InfoHub Logo

Baǵyty:
Seksıa: Etnomádenıet
Taqyryby: Qazaqtyń kóne salt - dástúrlerin qaıta jańǵyrtý
Kirispe
1. Ata saltyń – halyqtyq qalpyń
Ata dástúrin ardaqtaý – qazaqtyń halyq pedagogıkasynyń ulttyq ujdany. «Atadan bala týsaıshy, ata jolyn qýsaıshy» dep, halyq atadan balaǵa mura bolyp kele jatqan jaqsy qasıetterdi kelesi urpaqtyń boıyna sińirip, izgilikke tárbıeleıdi. Ata dástúri boıynsha eń áýeli ákeni, sodan soń atany, ata - babany qurmettep, solardyń aldynda urpaqtyq qaryzdardy óteý – keıingi urpaqtyń mindeti. Ol urpaqtyq boryshtar: ananyń aq sútin, eńbegin óteý, ata dástúrlerin qurmettep, odan ári ol dástúrlerdi jalǵastyrý, adamgershilik qaǵıdalardy qaltqysyz oryndaý bolyp tabylady. Táýelsiz memleketimizde ata - babamyzdan qalǵan qazynanyń biri salt - dástúrlerdi umytý múmkin emes. Endeshe osy eldiń erteńi jasóspirimderge salt - dástúrimizdi nasıhattaı otyryp, ǵasyrdan - ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan tárbıe kózin maqsat etý.
Qazaq etnopedagogıkasynyń úlken bir salasy qazaq halqynyń salt - dástúri bolyp tabylady. Halyqtyń ıgi ádetteri daǵdylana kele ádet - ǵuryptar, salt - dástúrlerge halyqtyń ómirinde qalyptasqan salt - dástúrler salt - sana bolyp qalǵan. Halyqtyń salt - dástúrleri, rásimder men jón - joralǵylar, yrymdar men tyıymdar, túrli senimder ómirde qoldanys taýyp keledi. Onyń bári damyp, tolysyp, jańaryp otyrady. Qazaq halqynyń salt - dástúrleri osy ulttyń minez - qulqyn, qasıetterin kórsetedi. Keıbir salt - dástúrler men ádet - ǵuryptar sol halyqtyń turmysyna, tárbıesi men minezi, senimine, yrymyna qaraı qalyptasyp keledi. Qazaq «At tuıaǵyn taı basar» dep keıingi urpaqtyń ata saltyn buzbaýyn, umytpaýyn talap etedi.
Salt – kásipke, senimge, tirshilikke baılanysty ádet - ǵuryp, dástúr. Ol urpaqtan - urpaqqa aýysyp otyrady. Ýaqyt ótken saıyn saltqa ózgeris enip, ózgerip, qoǵamǵa baılanysty beıimdelip keledi. Jańa qoǵamdyq qatynasqa saı kelmeıtin dástúrler yǵysyp, ómirge qajetti jańalary damyp otyrady.
Dástúr – urpaqtan - urpaqqa aýysatyn, tarıhı qalyptasqan normalar men úrdister. Ol – qoǵamdyq uıymdar men halyqtyń minez - qulqynyń, is - áreketiniń rýhanı negizi. Dástúr mádenıetpen tyǵyz baılanysty, sondyqtan mádenıeti damyǵan el dástúrge de baı. Ata - anany qurmetteý, úlkendi syılaý, adaldyq, ádeptilik, meıirimdilik sezimderi ozyq dástúrlerge jatady.
Qasıetti qazaq halqynyń salt - dástúrleri óte kóp. Qazirgi kezde umytylyp bara jatqan salt - dástúrimizdiń birneshe túrlerin izdep, sony sizderge usynyp otyrmyn.
«Ata saltyń – halyqtyq qalpyń» degendeı, óz jurtynyń qadir - qasıetinen málimet beretin ǵuryp qasıetpen, oǵan meılinshe qurmetpen qaraý – ultymyzǵa, eldigimizge syn. Tyńdar qulaqqa, kórer kózge, seziner júrekke tanymal, basqa elderde joq dástúr órnekteri, ortaq muralary, turmys - tirshiligindegi keremet salt - ǵurpy maqtanysh sezimin týdyryp, jurtshylyqty jalpy otanshylyq pen eljandylyqqa tárbıeleýde mańyzdy mindet atqarmaq. Qazaq halqynyń dástúrleriniń barlyǵy derlik qarttardy qurmetteý, úlkenderdi syılaý, balalarǵa janashyrlyq, jastarǵa qamqorlyq etý, ata - anany ardaqtaý, áıelderdi aıalaý t. b., izgi qasıetterge baýlıdy. Halyqtyq jaqsy dástúrlerdi eshbir uly adam attaǵan emes, árbir jas dástúrdi qorǵaýshy, oryndaýshy ári damytýshy bolǵaı – aq.
2. Ulttyq kod
Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda jańǵyrǵan qoǵamnyń tereńnen bastaý alatyn rýhanı kody bolatyny aıtylady. Sondaı - aq, maqalada ulttyq rýh pen ulttyq sananyń kemeldenýine, ulttyq salt - dástúrimiz ben tilimizdi, mádenıetimizdi saqtaýǵa, baǵalaýǵa, damytýǵa basa nazar aýdarylady.
Qundylyqtar degenimiz – ultty ult etetin qasıetter. Prezıdent óz maqalasynda ulttyq rýhanı kod týraly jazdy. Bul «qazaqty qazaq etetin qandaı qundylyqtar, qandaı mádenıettiń baǵyttary» degen sóz. Biz tek tamaǵymyzdyń toqtyǵyna máz bolmaı, rýhymyzdyń kúshtitligine, qadir - qasıetimizdiń moldyǵyna búgin mán berýimiz kerek. Adamǵa tek jumys kúshi, materıaldyq óndiristi ıgilikterdi shyǵaratyn tulǵa dep emes, qoǵamnyń mańyzdy kúshi, rýhy bıik tulǵa, rýhy bıik qazaq, rýhy bıik Qazaqstan memleketiniń azamaty dep qaraýymyz kerek» degen oıyn bildiredi.
Elbasy maqalasynda jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrtýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq - rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıtyny aıtylǵan. Ulttyq kod týraly sóz qozǵalǵanda ulttyq tanym - túsinik, ádet - ǵuryp, salt - dástúr de nazardan tys qalmaýy kerek. Óıtkeni, bizdiń ádet - ǵurpymyz kúndelikti turmys - tirshiligimizben bite qaınasyp jatyr. Salt - dástúrimizde kórinis tapqan ǵuryptyq joralǵylar túpten kelgende tárbıemen ushtasady. Osy jerden qazaqtyń mádenı keńistiginiń qanshalyqty keń ekenin kórýge bolady. Mádenıet bar jerde, ádebıet te bar, ádebıet bar jerde ómir de bolady. Memleket basshysy: «... Ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy» deıdi óz maqalasynda. Meniń óz jobamda aıtqym kelgeni de osy.
2. 1. Ulttyq salt – dástúrlerdiń kóne túrleri
Jurtshylyq. Bireýden kóp qaryz alyp, keıin ony óteı almaıtyn jaǵdaı da bolady. Biraq – ar uıaty bar adamdardyń alǵan qaryzyn ótemeı ketýi el ishinde múlde bolmaıdy jáne búkil el – jurtqa, rýǵa, aǵaıyn aldynda úlken min sanalady, betke basylady. Mine, osyndaı jaǵdaıǵa ushyraǵan adamdy jurt aldynda shyǵaryp uıaltpaı – aq el aǵalary men aqsaqaldary bas bolyp, aǵaıyn – týystar birlesip, jalpy kópshilikten kómek suraıdy, qarjy, mal jınaıdy. Buǵan barlyq jurt, kópshilik qatysatyn bolǵandyqtan osy qaıyrymdylyq dástúr «jurtshylyq» dep atalǵan. Qaıyrymdy qazaq eli budan bas tartpaǵan, jurt bolyp jumylǵan.
Asatý. Ony S. Muqanov óziniń «Halyq murasy» degen kitabynda keń nasıhattap jazǵan. Dastarqan basynda et jep otyrǵandar toǵaıa bastaǵanynda, tórde otyrǵan aqsaqal qalǵan etti qolymen qonaqtarǵa, jas balalarǵa asatady. Buryndary aýyl balalary et asaımyz dep qonaq kelgen úıdiń qasynda júretin - di.
Aıaǵyna jyǵylý. Keshirim suraýdyń eń úlken, kishireıýdiń eń aýyr túri – osy ǵuryp. Ony oryndaǵanda aıypty adam janyna abyroıly, qadirli kisilerdi ertip alyp, tıisti adamnyń úıine ruqsat surap kirip, keshirim suraıdy. Aıyby úlken bolsa, aıypker ózi kináli bolǵan adamnyń aıaǵyna jyǵylyp, ony qushaqtaǵan qalpy jylap, keshirim surap, jalynǵan. «Aıaǵyna jyǵylý» - ári ǵuryp, ári jazanyń bir túri.
Básire ataý. Ejelgi ádet - ǵuryptardyń biri. Ata - anasy balasyna arnap jas tólge en salady da ony «básire» dep ataıdy. Básire atalǵan tól ósken soń sol balanyń qajetine, toıyna jaratylady. Ony en salyp, maldy tańbalaýmen shatastyrmaý qajet.
Bosaǵa maılaý. Jastar shańyraq qurǵanynda nemese bireý jańa úı alǵanynda jaqyn týǵan - týystary kelip jańa úıdiń bosaǵasyna maı jaǵý saltyn jasaıdy. Ol osy úı berekeli, maıdaı juǵymdy, kóptiń úıi bolsyn degen nıetten týǵan. Bosaǵasyn maılaǵan adamǵa shańyraq ıeleri káde beredi.
Jumalyq. Buryndary dáris alyp júrgen shákirtteri juma kúni moldasyna sybaǵaǵa et, qymyz, maı, qurt ákeletin bolǵan. Ony halyq jumalyq dep atap ketken.
Qazan shegeleý. Jaqyn týys, ázil - qaljyńy jarasqan adamdardyń úıine eki - úsh adam birge baryp: «Osy úıdiń qazanyn shegeleı keldik» deıdi. Bul olardyń tústenip, et jeýge kelgendigi. Úı ıesi oǵan ázilmen jaýap qaıtaryp: «Jaqsy boldy, qazan shegeleıtin adam taba almaı otyr edik» dep qonaqjaılyq tanytady, áıeli et asyp qonaqasy beredi.
Qoryqtyq quıý. Ol – emdik ǵuryp. Aýyrǵan adamnyń tóbesiniń ústine (basyna tıgizbeı) maı quıylǵan tabany ákelip, ekinshi bir ydysta qorytylǵan suıyq (ystyq) qorǵasyndy onyń ústine quıyp kep jiberedi. Sonda «shar» etip kishkene qorǵasyn suıyǵy bir beıne qalpyna túsedi. Emshi soǵan qarap aýrýǵa «Siz ıtten nemese adamnan, jylannan qoryqqansyz» degendeı boljam aıtyp, aýrýdy jazylatynyna sendiredi.
Moınyna burshaq salý. Ertede balasy joq adamdar moınyna kógenniń bur shaǵyn salyp Allah Taǵaladan perzent surap jalbarynǵan, jylaǵan. Moıynǵa burshaqty bala tilegende ǵana salady.
Saýyn aıtý. Bir aýylda, elde úlken as, úlken toı bolatyn bolsa, aldyn - ala (birneshe aı, bir jyl buryn) jan - jaqqa habar jiberilip, adamdardy soǵan shaqyrady. Bul saýyn aıtý. Iaǵnı, ár júz, ár rý mundaı asqa qymyzyn, malyn ala kelip, batyr, balýan, aqyn, ánshi, kúıshilerimen óner kórsetip, báıgege júırik attaryn qosyp, astyń, toıdyń jaqsy ótýine jan - jaqty qoldaý kórsetedi. Jıynǵa qymyz ákelgenderdiń ydysyna soıylǵan maldyń jilikterin salyp jiberedi. Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» kitabynda: «Myrza óz ákesi Ósekeńe as berem dep, Kókshetaýǵa saýyn aıtyp, eldi jıdy ǵoı» degen sózder bar.
