele berip) Qasynda saqaldy bireýi taǵy bar.
Zeınep: Barsaıshy tez, bárin túptemeı!.. Shaqyryp kel! (Jaınaq júgire basyp shyǵyp ketedi).
Shoqan: Qandaı jaqsy, apa! Jazylǵandaı boldym ǵoı!
Zeınep: Aýyzyń perishteniń aýyzy bolsyn, qulynym!.. Kóńilińdi kóterseń, aýrýyńnan jazylyp ketersiń.
Shoqan: Oqýǵa jibergen balalarymnyń kelgeni jaryq sáýle sepkendeı boldy ǵoı myna dalaǵa!
Zeınep: (jylap) O, jasaǵan! Qabyldaı gór, tilekti!.. saýyqtyra kór Shoqanjandy!..
Shoqan: Apa, meni turǵyzshy!
Zeınep: (tolqyp) Qaıdam, kúnim, kúshińe tımese…
Shoqan: Ras aıtam, apa. Boıyma kúsh bitken sıaqty. Turǵyzshy meni!
(Zeıneptiń súıeýimen Shoqan kóterile bastaıdy. Syrttan bir top qyz ben jigitti, Katerınany, qolynda bir býmasy bar Semenovty bastap Jaınaq kiredi. Shoqandy Zeınep súıep turǵyzǵansha, olar shatyrǵa kire beredi.)
Shoqan: (qushaq jaıyp) Katerına!..
Katerına: Shoqan! (Katerına qushaqtaımyn degende, Shoqan qulap túsedi. Zeınep pen Katerına ony qushaqtaı otyra qalady. Ózgeleri qoryqqan beınemen qaraı qalysady. Katerına úreıli keskinmen) — Shoqan!..
Zeınep: (záresi ketken beınemen, basyn qushaqtap) Qulynym - aý, ne bop barasyń!..
Semenov: (úreılengen keskinmen Shoqannyń tamyryn ustap) Ol endi dúnıede joq! (Bári qaıǵyly keskinmen bórikterin alady. Zeınep pen Katerına Shoqannyń basyn, Jaınaq denesin qushaqtap, jylap jata qalysady. Semenov kórermenderge qarap) halqynyń baqytyn ańsady ol. Biraq baqytty bolǵanyn kóre almaı ketti. (qolyndaǵy býmany kórsetip) Myna býma — onyń shyǵarmalar jınaǵy. Buny da ol kóre almaı ketti. Biraq ony, bul kitaptar arqyly halyq kóredi, búgingi ǵana emes, bolashaqtaǵy urpaq kóredi!
Katerına. (Kenet sergip, tez túregep): Iá, onyń aty halqynyń tarıhyna altynmen máńgi jazylady. (oqýshylarǵa qarap) Shoqannan qalǵan ushqyn sizder dep bilem men, ol jaqqan otty sóndirmeıdi dep senem men!
Geografıa ǵylymyna qosqan zor jańalyǵy boldy.
Fılmnen úzindi. Oqýshylarǵa suraq.
Ólmeıtuǵyn artynan iz qaldyrǵan. Slaıd.
- Kókshetaýlyqtar óziniń uly jerlesin maqtan tutady. Shoqan Ýálıhanov atymen Kókshetaý ýnıversıteti, bir aýdan, qalalar kósheleri, kentter atalǵan. Kókshetaý qalasynda onyń eskertkishi boı kótergen, onyń týǵan jeri Syrymbette memorıaldyq mýzeıi uıymdastyrylǵan.
- Shoqan 1865 jyly qaıtys bolady. Onyń súıegi Altynemel taýynyń baýraıyndaǵy Kóshen – Toǵan degen jerge qoıylady. Shoqan shyǵarmalaryna jazǵan alǵy sózinde akademık N. I. Veselovskıı: «Shoqan Ýálıhanov shyǵystaný áleminde quıryqty juldyzdaı jarq etip shyǵa kelgende, orystyń shyǵysty zertteýshi ǵalymdary ony tańǵajaıyp qubylys dep túgel moıyndap, túrki halqynyń taǵdyry týraly odan mańyzy zor, uly jańalyqtar ashýdy kútken edi. Biraq Shoqannyń mezgilsiz ólimi bizdiń bul úmitimizdi úzip ketti», — dep jazdy.
Kórinis. «Baıdaly bıdiń kóńil aıtýy». 5 klass oqýshylary
«Shoqan jaıly lebizder». Slaıd.
Óziniń bizden artyq biletindigin, ne bizderden bilim jaǵynan joǵarylyǵyn bildirýge tyryspasa da, joldastardyń arasynda bolatyn jaı áńgimelerdiń ózinde – aq onyń biliminiń bizden artyqtyǵy tanylyp qalatyn.
Grıgorıı Potanın
Shoqan tulǵasy taýsylmaıtyn syrǵa baı ǵajaıyp tulǵa ǵoı. Keıde ózińmen óziń bolyp, oı keship otyrǵanda Shoqan ómirde ras boldy degenge senińkiremeıtinim ras. Kelte ǵumyrynda sonshalyqty mol eńbekti qalaı ǵana syıdyrǵan deseńizshi?
Shyńǵys Aıtmatov.

Qazaq jeri talaı ǵulamalardy dúnıege ákeldi. Ózderiniń barlyq izgi tilekteri jas jetkinshekterdiń ulttyq dúnıetanymynyń qalyptasýyna, damýyna arnaǵan aǵartýshylarymyz – Sh. Ýálıhanov, Y. Altynsarın, A. Qunanbaev. Halyqtyń dúnıetanymy ózen bolsa, al úsheýi sol ózenge quıǵan úsh salasyndaı.
Muhtar Áýezov.

Shoqan Ýálıhanov Shyǵys álemine quıryqty juldyzdaı jalt etip shyǵa kelgende, orystyń Shyǵysty zertteýshi ǵalymdary ony bir aýyzdan erekshe qubylys dep túgel moıyndap, túrki halqynyń taǵdyry týraly odan mańyzy zor uly jańalyqtardy ashýdy kútken edi. Biraq Shoqannyń mezgilsiz ólimi bizdiń bul úmitimizdi úzip ketti… N. I. Veselovskıı
Orta júzden shyqqan qazaq, qazaqtyń sońǵy hany Ýálıdiń nemeresi jáne Shyńǵys hannyń urpaǵy ataqty Abylaı hannyń shóberesi, keremet daryn ıesi – Shoqan Ýálıhanovtyń!
Grıgorıı Potanın.

Muǵalimniń qorytyndy sózi:
Ashyq mıkrofon. Oqýshylardan búgingi rólderi boıynsha, oryndaǵan jumystary boıynsha óz oılaryn suraý.
Shoqany bar el – shoqtyǵy bıik el! Ǵabıt Músirepov. Taýlar alystaǵan saıyn bıikteı túsedi. Shoqan Ýálıhanov ta ýaqyt ótken saıyn daralanyp, bıikke órlep, týǵan halqymen birge jasaýda. Shoqan murasy - halyq qazynasy. Shoqan atamyzdyń rýhanı qazynasyn ult ıgiligine jaratatyn bolashaq jastary - myna partada otyrǵan sizdersizder.

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama