InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy, Jańaqorǵan aýdany, Besaryq balalar óner mektebi

İzdenýshi: Nurlanqyzy Aqkenje 9-synyp oqýshysy

Baǵyty: Sándik qoldanbaly qolóneri

Taqyryby:  Qazaqtyń ulttyq oıý-órnegi arqyly iskerlik shyǵarmashylyǵyn arttyrý (ǵylymı joba)

Jetekshisi: Bımýrzaeva Patıma Nurbolatqyzy

                   Besaryq balalar óner mektebiniń muǵalimi

 

Anotasıa

Qazaq oıý-órnegi –qazaq halqynyń aýyz ádebıeti sıaqty mádenı shejiresi. Maqsat, bolashaq urpaqtarymyzǵa umyt bolyp bara jatqan osy ónerdi tanystyryp qana qoımaı, ony qolóner, sýret, sáýlet óneri jáne óndiris salalaryna endire otyryp, osy ónerdi qaıta jańǵyrtý, oǵan jańa mazmun berý.

Kirispe

Ǵasyrlar boıy qalyptasqan muranyń búgingi kúnge jetýine halyq sheberleriniń qosqan úlesi aıtarlyqtaı. Sheberler qolynan shyqqan kóz tartarlyq óner týyndylarynyń estetıkalyq mańyzy, tárbıelik máni zor.

Sonymen qatar ol ata-babalarymyzdyń turmys tirshiliginiń tabıǵatpen baılanysyn, salt-dástúrin kórsetedi. Qolóner halyqtyń turmys tirshiligimen tikeleı sabaqtas bolǵandyqtan, qashan da adamǵa jaqyn ári túsinikti.

Qolóner týyndylary jastardy ádemilikke, sulýlyqty kóre bilýge tárbıeleıdi jáne estetıkalyq talǵamyn ortaǵa degen kózqarasyn qalyptastyrady, ulttyq mádenıettiń damýyna yqpal jasaıdy.

Ózimizdiń týǵan Respýblıkamyzdan tabylyp otyrǵan ejelgi dúnıe ónerli ǵalymǵa kóp jańalyk ákeldi. Qola, temir dáýirlerinde osy aımaqty mekendegen bizdiń ata-babalarymyzdyń qolynan shyqan óner shyǵarmalary óziniń beıneligimen, aıtar oıynyń tereńdigimen ǵalymdar men arheologtardyń nazaryn aýdaryp otyr.

Osyndaı shyǵarmanyń biri - qola dáýiriniń sheberleri ómirge keltirgen túrli oıý-órnekter, ár túrli buıymdar, ojaý, tabaq, qasyq sıaqty olardyń syrtqy beti órnekten bezendirilip qajalyp salynǵan. Sondyqtan biz erte dúnıe ónerin jaı kezdeısoqtyqtan týǵan dep qaramaı, oǵan kóp kóńil bólip, ony qasterleýimiz qajet, tipti solardan úırenýimiz kerek. Óıtkeni, bul - ónerdiń bastaý - bulaǵy, sodan sýsyndap, sodan nár alyp, qaryshtadyq emes pe?!

Oıý-órnek - adam balasynyń aqyl-oılarynyń tolyp-tolqýymen, júreginiń úlpilinen, ózin aınala qorshaǵan ortadan týǵan beıneler. Gúldiń, japyraqtyń, jan-janýardyń beıneleri naqgy sol shyny qalpynda berilmeı, kóshirilmeı, beıneler arqyly oıý-órnekke aınalyp, qoldaný aıasyna erekshe mánermen, úndestikpen, áýenmen jetken. Bul halyqtyń biliminiń, sheberliginiń ósip, oıý-órnek ónerine qosqan úlesi, tapqyrlyǵy, danypshandyǵy.

Oıý-órnekti zerttegen, qoldarynan san-qıly órnektiń úlgi- túrlerin jasap kórermenderdi pash etip qýantqan zerger, usta, sheberlerimizdi, án men jyrǵa qosqan ánshi, aqyndarymyzdy aıtpaǵan kúnde olarǵa taldaý jasap tarıhqa jazyp, syzyp ketken qazaq kolóneriniń, oıýdyń ne ekenin basqa elderge jetkizgen, kóptegen shet elderdiń saıahatshylaryn, tarıhshylaryn, etnograftaryn, arheolog-ǵalymdaryn aıtýǵa bolady. Olardyń ishinde V.V.Stasov, G.N.Potanın, P.S.Palass, I.Georgı, A.K.Geınes, S.M.Dýdın, V.N.Chepelevti jáne t.b. qosyp aıtýǵa bolady.

Qazaq eliniń topyraǵynan taralyp, sýyn iship joǵarǵy dárejeli bilim alyp, sol bilimderin basqa el mamandaryna tanyta bilgen jáne qazaq qolónerin joǵary baǵalap, taldaý jasap, onyń ishińde oıý-órnekti toptastyryp bir júıege keltirgen etnograf, tarıhshy, ádebıetshi, ónertanýshy ǵalymdarymyz da bar. Olar Sh.Ýálıhanov, Á.Marǵulan, H.Arǵynbaev, S.Qasımanov, M.Muqanov, Ó.Jánibekov, T.K.Bósenov, E.Masanov, B.Tuıaqbaeva, B.Álmuhambetov, B.Ibraev, K.Ibraeva, T.Janysbekov, J.Sháıkenov, U.M.Ábdiǵapparova jáne t.b. ǵalymdar zerttegen.

Qazaq ǵalymy T. Básenov bylaı deıdi: "Qazaq oıý-órnegin zertteýde ár ýaqyttyń, ár salanyń ǵalymdary kóp eńbek etti. Biraq bul zertteýshiler halyq oıý-órneginiń jumbaq tilin jete túsine, shynaıy syryna úńile almady. Olar óz oılaryn halqymyzdyń óner kiltin ashatyn týma tilde emes, býrjýazıalyq jat tilde, ózge halyqqa degen astamshylyq kózqaraspen saralady. Ónerin zerttep otyrǵan halyqtyń tili men zertteýshiniń oıy men tiliniń úndestik tappaýy kóptegen burmalaýshylyqtarǵa, tipti eleýli aǵattyqtarǵa ákep soqtyrdy".

Atalmysh óner kezeńine akademık Álkeı Marǵulan "Ańdaby máner" dep at bergen. Esik obasynan, Shyǵys Qazaqstannan qazylyp alynǵan "Altyn adam" kıimi osy ańdaby mánerinde jasalǵan órnek. Mine, qazaq halqynyń oıý-órnek óneri osylaısha túrki josyǵymen, ol josyq ejelgi saqtar óneri zergerlik áshekeılermen tikeleı sabaqtasyp otyrady.  

Qazaq halqynyń kemeńger ǵalymy Shoqan Ýálıhanov "Táńiri" atty eńbeginde bizdiń ata-babalarymyzdyń ádetten tys tabıǵat qubylystaryn qasıetti sanaıtyndyǵyn aıta kele: "Aıdalada dara ósken aǵash... táý etip, basyna túneýge jarap jatyr. Janynan ótken árbir jolaýshy olarǵa yrym etip, álem baılap, janyna ydys-aıaq tastap ketedi... basyna qurbandyq shalady", - dep jazsa, túrki tildes halyqtardyń ortaq murasy sanalatyn "Qorqyt Ata kitabynda" da tikeleı aǵashqa baǵyshtalǵan aıshyqty sóz bar. Bul jalǵannan biz aǵashtyń qazaq turmys-tirshiligindegi qoldanys ornymen qatar, onyń ata-baba tanym, túsiniginen alar júıesin de óte aıqyn baıqaı alamyz.

Kele-kele ulttyq qolónerdiń damýynda sáýlet ǵımarattar, músin, aǵashtardan jasalǵan qazaqtyń mýzykalyq ulttyq aspaptary, kúndelikti qajet tutynatyn úı jıhazdary, ydys aıaqtar ómirge keldi. Endi adamdar sáýletti  saraılar, qalalar, iri qorǵanys qurylystaryn saldy,  ǵajaıyp oıý-órnektermen bezendire bastady.

Zertteý maqsaty:

-  ulttyq oıý-órnekterdi paıdalaný men úıretý sharttaryn anyqtaý;

- halyqtyq qoldanbaly óner arqyly ulttyq mádenıetke baýlý, oıý-órnekterdi paıdalana otyryp ulttyq tárbıe berý;

Zertteý obektisi: Mektep oqýshylaryna tehnologıa sabaǵynda ulttyq oıý-órnekterdi oqytý.

Zertteý páni:

- Oqýshylardyń shyǵarmashylyǵyn oıý-órnekti úıretý men sharttary arqyly damytý;      

Zertteý mindetteri:

- zertteý problemalary boıynsha pedagogıkalyq-psıhologıalyq ádebıetterdi zerdeleý;

- halyqtyq qoldanbaly óner arqyly ulttyq tárbıe berýde qalyptastyrylýy tıis eńbektik iskerlik pen qabilet áreketteriniń kórinisin aıqyndaý;

- zertteý taqyrybyna sáıkes ádebıetterdi paıdalana otyryp, ulttyq oıý-órnekterdi paıdalaný men úıretý sharttaryn sıpattaý.

Jobanyń qurylymy men kólemi: kirispeden, negizgi bólimnen, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.

Negizgi bólim

1. Qazaq oıý-órneginiń damý tarıhy
2. Oıý-órnekterdiń qazaq mádenıetindegi alatyn orny
3. Oıý-órnek ónerine baýlýda ulttyq tárbıe berýdiń negizderi
4. Sabaqta oıý-órnekterdiń úırený joldary

1. Qazaq oıý-órneginiń damý tarıhy

Qazaq oıý-órneginiń ózine tán damý joly men tarıhy bar. Tarıhı-ǵylymı derekterge júginsek, qazaq halqynyń  alǵashqy oıý-órnekteriniń tarıhy sonaý kóne zamandardan, saq, andronov mádenıetinen bastalady. Mysal retinde, qazba jumystarynan tabylǵan qumyra men ydystardaǵy órnekter, taý-tasqa beınelengen sýretter, sáýlet ónerinde qoldanǵan órnekterdi aıtýǵa bolady.

Dálirek aıtqanda, 1960 jyly Taldyqorǵanda tabylǵan qazanda «ulý» órnegi beınelengen. Almaty oblysynda tabylǵan qumyrada «lotos qaýyzy» tárizdes órnekter bolǵan. Bul órnekter neolıt jáne  qola dáýirinen bastaý alǵan degen boljam bar. Qazaq qolóneriniń erterekte paıda bolǵanyn Dosbaı taýlarynda beınelengen sýretter men Ulytaýdan tabylǵan keramıkalyq ydystar da dálel bola alady. Kóne dáýirde ómir súrgen adamdardyń kásipteriniń biri-saıatshylyq bolǵany belgili. Onyń kórinisteri retinde Qarataý jaqpalaryna salynǵan sýretterdi aıtýǵa bolady. Al orta ǵasyrlarda órnekter sáýlet ónerinde paıdalana bastady. Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesinde, Batys Qazaqstandaǵy  qulpytastarynda, Taraz qalasynyń mańynda turǵyzylǵan Aısha-Bıbi eskertkishterinde, sonymen qatar qazaqtardyń baspanasy sanalǵan kıiz úılerinde  kóp beınelengen.

Qazba jumystary kezinde saq qorǵandarynan altynnan, aǵashtan, qoladan, teriden, zergerlik buıymdarynan, ıaǵnı jalry qolóner týyndylarynan  jasalǵan barlyq eskertkishterine  oıý-órnek beınelengen. Ol oıý-órnekter jan-janýarlar men ańdardyń, qustardyń beıneleri bolǵan. Saqtar zergerlik buıymdaryna (bilezik, saqına, júzik, altynnan jasalǵan monshaqtar) negizinen ǵaryshtyq jáne geometrıalyq oıý-órnekterdiń qarapaıym elementterin bederlegen. Olardyń alǵashqy oıýlarynyń bólshekteri ǵarysh áleminen týyndaǵan desedi. Keıin kele, saqtarda synyq, jolaq, jińishke, jýan syzyqtar men úshburyshtar paıda bola bastady. Bul saqtardyń turmys-tirshiligin aıqyndaı bastady. Osyndaı izdenistiń arqasynda olardyń sana seziminde tabıǵatqa baılanysty beıneler (kún órnegi, japyraq órnegi, juldyz órnegi, kres beıneleri) týyndap, olarda tústerdi boıap, kompozısıa jasap qoldana bastady.

Ǵun mádenıetinde syrtqy pishini pıramıdaǵa uqsap jasalynǵan «úshburysh» órnegi áıelderiniń alqasynda beılendi. Ǵundar ónerinde kıizge, bylǵaryǵa,, tastarǵa túrli beıneler saldy. Bul ata-babalarymyzdyń tumys-tirshiliginen kóptegen maǵlumattar alýǵa bolady. Zergerlei buıymdarda janýarlar men ańdardyń beıneleri kezdesedi.

Saq taıpasynyń jalǵasy bolyp tabylatyn úısinder men qańlylardyń  mádenıeti  saq mádenıetin odan ary qaraı damytty. Olarda temirden jasalǵan órnekter kóptep kezedsedi. Úısinder men qańlylarda beınelengen oıý-órnekteri basym bóligi geometrıalyq elementterden jasalynyp otyrdy.

Túrik qaǵanaty ómir súrgen jádigerlerge súıensek, qolóner sheberleri ústem tap ókilderine arnap úı-jıhazdaryn, er-turman, kıim-keshek, ydys-aıaq, zergerlik buıymdaryna geometrıalyq jáne ósimdik tektes oıý-órnekterdi salyp otyrdy.

Qarluqtar men qarahanıdter kezeńinde qazaq oıý-órneginiń stıli geometrıalyq jáne ósimdik tárizdes órnek boldy. Bul kezeńde oıý-órnekterdi árleý men túrli keskin berýdiń jańa kezeńi paıda boldy. Oıý-órnek salynǵan buıymdarǵa qosymsha fon berip, kórkemdik deńgeıi ósip otyrdy.

Qazaq oıý-órnek ónerin jan jaqty zertteýde ǵalymdar men ónertanýshylar, tarıhshylar men etnograftar at salysty. Oıý-órnek tarıhyn qazaq ǵalymdarynyń saralaı bastaǵanyna nebári 50 jyldan endi asypty. Ǵalymdardyn paıymdaýynsha, paıda bolýynyń birneshe sebepteri bar. Adamzat ǵasyrlar boıy ásemdikke, sulýlyqqa umtylǵan, sondyqtan da oıý-órnekterdi turmystyq zattardy bezendirý úshin paıdalanǵan. Oıý-órnek ónerinde belgili bir halyqqa ǵana tán negizgi kórkemdik erekshelikteri saqtalady. Sondyqtan ol halyqtyń beıneleý, sulýlyqty qabyldaý mádenıetiliktiń joǵarlylyǵymen, ulttyq qoltańbamen tikeleı sabaqtasyp jatady. Ǵalymdar halyqtyń ónerine baǵa berý kezinde  joǵaryda atalǵan ólshemderdi  basshylyqqa alady. Qaı halyqtyń mádıenıetine baıyppen kóz salsaqta, sol halyqtyń ózderine tán ásemdik talǵamy men tanymyna, estetıkalyq ustanymyna sáıkes damyp otyrǵanyna kóz jetkizemiz. Osy turǵydan alǵanda, qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde oıý-órnek qatyspaıtyn salasy joq  deýge de bolady. Sondyqtan da qolóner salasynyń bárinde de buıymdardy kóriktendirý úshin, áshekeıleý úshin oıý-órnekti molynan paıdalanǵan.

Halyqtyń tarıhy, mádenıeti, dúnıe tanymy qurylymy, tynys-tirshidigi birtutas dúnıe. Demek onyń qolónerinde zerttegende osy tutastyqty ańǵarý kerek. Oıý-órnekti kózben kórip qana áserlenbeı, onyń ataýlarynyń mazmunyn, shyǵý tarıhyn bilýdiń, tuspaldy oıyn túsinýdiń  mańyzy óte zor. Óıtkeni, oıý – ótken zamannyń habarshysy, shejiresi  bolyp tabylady.

2. Oıý-órnekterdiń qazaq mádenıetindegi alatyn orny

Qazaq halqymyzdyń kóne dáýirlerden óshpes murasy bolyp urpaqtan urpaqqa, ákeden balaǵa sabaqtasyp, tizginiń ushynda ózindik tarıhynan ádet – ǵuryppen sándik kórkemdik jolmen kóshpendi elimizdi búkil álemge ózindik erekshiligimen tanyta bilgen – qolóner.

Qolónerdiń halyqtyń álýmettik, salt-turmysynda alatyn orynynyń qanshalyqtty  bıik, joǵary ekenine sene alsań – onyń ishinde qol ónerdi naqyshyna keltirip ádemilik, ásemdik dúnıeniń aýqymyn keńeıtken ol - oıý-órnek .

Oıý-órnek sózderi bir maǵynany bildiredi. Bederi túsirilgen úlgini oıyp kesip, qıyp nemese eki zatty oıý kesip, qıýlastyrý oıý dep atalady.  Al kıim-keshekke, túskıizge, t.b. qolóner  buıymdaryna kestelep beınelenetin beder, sol sıaqty toqylatyn alashaǵa, basqurǵa jáne qorjynǵa túsirilgen túrli geometrıalyq bederlerdi órnek deıdi. Órnekti tasqa, aǵashqa kúıdirip qashap boıap túsirýge bolady. Sonymen oıý jáne órnek degen sózi birigip kelip, latynsha «Ornament» degen uǵymdy bildiredi. Bul sóz kóp halyqtyń tiline sińgen termın, maǵynasy – sándeý,  ásemdeý.

Qazaq oıý-órnegi — ǵasyrlar boıy damyp kele jatqan óner týyndysy. Halqymyzdyń qaı qol óneri salasyn alsaq ta, oıý-órnekterdiń ózindik ereksheligin saqtaı otyryp, belgili bir tártippen ornalasqanyn kóremiz. Oıýlardyń ejelden kele jatqan nusqalaryndaǵy elementter qustyń, gúldiń, janýarlardyń túrin tuspaldap turatyny belgili.

Kóne túrkilerdiń túsinigi boıynsha, qus — kóktiń, balyq — sýdyń, aǵash — jerdiń belgisi. Sol qazaq oıý-órneginiń maqulyq aty, náýbet aty, ǵaryshtaǵy, tike syzyqty, nyshandyq, tanymdyq t.b. saryndarynyń mazmunyn baıyta tústi. Halqymyzdyń ǵasyrlar boıy mura bolyp kele jatqan alpysqa jýyq oıýlardyń mazmuny men nusqasyn, ataýlaryn jınaqtap keledi

Buıymdarda jan-janýarlardyń múıizi, dene múshesi, tuıaǵy, qustyń tumsyǵy, túlkiniń basy, bóriniń qulaǵy nemese ıttiń quıryǵy t.b. jáne ósimdikterdiń túrleri keńinen beınelengen. Oıý-órnek óneri — qazaq halqynyń aýyz ádebıeti sekildi mádenı shejire. Maqsat, bolashaq urpaqtarymyzǵa umyt bolyp bara jatqan osy ónerdi tanystyryp qana qoımaı, ony qolóner, sýret, sáýlet óneri jáne óndiris salalaryna óndire otyryp osy ónerdi qaıta jańǵyrtý, oǵan jańa mazmun berý.

Qazaq halqynyń oıý-órnek ónerin jan-jaqty zertteýge ǵalymdar men ónertanýshylar, tarıhshylar men etnograftar at salysty. Al eýropa, orys ónertanýshy ǵalymdary bul týyndylardy XVIII ǵasyrǵa deıin zerttep, kóp ǵylymı eńbek  qaldyrdy. Tól ónerimizdi Zertteýge V. Vansalov, A. Hedona, saıahatshy Djen-Kınson, R. Karýts, S. Dýdın, V.Radlov, V. Bartold, E. Shneıder, M.V. Ryndın t.b. sol sıaqty kóptegen orys jáne Eýropa ǵalymdary men jıhankezderi eleýli úles qosty. Olar qazaqtyń oıý-órnekterin ǵylymı turǵydan taldap, shyǵý tegine sıpattama berýge tyrysqanymen, olardyń jasaǵan tujyrymnyń bári de qazaq oıý-órnekteriniń ishki ulttyq tabıǵatyn, mazmunyn asha almaǵan edi. Bul oraıda qazaq oıý-órnegin alǵashqy ret zerttegen qazaq ǵalymy T. Básenov bylaı deıdi: "Qazaq oıý-órnegin zertteýde ár ýaqyttyń, ár salanyń ǵalymdary kóp eńbek etti. Biraq bul zertteýshiler halyq oıý-órneginiń jumbaq tilin jete túsine, shynaıy syryna úńile almady. Olar óz oılaryn halqymyzdyń óner kiltin ashatyn týma tilde emes, býrjýazıalyq jat tilde, ózge halyqqa degen astamshylyq kózqaraspen saralady. Ónerin zerttep otyrǵan halyqtyń tili men zertteýshiniń oıy men tiliniń úndestik tappaýy kóptegen burmalaýshylyqtarǵa, tipti eleýli aǵattyqtarǵa ákep soqtyrdy". Kóptegen  zertteýshiler keńestik kezeńge deıin. Qazaqstannyń halyqtyq ónerin, atap aıtqanda, oıý-órnekterin zertteýge ekzotıka nemese quryp bara jatqan mádenı mura retinde qarady. Munyń astarynda jalpy alǵanda, damýdyń sarqylmas qaınarlaryn túsinbeý  jatqan edi.

Qazaq eliniń topyraǵynan taralyp, sýyn iship joǵarǵy dárejeli bilim alyp, sol bilimderin basqa el mamandaryna tanyta bilgen jáne qazaq qolónerin joǵary baǵalap, taldaý jasap, onyń ishińde oıý-órnekti toptastyryp bir júıege keltirgen etnograf, tarıhshy, ádebıetshi, ónertanýshy ǵalymdarymyz da bar. Olar Sh.Ýálıhanov, Á.Marǵulan,  H.Arǵynbaev,  S.Qasımanov, M.Muqanov, Ó.Jánibekov, T.K.Bósenov, E.Masanov, B.Tuıaqbaeva, B.Álmuhambetov, B.Ibraev, K.Ibraeva, T.Janysbekov, J.Sháıkenov, U.M.Ábdiǵapparova jáne t.b. ǵalymdar zerttegen.

Qazaq halqy ásemdikti tańdaı bilgen. Osyndaı ásemdikti tańdaı bilgen has sheber oıýshy zergerlerimiz osy oıý-órneke boıaý túrlerin paıdalanýdy da, jete meńgergen. Halqymyzdyń oıý-órnekterinde basym tús aq pen qara bolyp keledi. Bul oıý-órnekterdiń eń sheshimin tapqan jarasymdy túri bolyp eseptelinedi. Aq pen qara tús bir – birin aıqyn ashyp, qandaı zatqa paıdalansa da, anadaıdan kózdiń jaýyn alyp, sán berip turady. Asqan sheberler bylǵaryn aq kúmispen áshekeılep, tús kıiz jasaǵan. Bul tústi halqymyz eń joǵary baǵalaǵan, qasterlegen. Árbir tústiń óz mán maǵynasy bar.

Mysaly: qazaq qolónerinde qoldanylatyn tústerdiń sımvoldyq máni bar: kók tús — aspannyń, qyzyl-ottyń, kún kóziniń, aq tús — aqıqattyń, sary-aqyl-parasattyń, qaıǵy-muńnyń, qara-jerdiń, jasyl-jastyqtyń, kóktemniń sımvoly. Buıymdaǵy oıý-órnek osy tústerdiń birimen beınelegende ǵana oǵan belgili mán beriledi. Syrmaq syrýda qara men aq tústi paıdalaný qalyptasqan, sol sıaqty kók pen sary tústiń, kók pen jasyl, qara  men ashyq qyzyl, tústiń qatar paıdalanylýy ǵasyrlar boıy dástúrge aınalǵan. Kóbinese túster naq ortadan bastap shetke qaraı túrlenedi. Sonda ortada qara, aq, qyzyl, jasyl. Sary kók tús keledi. Bul ult órneginde tústerdi ornalastyrýdyń kóne máneri. Órnek ataýlaryn túgel qamtyp, olardyń árqaısysyna jeke ataý berý múmkin emes, ár sheber ózi jasaǵan oıý-órnekke ózi at beredi. Sol oıýdyń paıda bolý tarıhyn oıýshydan artyq eshkim bilmeıdi. Oıý-órnek salasyn zerttep júrgen ǵalymdar olardy bir júıege túsirip, mynandaı toptarǵa bólgen:

1. Ósimdik tıptes oıý-órnek ("japyraq", "úsh-japyraq", "shıyrshyq gúl", "aǵash" t. b.)
2. Zoomorftyq oıý-órnek (jan-janýarlardyń tabıǵı jáne mıftik beıneleri, "qoshqarmúıiz" jóne onyń túrli nusqalary: "qosmúıiz" "synyqmúıiz", "qyryqmúıiz", sondaı-aq "órkesh" "taban", "botamoıyn", "kusqanaty" t. b.)                        
3. Kosmogonıalyk órnek («dóńgelek», shymaı,tórtkóz, aıshyq )
4. Geometrıalyq órnek(«ırek», «qarmaq», «baldaq» t.b)

Ónertaný ǵylymynda qazirgi oıý-órnekterdi belgili bir tártippen mazmuny jaǵynan toptaý jóninde qatyp qalǵan zańdylyq joq. Soǵan qaramastan qazaq tilindegi san alýan oıý-órnek ataýlaryn leksıka-semantıkalyq topqa ǵylymı turǵydan bylaı bólip qarastyrýǵa bolady;

1. Aı, kún, juldyz-aspan álemine baılanysty oıý-órnekter.
2. Maldyń dene molsherine, izine  baılanysty oıý-órnekter.
3. Ańǵa, ańnyń dene múshelerine,  izine  baılanysty oıý-órnekter.
4. Qurt-qumyrsqalarǵa, olardyń izine  baılanysty oıý-órnekter
5. Qustarǵa baılanysty oıý-órnekter.
6. Jer, sý,  ósimdik beıneli oıý-órnekter.
7. Qarý-quraldarǵa  baılanysty oıý-órnekter.

Oıý-órnekterdi osylaısha toptastyrý qazaq oıý-órnekteri ataýlarynyń mazmunyna jaqyn. Al ósimdik beıneli oıý-órnekterdiń nusqasyn alǵash ret qaǵazǵa túsirip, oǵan túsinikteme bergen Tóleýtaı Básenov.

Oıý órnektiń kóne ataýlary – halyqtyń tarıhy men mádeneti ulttyq ereksheliginen ertedegi dúnıetanymnan maǵlumat beretin qundylyq. Olar halyqtyń ótken  tarıhy, rýhanı, mádenı materıaldyq ómirniń aınasy. Qazaq tilindegi oıý-órnek ataýlarynyń shyǵý tórkini san–salalyq balǵanymen olardyń ataýlarynda tek qazaq tiline ǵana tán sózder, ıaǵnı túrli tilderde artyq ataýlar ǵana kezdesedi.

Qazaq halqynyń oıý-órnek óneri baıyrǵy  ulttyq ónerlerniń ishinde eń ejeligi, ári keń taraǵan salasy. Bul ultymyzdyń mádenı damýynyń shejiresi, estetıkalyq máni zor óner. Búgingi  tańda qazaqtyń 230-daı oıýynyń ejelden kele jatqan ataýlary bar.

Solardyń birnesheýine toqtasaq .

" Juldyz gúl" oıý-órnegi bes burysh jasap, gúlmen órnektelip, bes tarmaqtan túratyn gúldi túspaldaıdy. Tuskıiz, tósekjapqysh, bet-oramaldyń ortasyna jóne syrt kıimniń arqa usyna nemese shapan eteginiń aldyńǵy eki bury- salynady. Keıde juldyzdyń natýraldy qalpyn kesgeleıdi. Juldyzdyń beınesi kompozısıalanǵan oıý-órnekterdiń ortasynda kezdesedi jóne bes juldyzdyń beınesi anyq kórinip turady.

  "Synyq múıiz " mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt  ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý-órnek kilemderdi, shılerdi, basqur men alashalardy, sondaı-aq ár túrli buıymdardy bezendirý úshin paıdalanylady, al syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.

"Qosmúıiz" - oıý - órnegi qoıdyń, eshkiniń, sıyrdyń eki múıizin ǵana beıneleıdi jáne keıde "yrǵaq", keıde "ilmek" dep atalatyn oıýlardy "qosmúıiz" deıdi. Úı jıhazdary men turmystyq zattardy, kıim-keshekterdi, qarý-jaraqtardy bezendirý úshin qoldanylady. Qazirgi kezde "qosmúıiz" oıý-órnegin sáýkelege, aıyr qalpaqtyń tóbesine, shetine, kamzoldyń aldyńǵy jaǵyna, etiktiń qonyshyna salady.

"Toǵyztóbe" — oıý-órnegi eń kóne oıýlardyń biri. "Bul órnek qımaqtar men qarluqtardyń qol-ónerinde saqtalǵan jóne kezinde "toǵyztóbe" oıý-órnegin Aısha-bıbi kúmbeziniń kirpishterin órnekteý úshin qoldanǵan. Al qazirgi kezde qazaq, qyrǵyz, túrikmen, qaraqalpaq qolónerlerinde kezdesedi.

 

"Arqarmúıiz" — oıý - órnegi qoıdyń múıizin beıneleıtin oıýdyń túri. Bul element "qoshqar-múıizge" óte uqsas, biraq, oǵan qaraǵanda shıyrshyqtanyp, tarmaǵy odan kóbirek bolyp keledi Kilem, túskıiz, syrmaq, keste, kıim-keshek pei úı jıhazdarynda kezdesedi.

 

"Syńarmúıiz"  "qosmúıiz"', "qoshqar"  múıiz'- oıýdyń tek bir  jaq syńaryn ǵana beı neleıtin órnek túri. Sheber ornalastyrylǵan "syńarmúıiz" órnek kompozısıasynda daralany túrmaı, jymdasyp keledi. Ádette, "syńarmúıiz' oıýy úı-jıhazdary men turmystyq zattarǵa, sondaı aq kıim-keshek, qarý-jaraq t.b. betine salynatyn oıý-órnektiń bórinde kezdesedi. Jóni tekemetti, syrmaqty áshekeıleıtin, olardyń jıegine júrgiziletin órnektiń bir túri.

"Qoshqarmúıiz" — oıý órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken  múıiz beınesinde kelip onyń qoltyq  tusyna qoıdyń qulaǵyn dolbarlaıtyn taǵy bir shola múıiz tórizdi eki býyn shyǵyp turady. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq pishini ańǵarylady. Tekemette, syrmaqta, basqurda, alashada kilemde, bylǵary, súıek, aǵash, zergerlik buıymdardyń barlyq túrinde kezdesedi. Kıizden jasalǵan buıymdarda bul oıý tústi shúberekter men oıylyp, quraq, ıaǵnı aplıkasıalyq órnek  túrinde de tigiledi.

"Qyryqmúıiz" — oıý-órnegi birine-biri jalǵasa, tarmaqtala qosylǵan  kóp múıizden quralǵat-oıý-órnektiń bir túri. Ol kóbinese dóńgelek ne tórt burysh ishinde beınelenedi, keıde aǵash butaǵy tárizdi tarmaqtalyp, jaıylyp beınelenedi. Bir-birimen qosylǵan birneshe tarmaqty kóp múıizdi oıýlardan quralady. Negizinen, "qoshqarmúıiz" oıý-órneginik sımvoldyq máni baqyt-bereke, baılyq, mal janynyń kóbeıýýy. Túskıiz, ton, kejim, syrmaq, tekemet, sáýlet ónerinde molyraq kezdesedi.

 «Tórtqulaq» oıý-órneginiń tórt tarmaǵy zoomorfty nemese ósimdik oıýlarynan quralǵan, ortasy kres beınesin jasaıdy. Ortasha kres tórt tarmaǵyna múıiz elementi qondyrylǵan, bul órnek eń  kóne oıýlarǵa jatady. Alǵashqyda "tórtqulaq"  sóz órnegi Pazyryq qorǵannan tabylǵan. Tórt jumbaqtan dóńgelek, tórtburysh, tórtjapyraq quraıtyn oıý-órnekter jasalady. Bul oıýlar,kóbejege. jukaıaqqa, aıaqqapqa, batyrlar shapaǵatyna jaýyrynyna, qalqanǵa, shalbardyń tize túsina dódegeniń ortasyna nemese shet buryshyna salynady.

."Úshkulaq", "úshjapyraq,"  oıý-órnekteri barlyq qol-ónerge tán úsh múıizdi, úsh japyraqty, úsh tarmaqty bolyp beınelengen.X—XI ǵasyrlarda Taraz qalasyndaǵy mazarlardyń qabyrǵalary úsh japyraqty órnekpen beınelengen.

 

"Túıemoıyn" oıý-órnegi túıeniń moınyna uqsap, ıile kóterilip baryp, tarmaqtalatyn múıiz oıýy. Mundaı órnek máneri kóbinese kúrdeli bir múıiz oıýlarymen tútas keledi de, túıemoıyn - órnegi sol topta óz aldyna oqshaýlanyp, ózge denelerden ozyp turatyn túıeniń uzyn moınyna uqsaıdy.

 

"Órkesh" oıý-órnegi túıeniń qos órkeshin beıneleıdi. Syrmaqqa, tekemetke, túskıizderge salynatyn oıý-órnek kompozısıasynda kóbirek kezdesetin element. Qazaq oıýynda mal men ańnyń qos múıizin túıeniń qos órkeshin, bıeniń qos emshegin beıneleý tek sımmetrıalyq tepe-teńdik úshin ǵana emes sonymen qatar bereke-birliktiń, kóbeıýdiń sımvolyn bildiredi.

 

"Aıyr". "Ashatuıaq". "aıyrtuıaq" órnegi keıde "aıyr" órnegi dep te atalady. Pishen ashalaıtyn aıyrǵa uqsas keledi.

 

 

"Botagóz" oıý-órnegi — áshekeıli kompozısıa ortasyna salynatyn nemese birneshe qaıtalanyp kelip, oramaldyń shetin kómkere jıekte-metúzeıtin, syrt pishimi botanyń kózindeı, romby tórizdes geometrıalyk oıý-órnek.

 

"Kańqa" oıý-órnegi toqyma buıymdarynda qoldanylady. Maldyn qýrap qalǵan súıegin túspaldaıdy. Alasha, basqur, baý t.b. toqyma buıymdarynda negizgi órnek retinde salynady.

 

"Jylan", "Jylanbas" - balalardyń taqıasyna "kóz tımesin " dep taǵatyn, jylanyń  bas súıegine uqsas oıý-órnek. Bul órnek jylan beınesin tuspaldap turady.

 

Omyrtqa"   oıý-órnegin kestelerden, órme shılerdesúıek pen aǵashtan jasalǵan buıymdardan jıi kóremiz. Bul órnek túri omyrtqanyń túrin tuspaldaıdy, ol ór túrli úılesimde túrlenip, oıý kompozısısynyń ortasyna jáne jıegine salynady. Al kilemniń jıegine "shetoıý" retinde de qoldanady..

"Tis" — maldyń, ańnyń tisine, shahmat taqtasyna uqsas oıý-órnek. Keste tigýde buryshtaryn qarama-qarsy túıistirip otyratyn tik synyq sırek tigisterdiń órneginde qoldanylady. Muny "tis", "ıttis" dep te ataı beredi.

 

"Tańdaı" oıý- órnegi mal tańdaıynyń bederin beıneleýden shyqqan, dıagonal tárizdi órnek. Bul aǵash, múıiz, súıek zattarynyń shetine, kıimderdiń jaǵasyna, kımeshektiń jaǵyna salynady. Tańdaı órnegi basqa túrki tektes halyqtarda  da kezdesedi.

 

 "Qusqanaty"- múıiz oıýy nemese shahmat sharshylary beınelengen  qustyń qanaty tárizdes oıý-órnek. Buıymdarda kóp qoldanylatyn bul oıý qanatyn jaıyp  ushyp jatkan  qusty tuspaldaıdy. Qazirgi kezde qusaqanaty" oıý-órnegin basqa órnektermen aralas  qoldana beredi.

«Qustumsyq» -  qustyń tumsyǵyn túspaldaýdan týǵan. Ol tarmaqty múıizder men syzyqtardan quralady. Munda oıý ortasyndaǵy syzyq ushy qustyń tumsyǵyna uqsas etip qıylady. "Qustumsyq" júzik nemese "topsaly" júzik sálemdeme retinde týystar arasynda dáneker qyzmetin atqarǵan. Turmysqa shyqqan qyzynan oramalǵa túıilgen "qustumsyq" júzik kelse, ata-anasy qýanyp. kórshilerin shaqyrǵan. Qus beınesi — halyq túsiniginde azattyqtyń belgisi. Júzikke qarap ata- anasy qyzynyń  uzatylǵan  jeriniń  jaqsy  ekendigin biledi.

"Qaztaban" oıý órnegin  Mańqystar jaǵynda qulpytastar  dy órnekteýge qoldanady, qazdyń tabanyn túspaldaǵa kúrdeli tańbasynan turady. 8 belgisindegi "botamoıyn" oıýynan aıyrmashylyǵy — qatar ornalasqan eki  qazdyń beınesin tuspaldaıdy. Qazdyń basy, moıny anyq baıqalyp turady.

"Qarǵatuıaq" oıý órnegi. Munda óneri munda geometrıalyq jáne zoomorftyq oıý  bederleri birikken. Bul oıýlar alasha, kilem toqýda paıdalanylady.

 

"Shetoıý" oıý-órshgin sheksizdikke ulastyra oıý dep te ataıdy. Órnektiń bir álemeń sheksiz qaıtalana beredi. Esiktiń, tekemet, syrmaq, kebeje, kıim–keshek pen ydys–aıaqtyń jıegine salyndy.   

"Irek"  "ıreksý" órnekteri keıde túzý syzyqtardyń synyqtary, keıde doǵal synyqtardyń úshtasýy arqyly jasalady.

 Ondaı syzyqtar birneshe qatar syzyqtar túrinde qatarlasa júredi. "Irek", "Ireksý" órneginiń jasalýy keıde bir ırektiń ishi ekinshi ırekke qarsy kelip, "tórtburyshtar" men "saǵatbaý", •"saty" tárizdes órnekter júıesin túzeıdi. Bul órnek beshpettiń, kamzoldyń, shapan men taqıanyń jıegine salynady. Zergerlik buıymdarda: saqına, bilezik, qapsyrma, alqalardyń jıeginde jóne shı, syrmaq, kebeje, jukaıaq, tabaq erneýlerinde, ádip tigiste kóbirek kezdesedi. Irek nemese tolqyn jolaqtar aǵyn sýdy túspaldaıdy.

"Qos dóńgelek" — mal tańbasyna uqsaıtyn oıý-órnek. Qos dóńgelek órnegimen negizinen kıiz uıymdary, tekemetterdi, syrmaqtardy áshekeıleıdi. Ejelgi kóshpeliler dúnıetanymynda kúndi túspaldaıtyn dóńgelek tańbasynda tylsym bir kúsh bar dep sengen, sondyqtan turmysta qoldanatyn barlyq buıymdardyń ortasyna Kúnniń túspal beınesi qoldanǵan.

"Tumarsha" oıý-órnegi úshburysh úlgiles bolyp keledi. Úsh gúl, úsh burysh, tárizdi tumarlar til-kózden saqtaý úshin adamdarǵa ǵana emes, úı janýarlaryna da boıtumar retinde taǵylady. Kilem buıymdarynyń jıeginde kıiz, kilem, tekemettiń orta túsyn kómkerýde kezdesedi.

 

"Җostumarsha " ,"syzyǵyshtumarsha " oıý-órnegi tóbesinen túıistirilgen eki tumarsha úshburysh órnegi qosylady da, eki geometrıalyq úshburysh jasaıdy. Bul órnektiń túri "tumarsha" órnegi sekildi til-kózden saqtaý uǵymyn bildirmeıdi, tek ásemdik áshekeı retinde qoldanylady ádette kilem shetindegi jáne ortasyndaǵy oıýlardyń ortasyna salynady, keıde bul órnek "aralyqgúl" dep atalady.

"Baǵanaórnek "qora tóbesiniń arqalyǵyn astyna tirep turatyn dińgek aǵash. Bul oıý-órnekti zattyń, buıymnyń ortasyna keltiredi, ony negiz etip, jan-jaǵyn basqa órnektermen beıneleıdi. Baǵana órnek" asadalmen, kebejelerdiń aıaqtaryna, qyrlaryna, aına qoıǵyshtyń shetine, pispek saptardyń joǵarǵy  jaq basyna, adalbaqannyń boıynda jıi úshyraıdy jáne tekemettiń orta túsyn kómkerýde kezdesedi.

"Shynygúl" oıý-órnegi gúldi túspaldap túrady. Bul órnek "tórtaıshyq", "ıtem-shek" oıýlaryna uqsas keledi. Ol aıǵa, múıizge, japyraqqa uqsas elementterden quralǵan. Eki múıizdiń qaıyrylǵan eki úshyna japyraq qondyrylǵan, sol   japyraqtar birneshe ret satylanyp, qaıtalanyp otyrady.

 

"Gúl" oıý-órnegi barlyq gúl túrin túspaldaıdy. Bul órnektiń túri qolóner buıymdarynda úsh japy-raqtydan bastalyp, on eki japyraqty oıý-órnekke deıin kezdesedi. Kestetikkende jáne kıim-keshekterdiń jaǵasyna, qaltasyna, jıekterine salady.

 

"Sý órnegi" dep órbir órnekti bólip turǵan jolaqty aıtady. Sý órnegi eki qatar syzyq aralyǵynda ırek syzyq jasaı otyryp, dóńgelek, tórtburysh beıneler jasaıdy. Sý órnegin "bessaýsaq", keıde "besgúl" dep te ataıdy.

"Romb" oıý-órneginiń syrtqy túrpaty geomet-rıalyq beınelerden jasalyp, ishine "qoshqarmúıiz" jáne "qusqanatty t.b. elementterinen kompozısıa quralady.

 

 

"Jaýqazyn" - jaýqazyn ósimdigin tuspaldaıtyn oıý.

 

 

3. Oıý-órnek ónerine baýlaýda ulttyq tárbıe berýdiń negizderi

«Ulttyq tárbıe» degen termın kez – kelgen ultqa baılanysty aıtylatyn uǵym. Óıtkeni, qandaı  ult  bolsa da tárbıesin óz  tilinde ulttyq tálim tárbıe tájirıbesine baılanysty júgizedi.

Sándik qoldanbaly óneri halqymyzda ulttyq tárbıemen tikeleı baılanysty. Kórkem ónerdiń qazaq halqynyn ulttyq mádenıetinde alatyn orny, manyzy erekshe. Táýelsizdik alǵan qazaq halqynyń mereıi ósip, mártebesi bıiktep keledi. Memleketimizdi órke-nıetti elge aınaldyrý úshin ulttyq mádenıetimizdi jańǵyrtyp, kórkeıtý qajet. Ulttyq mádenıettiń aýqymy keń. Ol — eńbastysy tilimizdi, dinimizdi, salt-dástúrimizdi, ulttyq ónerimizdi damytý. Ejelden kele jatqan qasıetti dástúr, tálim-tárbıe. ulttyk ónerge baýlý — jas jetkinshekterdi jan-jakty tárbıeleýdin negizgi quraly.

Qazaqstan Respýblıkasy órkenıetti eldiń qataryna qosylý úshin oqýshylarymyzǵa  sapaly bilim, sanaly tárbıe berý kerek. Ata-babalarymyzdan mıras bolyp qalǵan qazaqtyń ulttyq óneriniń túrleri kóp. Olarǵa jańasha taldaý jasaý qajet. Urpaq tárbıeleýde  qazirgi kezde ulttyq pedagogıkany negizge alý basty mindet. Ulttyq pedagogıka - ol halyqpen birge damyp oqýshylarǵa ulttyq tárbıe berýde qoldanyp kele jatkan, qaıta jańǵyrǵan tárbıe arqaýy. Ulttyq tárbıeni oqýshylarǵa  boıyna qalyptastyrýda kórkem-ónerdiń mańyzy erekshe. Qazirgi Táýelsiz memleketimizdiń týy jelbiretip, keler urpaǵymyzǵa elimizdiń  eńsesin  túsirmeı, ony ary qaraı órlete túsý úshin qoǵamǵa sanaly, bilimdi, ulttyq namysy boıynda tasyp turǵan "qazaǵym, elim" deıtin  azamattardy tárbıeleý qajet. Oǵan atsalysý — aǵa býynnyń, ustazdar men tárbıeshilerdiń, otbasyndaǵy ata-analardyń  mindeti.                                                                 

Qoldanbaly qolóner túrli ulttyń halyqtary sıaqty qazaq eline de tegis taraǵan óner. Ár ulttyń órneginiń ózine tán erekshelikteri bar. Sándik qoldanbaly qolóneri tek oıý-órnek emes, olar matematıkalyq oıdyń, eseptiń, buryshtyq ólshemderiniń sabaqtastyǵynyń qosyndysy, jan-jaqty tárbıe quraly.

Halyq qolónerin ıgerý — oqýshyny eńbeksúıgishtikke, ásemdikke talaptandyryp, halqynyń tarıhyn bilip mádenı murasyn qadirlep destúrin jalǵastyra bilýge baýlıdy.

Sándik qolóneri - halyqtyń mádenıeti men óneriniń aıqyn kórinisi.

"Óner taýsylmas azyq, jutamas baılyq" - deıdi halyq danalyǵy. Qazaqtyń qolóneri de óziniń danalyǵy. Qazaq qolóneri kórkemdik mol - maǵynasymen halqymyzdyń ǵasyrlar talǵamynan ótken asyl qazynasy.          Babalardan qalǵan qandaı óner, qandaı qazyna bar? Onyń biri - oıý-órnek. Olardy joǵaltpaı úırenip, ári qaraı damytý bizdiń mindetimiz.

Ulttyq ónerdi, onyń ishinde sándik – qoldanbaly ónerdi oıdaǵydaı meńgergen balada ulttyq talǵamnyń qalyptasatyny sózsiz. Adamnyń adam bolyp qalyptasýynyń quraly — eńbek deımiz. Eńbek tárbıesi — barlyq tárbıeniń qaınar kózi. Óıtkeni bala alǵan bilimin is júzinde qoldana bilip, ony ómirmen, óziniń is-áreketimen, kúndelikti tirshilik qyzmetimen baılanystyra bilgende ǵana ózine de, qoǵamǵa da paıdasyn, jemisin beredi.

Qazaq halqynyń eńbek tárbıesine asa úlken mán bergeni: «Eńbek etseń emersiń», «Ekpeı egin shyqpas, úırenbeı bilim juqpas», «Ónerlige óris keń», «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher», taǵy basqa maqal-mátelderinen-aq kórinip túr.

Oıý-órnek qaıdan shyqqan? Oıý - bir nárseniń pishinin oıyp alý. Qazaq halqy jeri ot, sýy mol jaıylym qýyp, keń saharada júrip jer-sýynyń  qadir qasıetin jetik bilgen, jaıly qonys izdeı júrip, ósimdik qasıetin mol baıyptaǵan.

Ónerdi qurmettegen halyq sheberlerdi de izgi iltıpatpen eldiń qurmetti adamdarynyń qataryna qosty. Árıne, halyqtyń qolónerdi qajet etetin tamasha úlgileri kóp. Solardyń tabylmaı, tanylmaı jatqan túrleri de barshylyq. Aıtalyq, qazaq halqynda órmek toqý, tekemet basý, syrmaq syrý, tuskıiz jasaý sıaqty óneri keń taraǵan. Mine, osyndaı mádenı murany kósh dep qaramaı, ony baıyrǵy baılyǵymyz dep baǵalap, halqymyzdyń turmys qajetin óteýge tıimdi paıdalanýymyz kerek. Halqymyzdyń ulttyq oıý – órnegi – keń dalany mekendegen talaı taıpalar óneriniń áseri men zamandar boıy qalyptasyp, belgili bir júıege kelgen oıý – órnek úlgileri Andronov mádenıeti men baıyrǵy saq, ǵun, úısin óneri muralarynan geometrıalyq zoomorftyq (jan – janýarlardyń tabıǵı jáne fantasıkalyq beıneleri) kógeris órnek pen qıal ǵajaıyp oıý – órnekter (aspap, jer sımvoly) retinde kórinedi. Olar negizinen mal sharýashylyq, ańshylyq ádet – ǵuryp, úı jabdyqtary men sán – saltanat buıymdaryn, batyrlar qarý jaraǵyn ásemdeýge qoldanylǵan.

Unamdy jasalyp, bıazdy kórkemdengen ónerdiń kósh muralaryna (altyn tájiler, aǵashtan, qyshtan, teriden óńdelip jasalǵan ydystar, túkti kilemder men kesteli zattar t.b.) bizdiń zamanymyzdan burynǵy VIII-shi ǵasyrlarda oıý – órnek óneriniń erekshe damyǵanyn kórsetedi. V-VII ǵasyrlarda zergerlik óneri men kilem toqý óneriniń jan – jaqty damýyna baılanysty oıý – órnek áseri de órkendeı túsken.

Erteden kele jatqan eskertkishterdi: «Qoshqar múıiz», «Túıe taban», oıýlary basym qoldanylsa, V-i ǵasyrdan bastap «Qyryq múıiz», «Shytyrman», «Tańdaı», «Quman baý», t.b. kúrdeli oıý – órnektermen tolyqqan.

Oıý–órnekter zattardyń kólemi men formasyna, ereksheligin jumsalatyn maqsattaryna qaraı oılastyryp jasalady.

Kilemder alǵash rý úlgilerine (kereı úlgi),  oıý – órnek túrine (taqyr kilem , túkti kilem, t.b.) qaraı atalatyn bolǵan.

Qazaqtyń sán jáne qosalqy óneri týyndylary orta ǵasyrlarda (VII-XVII ǵ.) kólemi jaǵynan turpatty, sheńber men romb pishinine keltirilip aıqyn oıý – órnektermen (ishinara qus pen maımyl) beıneli kórkemdeme XVIII-XIX ǵasyrlarda ulttyq dástúr jetekshi oryn ala bastady.

Úı jıhazdaryna kóbinese ashyq tústi aıshyqty jaıylmaly (tús kıizderde – alqyzyl, qulpyrmaly), túkti kilemderde – geometrıalyq ulasyldy, teksheli, alasha  basqur, taqyr jáne araby kilemderde, ınstrýksıaly aralas (kebeje, sandyq júk aıaqtarda) oıý–órnekter qoldanylady. Kesteleý, zerleý toqyma ádisteri arqyly jasalatyn tutyný zattardy, kıim–keshek órnekterdi basqa oıý–órnekterge qaraǵanda názik, utymdy ári kórkem jasalýymen erekshelenedi.

El arasynda turmystyq oıý–órnekter men qatar erteden kele jatqan ónerdiń bir túri – arhat oıý–órnek. 

Osy ulttyń oıý-órnektiń shyǵý tarıhyna baılanysty, mynandaı ańyz áńgime qalyptasqan eken.  

Ertede bir Ádil han bolypty. Sonyń jalyǵy boıynsha qol astyndaǵy eldiń oıý, órnek, keste, batyrma, toqyma, oımysh, bádiz, tigin, shekime, quıma ónerlerin  meńgergeni sonsha úıleriniń ishi-syrty, kıim-keshekteri, jıhazdary men buıymdary, qural-saımandary, qarý-jaraqtary túgeldeı oıýlanǵan ári órnektelgen ásemdi de kórikti eken jáne olar bir-birimen oıý tilinde de sóılese alatyn bolypty. Sol sebepten bul el basqarýshy Oıý han atalyp ketedi. Jyldardyń bir jylynda bóten eldiń hany soǵys ashyp, Oıý handy ornynan alyp, bılikti ózi júrgizedi. Ol eski salt, kóne dástúr, baıyrǵa ádet, burynǵy ádep, ejelgi óner buǵan deıingi mádenıet belgileriniń bárin joıyp, jańasha qurmaq bolypty. Biraq, eski oıýdyń ornyna jańa oıý taba almapty. Jańa degenniń bári uzaqqa barmaı umyt bola beripti. Burynǵy ónerdi jasaýshy sheberlerdiń  kóbi azaıyp, azy joǵalýǵa aınalypty.

- Ýa – han – ıem! Myna raıyńyzdan qaıtyńyz, teris jolmen ketip bara jatyrsyz, - dep jón aıtqannyń da, aıtpaq bolǵannyń da, tipti ondaı adamdarmen sybaılas eken degenderdiń de kózin joıa beripti.

Sondyqtan da ony halyq Joıý han dep atapty. Bul kezde zyndanda jatqan Oıý han jaǵdaıdyń bárin estip-bilip jatady.  Bir kúni Joıý hannyń jalǵyz uly ańǵa shyǵady. Jolyndaǵy ań ataýlyny túgel qyryp, eti men terisine qaryq bolmaq nıetpen oıyna alǵanyn istep kele jatqanda bir úki munyń betine shapshıdy. Bala jantalasyp ajyrata úlgergenshe úki onyń eki kózin oıyp jiberedi. Esh nárse kóre almaı tentirep kele jatyp, bir jardyń basynan qulap, kólge batyp ketedi. Bul kezde Joıý han izdeý salyp jatyr edi.

- «Kimde kim balamnyń óliminin estirer bolsa, sonyń basyn alamyn» - dep jarlyq bergen soń eshkimniń batyly barmaıdy.

Muny estigen Oıý han balany izdeýge óziniń baratynyn habarlaıdy. Joıý han ony zyndannan shyǵaryp jolǵa salady. Oıý han dári-dármegin, qural-saımanyn alyp ormandy aralap kele jatyp,  bir tastyń astynan: – Joıylsyn, Joıý han! – dep qınalǵan daýysty estıdi. Tasty kóterip qalsa, janbasyna oq tıgen surtyshqandy kóredi. Oıý han dereý aıaǵyn tańyp, dári quıyp jónine  jiberedi. Osylaı jolynda kezikken jaraly ań-qustyń bárin emdeıdi. Eń aqyry qanaty synǵan úkini dárilep: – Joıý hannyń balasyn kórdiń be? – dep suraıdy.

– Qanypezer han balasy jolynda kezikken surtyshqandy, arqardy, buǵyny, qodasty, jolbarysty jaralap, balyqty qurǵaqqa tastap, bárin qaıta aılanyp kelip, soıyp almaq bolǵanda men onyń eki kózin shyǵardym. Óıtkeni ol jaralaǵannyń bárin Oıý han ekken ormannyń eń sońǵy ańdary edi. Han balasy qazir kól túbinde ólip jatyr, - deıdi úki.

Bolǵan jaıdyń shyndyǵyna kózi jetken betine túsiredi de, álgi syrmaqty Joıý hanǵa alyp júredi. Muny kórgen ash jalańash halyq sońynan eredi. Han saraıyna kelgen soń Oıý han syrmaqty Joıý hannyń aldyna jaıyp tastaıdy.

Syrmaqtyń oıýy kóz jaýyn alatyn kórikti, boıaýlary adam janyn baýrap alatyn sıqyrly bolady. Joıý han syrmaqtyń oıýyna qarap oılanyp uzaq otyryp, ondaǵy oqıǵany ishteı bylaısha tarqatady:            

–  “Balam bıik-bıik taýlardy”...

asyp, tereń-tereń sýlardan

ótip qalyń jynys ormandy aralap

kúndiz de, túnde de

talmaı júrgen eken, Júrgen jolynda ol ushqa qustarmen

bettesipti, buǵymen

kezdesipti, taý taǵysy arqar da

jolyǵypty, aldynan qodas.

shyqqan kórinedi, jorǵalaǵan tyshqandar da

qarsy kelgende uqsaıdy, sorly balam jolbaryspen de

arpalasypty, balyqqa da

ushyrasypty, Aıdyn kólge de

túsipti, Qaıran ulym alyp kúshtiń ıesi.

Ekendigińdi ańdarǵa kórsetkenshe, el ishindegi dushpandaryńa nege kórsetpediń? Tirimisiń? Ólimisiń? Toqta myna oıý ne dep tur? Balań ekige bólindi – jany rýhqa, táni árýaqqa aılandy dep tur ma?... kenet Joıý han ornynan atyp turyp.

– O, jalǵan! Meniń jalǵyz ulymnyń shynymen ólgenime? Óltirem! – dep qylyshyn sýyryp Oıý hanǵa tónedi.

Sonda Oıý han:

– Dat taqsyr! Seniń “kimde-kim balańnyń ólimin estirtse, sonyń basyn alamyn” degen jarlyǵyń bar emes pe edi, - deıdi.

– Iá, bar! – deıdi qaharly han.

– Endeshe, balańnyń ólgenin men de myna halyqta seniń óz aýzyńnan estip turmyz, “hannyń eki aıtqany ólgeni”, alynsa seniń basyń alynýy kerek, - deıdi Oıý han saspaı.

Búkil halyq ony qolpashtaı jóneledi. Sóıtip Joıý han óz jarlyǵy óziniń basyn alýǵa sebepker bolypty. Oıý handy el-jurty aq kıizge orap, han kóterip, aq boz úıge kóterip kirgizip, otyrǵyzyp, aq túıe soıyp ulan asyr toı jasapty. Kóp uzamaı el eńsesin kóterip, tól ónerin jandandyra bastapty. Halyqtyń da kúnkórisi jaqsara bastaıdy. Zalym Joıý han men onyń uly, ózderiniń sondaı qatygezdiginiń, jaýyzdyǵynyń arqasynda halyqtyń aldynda óledi.

Osy ańyzdaǵy Oıý hannyń boıyndaǵy adamgershiligi, kúshtiligi jáne aqyl-oı parasattylyǵy qasıetteriniń qazirgi jáne keleshek urpaqqa berer tálim-tárbıesi mol.

4. Sabaqta oıý-órnekterdiń úırený joldary

Qazaqtyń oıý-órnekterin tehnologıa páninde úıretýdiń joldaryn qarastyraıyq.

Qaǵazdy bir búktep oıý

Múıiz oıý-órnegi

Qaıshymen qıý baǵyty

Búkteý baǵdaryn kórsetetin jebe

Búktelgen qaǵaz buryshtarynyń aralyq ólshemi.

Búktelgen qaǵazǵa dál osyndaı qaryndashpen oıý syzyp alyp, ári qaraı qıa bastaısyn.

Qaǵazdy eki búktep oıý
«Qosalqa» oıý-órnegi

Ortasynan eki ret búktelgen túrli qaǵaz betine "qosalqa" oıý-órneginiń jarty kórinisiniń eskızin tez salyp, qaıshymen qıyp kórsetýden bastaıdy. Alynǵan oıýdy basqa qaǵazǵa jelimdeıdi.  "Qosalqa oıý-órneginiń birneshe úlgisi men jasalý ádisterin úırenedi. «Qosalqa» oıý-órnegin túrli-tústi qaǵazdan qıyp, jelimdeýge az ýaqyt jumsaıdy. Osyndaı jattyǵýlar oqýshylardy tez jumys isteýge daǵdylandyrady. Al osy "qosalqa" oıý-órnegin mataǵa túsirip tigetin bolsa, onda tigilgen oıý-órnektiń sheti setinep ketpes úshin jıektep tigý qajet, sebebi kestelengen órnektiń jıegi birkelki ádemi kórinedi. Sonda syrmaqqa, tuskıizge, dódegege uqsas qolóner buıymy paıda bolady. Endigi oıatyndaryn birte-birte kúrdelene túsedi. Aldyn ala kesip daıyndap alǵan tórt buryshty juqa qaǵazdaryndy núkteli syzyq boıymen jebe baǵytymen eki ret búkteısińder. Qaǵazdyń búgilgen qyrynan bastap syzylǵan úlgini qaıshymen qyrqyp alasyńdar.

Qaǵazdy úsh búktep oıý
Tórt qulaq oıý-órnegi
«Romb» oıý-órnegi

Syrmaq syryp, kıiz basyp, tuskıiz tigýshi ismerler sheberligin ábden jetildirip alǵannan keıin keıbir qarapaıym úlgini aldyn ala syzyp jatpaı-aq qaǵazdan birden qıady. Qıý, oıý, syzý ádisterin jaqsy meńgerip, kóptegen oıý túrleriniń ózindik ereksheligin ábden jete jattap alasyndar, senderde, árıne, birden oıýǵa kóshesińder. Aldymen qolymyzdy jattyqtyryl, kózimizdi qanyqtyryp alaıyq.

Qazir osy tórttaǵan romb túzilgen tutas kompozısıany oıý, qıý ádisin úırenemiz.

Sýrette korsetilgen nusqadaǵydaı, qaǵazdarshdy úsh ret búktep tórt buryshty etip alasyndar. Sodan keıin qarama-qarsy buryshtaryn qosatyn qıǵash tartylǵan úzik syzyq boıymen jebe baǵytyna qaraı taǵy bir búkteısińder. Sonda búkken qaǵazdaryń tumar tárizdi bolyp shyǵady. Endi  tumardyń biteý qyryn bolashaq oıýdyń naq ortasy dep esepteıik te, qaryndashymyzdy alyp, oıý úlgisin syzamyz. Tumardyń qattalǵan qyrlaryn bir jaǵynan ekinshi jaǵyna qaraı qaıshymen qyrqa bastaımyz.

Tolyqqtyp shyǵyp, jyrtyp almaı, asyqpaı, eppen qaǵazdyń qattaýy men búkteýin jazamyz. Jazamyz da, qyrtystary jaıylýy úshin tegis jerge jatqyzyp, ústin jaıpaq, salmaqty zatpen bastyryp qoıamyz. Eger kishigirim bolsa, kitaptyń arasyna salýǵa, áıtpese bir jaq betin jelim jaǵyp, tústi qaǵazdyń betine tegistep japsyryp qoısada jaraıdy.

«Tórtburyshty» oıý-órnek
«Sharshy» oıý-órnegi

Oıý-órnektegi oıýdaǵy basty másele — qaǵazdy qalaı qattaýda. Tik tórtburysh qaǵazdy tiginen, odan keıin kóldeneńinen búktep alamyz. Tómengi buryshtyń bir qabatyn qıǵashtap, joǵary qaraı búgemiz. Ekinshi qabatyn da dál osylaı kelesi betine qaraı qaıyra qabattaımyz. Úsh buryshtalǵan bóligin jeke qıyp alamyz da, oıý úlgisiniń jarty synaryn syzyp, sol boıynsha qıyp shyǵamyz.

Qıyndynyń búkteýin jazyp, tegistep, qajetti tústegi qaǵazdyń betine japsyryp qoıamyz. Oıýdy qıyp jatqańda qaıshyny tik ustap, júzin qaıta-qaıta qaǵazdan ala bermeı úzdiksiz qyrqyp shyqqan jaqsy.

«Besburysh» oıý-órnegi

Besburysh órnegi pishinniń ishine óz qalaýlary boıynsha túrli elementterden órnekterdi úılestiredi.

Alǵashqyda tórt buryshty qaǵazdy tiginen biri búktep alamyz. Búktelgen qyrynyń naq ortasyn taýyp, joǵaryn buryshtaryna qaraı qıǵashtap qattaımyz. Tómengi buryshyna qaraı jebe boıynsha úshinshi ret búgemiz. Osyny taǵy bir qabattaıyq. Sonda úshburysh pishimi shyqty. Úsh qabyrǵasy da sáıkes bolýy úshin úzik syzyqtary boıynsha qaıshymen qyrqyp tastaımyz. Biteý qyryn oıý elementiniń órnegin alyp, bir betine álgi elementtiń syńaryn salamyzda syzyq boıynsha qyrqyp shyǵamyz.  

Tik buryshty qaǵazdy tiginen teńdeı etip bir búktep alý kerek. Búktelgen qyrynyń naq ortasyn taýyp, osy núktege deıingi eki jaq buryshty ishke qaraı 45 gradýs aralyqta búkteımiz. Bir jaǵy úsh burysh, ekinshi bóligi tórtburysh bolyp kelgen pishin shyǵady. Osyny endi kóldeneńinen syrtqa qaraı qattap, úshburyshty jaǵyn qıyp alý kerek. Qıyndyny tekserý úshin búkteýni jazyp kórýge bolady.

 «Altyburysh» oıý-órnegi

 «Altyburysh» órnegin tik tórtburyshty qaǵazdy tiginen bir búktep, búgilgen qaǵazdyń joǵarǵy buryshyn tómen qaraı elý gradýska jetkenshe qaıyrady. Endi tómengi buryshyn joǵary qaraı qabattaımyz. Jetken jerdi qıyp, tumar jasap alamyz. Tumar tárizdi bul qaǵaz alty qabat bolyp, odan keıin bir jaq betine oıý úlgisin syzyp, qıyp shyǵamyz.

                  

 

 

 «Segizburysh» oıý-órnegi

«Segizburysh» órnegin daıyndaý  úshin, tik buryshty qaǵazdy teńdeı etip bir búkteımiz. Búktelgen qyrynyń naq ortasyn taýyp, osy núktege deıingi eki jaq buryshty ishke qaraı 45 gradýs aralyqta búkteımiz. Bir jaǵy úshburysh, ekinshi bóligi tórt burysh bolyp kelgen pishin shyǵady. Osyny endi kóldeneńinen syrtqa qaraı qattaımyz da, úshburyshty jaǵyn qıǵashtap qıyp alamyz. Qıyndyny tekserý úshin búkteýin jazyp kórýge bolady.

 

 

 

«Onburysh» oıý-órnegi

Qaǵazdy osyǵan deıingi úshburyshty etip búktep syzyp shyǵamyz. Syzylǵan úlgi boıynsha qaǵazdy qıamyz. Qıylǵan úlgini kórý úshin jazamyz.

«Shetoıý» nemese sheksizdikke ulastyra oıý-órnegi.

Uzyndyǵy óz qalaýynsha bolady. Sodan keıin bir element qansha ret qaıtalansa 30 sm uzyn qaǵazymyzdy sonsha ret tańdaǵan oıýmyzdy qaıtalaımyz. Máselen (30 : 6=5) altyǵa bólemiz, sonda bes san shyǵady. Sonda árbir 5 sm saıyn bir búktep otyramyz. Búktelgen oıý úlgisin bir jaq betine syzyp alamyz da, qaıshymen qyrqyp shyǵamyz. Sonda bir-birimen jalǵasqan sheksizdikke ulasqan oıý shyǵady.

Bul órnek tuskıizge, tekemetke, syrmaqqa, kilemderge salynady.

 

Qorytyndy

Qorytyndylaı kele, atalǵan ǵylymı jobamyzdy oryndaýdaǵy maqsatymyz, halqymyzdyń qolynan shyqqan qolóner týyndylarynyń ulttyq erekshelikterin, oıý-órnek ónerin jete túsindirip, oqýshylardy qolónerge baýlý. Halqymyz eńbek pen ónerge egizdep qaraǵan, qol óneri sheńberligin joǵary baǵalaǵan. Óner - ómir bulaǵy, izgilik pen ásemdik bulaǵy. Ulttyq qoldanbaly ónerdi, onyń qoǵamdaǵy tárbıelik mánin jan - jaqty túsiný úshin ásemdik, ádemilik zańdaryn jaqsy túsinýi shart.

Sondyqtan biz halyq ónerin, aınala qorshaǵan ásemdikti, sulýlyqty jete túsinip, súıýimiz qajet, ónerdiń ǵajaıyp syrlaryn ashyp, oqyp úırenýimiz qajet. Óner - jastardy rýhanı, estetıkalyq tárbıeleýde qabiletin arttylýdyń senimdi kúshti qural bolyp tabylady. Oıý - órnek óneri adamǵa tán izgi qasıetterdi qasterleı bilýge úıretedi. Halyq mádenıeti, óneri, dástúrli damý tarıhy jaıly qansha aıtqanmen, árbir adam nemese halyqtar óz qolymen jumys istep, jasaǵan jumysynyń ásemdigin kórsete bilse, halyq qolónerin damytýǵa qosar úlesi mol dep sheksiz bolmaý.

Oqýshy bilimdi bar yntasymen meńgeretin bolsa ol tek qana bilim almaıdy, sonymen qatar ol óziniń qarym-qatynasyn bildiredi. Bilim mólsherine qaraı kózqarasy, tanymy keńeıedi, bilim arqyly is-áreketke aralasý múmkindigi artady. Joǵaryda aıtylǵandaı, qazaqtyń oıý-órnekteri arqyly oqýshylardyń qabiletin arttyrýda oqytýdyń maqsaty:

- oqýshynyń baǵdarlamada berilgen tapsyrmalardy jan-jaqty meńgerip ony óz betimen oryndaı bilýi;

-  tapsyrmany shyǵarmashylyq izdenispen qazirgi ýaqyttyń jańa

-  talaptaryn eskere otyryp sapaly daıyndaý;                                

-  teorıalyq bilimin praktıkada qoldaný;

- tehnologıalyq birizdilikte óńdelgen úlgilerdi qoldana bilý;

- jas jetkinshektiń boıynda estetıkalyq talǵamdy qalyptastyrý.

Ǵylymı jobamyzdyń taqyrybyna saı oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrýda halyqtyq qoldanbaly ónerdiń múmkindikterin paıdalanýdyń zor ekeni anyqtaldy.

Nátıjesinde: oqýshylardyń sándik qoldanbaly ónerge qyzyǵýshylyǵy artyp, oıý-órnek óneriniń qyr-syryn meńgerýge, kúndelikti is-tájirıbede qoldana bilýge daǵdylana bastaýy baıqalady. Júrgizilgen ǵylymı boljamdarǵa súıene otyryp, jınaqtalǵan teorıalyq jáne tájirıbelik málimetterdi taldaı kelip, tómendegideı qorytyndyǵa keldik:

-  halyq   shyǵarmashylyǵynyń   qaınar   kóziniń, sándik   qoldanbaly ónerinde kóp qoldanysqa ıe bolyp júrgen oıý-órnek óneriniń qoǵamnyń  rýhanı  materıaldyq  ómirindegi   mańyzyn ashý;

- halqymyzdyń oıý-órnek ónerinen rýhanı lázzat alyp qana qoımaı, oqýshylardyń kásippen aınalysýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrý;

- oıý-órnek jasaý ónerimen aınalysa otyryp jas jetkinshekterdi talǵampazdyqqa tárbıeleý, ásemdiktiń qundylyqtaryn darytý;

-  sapaly eńbek is-áreketterin jasaı bilýge úıretý;

- oıý-órnekter arqyly ásemdikti eńbek nátıjesinen kórýge úırete otyryp, sanaly tártip pen minez- qulyqqa tárbıeleý;

-  kókem shyǵarmashylyq qabiletin damytý;

-  eńbek mádenıetine tárbıeleý.

Sonymen qatar, joǵaryda aıtylǵandaı qazaqtyń oıý-órnekteri arqyly oqýshylardyń qabiletin arttyrý múmkindikteri muǵalimniń, oqýshylar men ata-analardyń arasynda júıeli túrde baılanys ornaǵanda, mádenıet ortalyqtary men otbasy arasynda tyǵyz baılanys bolǵanda ǵana joǵary bolady. Mekteptegi tehnologıa sabaqtarynda oıý-órnek jasaýda oqýshylardyń dúnıe tanymy men oılaý deńgeıin, kórkemdik shyǵarmashylyq qabiletin, eńbek ete bilýdegi belsendiligin damytady, izgi qasıetter qalyptastyrady.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1.   Arǵynbaev H. Qazaq halqynyń qolóneri. Almaty: Óner, 1987. 113 b.
2.  Tólenbaev S., Ómirbekova – «Qazaqtyń oıý-órneginiń jasalý joldary», Almaty, 1993 j.
3.   Iláev – «Álbom», avtoryń oıý-órnek jınaqtary, Almaty, 1986 j.
4.   Básenov T.K. Ornament Kazahstana v arhıtektýre, Almaty, 1957 g.
5.   Básenov T.K. Kazahskıı narodnyı ornament. Alma-Ata: Kazahskoe gosýdarstvennoe ızdatelstvo hýdojestvennoı lıteratýry, 1958. S.3
6.   Arǵynbaev H. Qazaq halqynyń qolóneri. Almaty: Óner, 1987. 121-bet.
7.   Aqaıqyzy Z. «Oıý-órnek oı aıtar» (Monǵolıa qazaqtarynyń oıý-órnekteri men qolóneri), Almaty, 1996 g.
8.   Ábdiǵapparova U.M. – Qazaqtyń ulttyq oıý-órnekteri, Almaty, 1999 j.
9.   Qazaq halqynyń oıý-órnekteri. Qytaıda turatyn qazaqtardyń qolóneri. 1979 j.
10. Ómirbekova M.Sh. «Ensıklopedıa» Qazaqtyń oıý-órnekteri. – Almaty: «Almatykitap» AAQ, 2003-284 bet.
11. Qasımanov S. «Qazaqtyń qolóneri» - Almaty: Qazaqstan 1995. -7 bet. (240 bet)
12. «Mekteptegi tehnologıa. Tehnologıa v shkole». Respýblıkalyq ádistemelik jýrnal. №4,  2003, №10, 2003, №7-8, 2006 j.

---