Súıek jańǵyrtý. Buryndary quda - qudaǵı bolǵan jaqtar qaıtadan qyz alysyp, qyz berisip qudalyqty odan ári jalǵastyrsa, ony súıek jańǵyrtý deıdi. Bul salt qyz ben jigittiń kelisimimen qazir de jasalyp júr.
Aýnatý. Qazaqtar úıine kelip qonaq bolǵan, qonyp ketken adamdardyń otyrǵan, jatqan jerine «balamyz osy atasyna tartsyn, boıyna osy atasynyń qasıetteri qonsyn» dep balalaryn aýnatyp alatyn bolǵan. Elge, aǵaıynǵa syıly azamat kindik qany tamǵan týǵan jerine kelgeninde halyq, týǵan - týystary, dos jarandary ony sol jerdiń topyraǵyna aýnatyp alǵan. Shyńǵys Aıtmatov úıine Muhatr Áýezov kelgeninde, ol otyrǵan oryndyqqa ulyn aýnatyp alǵan kórinedi.
At tergeý. Ol – adamdy syılaýǵa arnalǵan izettilik ádet - ǵuryp. Ulttyq bolmys boıynsha kelinder atasyna, qaınaǵasyna, qaınysyna, qaıyn - sińlisine atyn atamaý úshin qosymsha at qoıady. Muny at tergeý dep ataıdy. Mundaıda qoıylatyn attardyń keıbiri mynandaı: «Myrza qaınaǵa», «baı atam», «bı aǵa», «tentegim», «erkejan», «sheber shesheı», «aq áje», «syrǵalym», «shashbaýlym». Jeńgeleri qaınylaryna ázildep, boılary tapal bolsa «suńǵaqtym», jaıbasar bolsa «júırigim» dep te at qoıady. Er adamdar da ózinen úlkenderdi Máke, Sáke dep qurmetteıdi. Belgili jazýshy Dosaı Kenjetaıdyń myna bir áńgimesi naq ómirden alynǵan. Ol kisi bylaı deıdi: «Aqyry aýyldy ańsaısyń. Jeńgeler eske túsip kóńildiń bosap ketetini bar. Aıdarlyda A. Imanov atyndaǵy orta mektepte oqımyn... Kempirdiń balasy bolǵan soń ba jeńgelerim atymdy atamaı: «áı bala», «myrza bala», «bı jigit» degen dúrdeı ataǵymmen shaqyratyn. Jeńgelerimniń kóbisi mektepte muǵalim edi. Bir kúni atalas áýlettiń kelini, maǵan jaqyn jeńge Mansıa apaı Zulpyhar degen aǵamnyń báıbishesi, basqa kórshiles aýyldan kóship kelip mektepke ornalasty. Kóship kelmeı turyp ta bizdiń úıdiń barlyq jıyn toıynda aralasyp, kelin bolyp, qyzmet jasap «áı bala» dep júretin. Sabaǵy matematıka, bir kúni maǵan qarap «Kenjetaev Dosaı» taqtaǵa shyq!» demesi bar ma?! Munysy ábden kempirdiń balasy bolyp «radıkaldy ıdeologıamen» tárbıelengen maǵan unamady. Ana jerde býlyǵyp: «Áı, arǵynnyń qyzy, atamnyń atyn nege aıtasyń» dep salǵam ǵoı. Sodan taqtaǵa emes birden syrtqa, odan tike úıge tarttym. Bolǵan mán jaıdy ájeme jaıyp saldym. Artynsha keshke Zulpyhar aǵam men Mansıa jeńgem kelip oramal, matasy bar, ájemnen keshirim surap qutyldy.
Mine, osy saltymyzdy umytpaýdyń, ony zamanǵa saı jetildire túsýdiń otbasyna arnalaǵan baǵdarlamalarda turaqty eske túsirip, jańǵyrtyp otyrýdyń mańyzy zor ekenin bildim.

Erýlik berý. Aýylǵa basqa jaqtan bir úı kóship kelse, baýyrlarynyń biri týǵan - týystaryna japsarlas kelip qonsa, kórshi - kólemi nemese jaqyndary jańa úıge «erýlik» dep as pisiredi, tabaq tartyp, qonaqasy beredi. Bul saltty erýlik dep ataıdy. Osylaısha qazaqtar tanysyn, tanymasyn bir - birin bótensimeı, óz ortasyna tarta bilgen.
Erý – «Erý otyrǵan aýyl kóship kelip keregesin jaımaı, jappanyń astynda jatqan aýylǵa erýlik bermese úlken uıatqa qalatyny erteden kele jatqan salt». Kóship bara jatqan úı uzaq jolda ózderi de, at - kóligin de tynyqtyrý úshin jolda otyrǵan bir aýyldyń janyna kelip 1 - 2 kún aıaldaıdy. Úı tikpeı abylaıshylap (shańyraqty ýyqpen kóterip otyrý) nemese jappa tigip (keregelerdiń basyn qosyp) otyrady. Kóshýlerdiń mundaı aıaldaýyn «erý» deıdi. Osyndaı kezde aýyl adamdary kelip, sálemdesip, jón surasady. Olardy «erýlikke» shaqyryp, qonaq etip, rıza qylyp, jolǵa shyǵaryp salady. Eger erý kóshtiń ıesi 4 - 5 kún otyratyn bolsa, «erýlikke - qarýlyq» dep bir qoıyn soıyp, aýyl úlkenderin shaqyryp, batasyn alady. Bul saltta elimizdiń birligi men adamgershilik, syılastyq belgisi jatyr.
Kórshi – qonysy ortaq, etene aralasyp, kúndelikti júzbe - júz kezdesip, aman - saýlyq surasyp júretin kisiler. Qazaq halqy «kórshini Qudaı qosady» deıdi. Jańa orynǵa kóship kelisimen erýlik berip, qonys toıyn jasaý dástúrinde de eń áýelgi nıet - kórshi qolańdarmen tanysý bolǵan. «Adam kúni - adammen» demekshi, kúndelikti ómirde árkim - aq kórshini qajetsinedi. Óıtkeni, bir is týyp qınalǵanda, bir nárse qajet bolǵanda eń aldymen kórshilerden kómek surap jatamyz. Kórshimen syılastyq - eldiń syılastyǵyn, kórshimen tatýlyq - qoǵamnyń tatýlyǵyn uqtyratyndyqtan, ıslam dini kórshimen jarasymdy syılastyqta bolýǵa shaqyrady. «Alys týystan jaqyn kórshi» artyq dep beker aıtpaǵan.
Aırylysar kóje - kórshi qonǵanda «erýlik» berip, qystaı nemese jazdaı birge otyrǵan, syılasqan otbasylar qonys aýdaryp bólingen jaǵdaıda olar endi «aırylysar kójege» shaqyrady. «Kóje» dep sypaıylap ataǵany bolmasa syıly, sybaǵaly tabaq tartylady. Olar bir - birine rızashylyǵyn bildirip, «uryspaı aırylǵan uıalmaı qosylar» dep taǵy da aman - saý qosylýǵa tilek bildiredi. Budan olardyń birin - biri syılaý, qımastyq kóńilderi kórinedi. «Aırylysar kóje» – adaldyq ári ádemi dástúr.
Belkóterer. Toqsan kóremin degen jasym ba edi, bylamyq isheıin degen asym ba edi, dep baıaǵy qarıalar aıtqandaı jasy jetken adamdar tisi bolmaǵan soń tamaq jeı almaıdy. Al, álgi kisilerge jaqsy taǵamdar qajet. Mundaı jaǵdaıda osyndaı adamdarǵa arnap «belkóterer» degen taǵam arnaıy daıyndalady. Bul ári jumsaq, ári dámdi, nári mol qazy, jent, sarymaı, qymyz, aq irimshik, bal taǵy sol sıaqty tamaqtardan ázirlenedi. Muny balalary, kórshi – qolańdary, syılas kisiler ádeıi daıyndap ákeledi. Buǵan óte rıza bolǵan qarttar batasyn beredi.

B. Amalbekov atyndaǵy JOBBM bazasyndaǵy tirek mektebi (RO)
Jobanyń avtory: Amanjol Aıym
Jetekshisi: Mýhammedjanova Nýrgýl Ramılovna
qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Qazaqtyń kóne salt-dástúrlerin qaıta jańǵyrtý. júkteý