InfoHub Logo

«Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi» dep beker aıtylmasa kerek. Ómirden ozǵanyna myń jyldan asa ýaqyt ótse de, ǵylymı murasy óskeleń urpaqqa bilimniń ǵana emes, tálim men tárbıeniń bastaýy bola bilgen, qaıyrymdylyqqa negizdelgen izgi qoǵam úlgisi búgingi qoǵamǵa baǵyt silteıtin ǵulama-oıshyl Ál-Farabı babamyzdyń esimi halyq jadynan umyt qalǵan emes. Búginde álemdik deńgeıde uıymdastyrylyp jatqan «adamzattyń ekinshi ustazy» atanǵan Ábý Nasyr ál-Farabıdiń 1150 jyldyq mereıtoıy óz máresine jetip qaldy. Álemde qalyptasqan pandemıa jaǵdaıyna qaramastan, bul mereıtoıǵa, ǵalymnyń murasyn zertteý men nasıhattaýǵa álemniń túkpir-túkpirinen farabıtanýshylar men ǵylym ókilderi atsalysyp, ǵylymda shekara joǵyn qaıta tanytqandaı boldy. Ábý Nasyr ál-Farabı - 870 jyly ortaǵasyrlardaǵy Qazaqstannyń jáne búkil Orta Azıanyń asa iri mádenı ortalyqtarynyń biri bolǵan Otyrar qalasynda dúnıege kelgen oıshyl. Ǵulamanyń osydan myń jyldan astam ýaqyt buryn jazǵan ǵylymı eńbekteri men ǵıbratty oı-tujyrymdary búgingi kúnge deıin óziniń ózektiligi men mańyzdylyǵyn arttyrmasa joıǵan emes. Rýhanı azyqty dál osy Ál-Farabıdiń shyǵarmalarynan alýǵa bolady. Sebebi ol ǵylymnyń ár salasyna qomaqty úles qosyp qana qoımaı, eńbekteri arqyly adamzat ıgiligine qyzmet etetin rýhanı qazyna qaldyrdy. Sondyqtan da básekege qabiletti ári rýhanı jan dúnıesi baı tulǵa qalyptastyrý jolynda Ál-Farabıdiń ilimimen qarýlanyp, onyń muralaryn jas urpaqtyń boıyna sińirýdiń mańyzdylyǵy joǵary. Al, órkenıetti qoǵamǵa jetý jolynda ǵulamanyń qaıyrymdy qoǵam ıdeıasyn basshylyqqa alýdyń máni zor. Onyń eńbekteri men danalyq oılaryn elimizdiń rýhanı mádenıetiniń damýy turǵysynan zertteý men máńgi este qaldyrý maqsatynda dáripteý isi de óte ózekti bolyp sanalady. Ál-Farabıdiń ómir jolymen tanysýdyń ózi de jastarǵa úlgi-ónege. Ol oqý izdep, ǵylym men bilimniń asa iri ortalyqtary sanalǵan Shash, Samarqand, Buqara, Mysyr, Baǵdad jáne taǵy basqa shaharlarda bilimin jetildirgen. Dese de, alǵashqy bilimdi óz elinde alǵan. Kerýen jolynyń boıynda ornalasqan Otyrardyń sol kezdegi ataqty Aleksandrıa kitaphanasynan keıingi asa iri kitaphanasy alys-jaqyn elderden kelgen kitaptarmen tolyǵyp otyrǵan. Arab halıfatyna ketken Ál-Farabı fılosofıa, logıka, etıka, medısına, mýzyka syndy ǵylymdar men arab, parsy, grek tilderin jetik meńgergen. Arıstotel, Platon, Evklıdtiń shyǵarmalaryn aýdaryp, túsiniktemeler jazǵan. Eýropa ǵalymdaryna ejelgi grek fılosofıasyn túsiný Ál-Farabı eńbekterin oqý arqyly ǵana múmkin bolǵan. Uly oıshyldyń eńbekterine júginý arqyly batys ǵalymdary Arıstotel, Platon eńbekterimen qaıta qaýyshty. Ál-Farabıdiń dáýirinde ıslam dini Orta Azıada taralyp qarqyndy júrip jatqanda, arab tili bilim men ǵylymnyń ortaq tili sanaldy. Ǵulamanyń baı fılosofıalyq murasynyń arab tilinde jazylýy da osydan. Sol sebepten kópshilik qaýym Ál-Farabıdi arab tildi ǵalym retinde tanıtyn. Onyń qazirgi qazaq dalasynda dúnıege kelgenin, tegi túrki taıpalarynan ekenin sanaýly ǵylym ókilderi ǵana biletin. Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap elimizde ǵalymnyń ómiri men rýhanı murasyn zertteý jumysy qolǵa alynyp, Ál-Farabı murasyn alǵash zertteýshilerdiń biri Aqjan Mashanovtyń ǵylymı izdenisteriniń nátıjesinde iri ǵulamanyń qazaq topyraǵynan shyqqan túrki perzenti ekeni ortaǵasyrlyq derektermen dáleldendi. Mine, sol kezden beri «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan álemniń ekinshi ustazyn dúnıejúzi qazaq ultynyń perzenti retinde tanıdy. Osylaısha elimizde Ál-Farabıdiń ǵylymı shyǵarmalaryn jınaqtaý men qazaq tiline aýdarý sıaqty birqatar zertteý jumystary jalǵasyn taýyp keledi. Osy oraıda, ǵalymnyń uly murasyn zerdeleý men dúnıejúzine tanytý isinde Ábý Nasyr ál-Farabıdiń qurmetine atalatyn asa iri bilim men ǵylym ordasy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń róli erekshe. Ýnıversıtet qabyrǵasynda jyl saıyn Halyqaralyq Farabı oqýlary ótkiziledi. Atalǵan is-sharaǵa elimizdiń ýnıversıtetteri men sheteldik ǵalymdar, oqytýshylar men stýdentter qatysady. Sondaı-aq, ýnıversıtette qurylǵan «Ál-Farabı» ǵylymı zertteý ortalyǵy ǵalymnyń ómiri men qyzmetin zertteýmen aınalysatyn birden-bir ortalyq. QazUÝ rektory akademık Ǵalymqaıyr Mutanulynyń bastamasymen bul zertteý ortalyǵy ál-Farabıdiń ǵylymı traktattaryn qaıta basyp shyǵarý isimen aınalysady. Álemniń jetekshi 12 ýnıversıtetinde Ál-Farabı ortalyqtaryn ashqan Qazaq ulttyq ýnıversıteti mundaı ortalyqtardyń birin jýyrda AQSH-tyń Merılend qalasynda ashqaly otyr. Bul qazaq halqynyń maqtanyshy Ál-Farabıdiń fılosofıalyq murasynyń álemniń batys jarty sharynda nasıhattaýdyń ozyq ortalyǵy bolary anyq. Ári ǵulama ǵalymnyń 1150 jyldyq mereıtoıy aıasynda Amerıka men Qazaqstannyń qarym-qatynasynyń ózara beıbit túrde damýyna yqpal eteri sózsiz. Búginde órkenıet oıshyly Ál-Farabı Batys pen Shyǵysty baılanystyrýshy negizgi tulǵa. Onyń mereıtoıyn merekeleý aıasynda QazUÝ-dyń uıymdastyrýymen halyqaralyq ǵylymı sımpozıýmdar men ǵylymı konferensıalar, respýblıkalyq dóńgelek ústelder onlaın formatta ótkizilip keledi. Sondaı jıyndardyń biri jaqynda ǵana Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń elshilikteriniń qoldaýymen «Ábý Nasyr ál-Farabıdiń Eýropa ǵylymy men mádenıetine qosqan úlesi» atty taqyrypta birqatar eýropalyq memleketter, atap aıtqanda Avstrıa, Germanıa, Italıa, Shveısarıa elderinen jınalǵan profesorlardyń qatysýymen halyqaralyq onlaın-dáris ótkizildi. Dáris barysynda Shveısarıadaǵy Súrıh ýnıversıtetiniń profesory Maıkl Shepman óz sózinde Ál-Farabı murasynyń áli kúnge deıin Eýropa men Azıanyń akademıalyq sheńberinde mádenı jáne shyǵarmashylyq almasýlardy júzege asyrýǵa yqpal etip kele jatqanyn atap ótti. «Ál-Farabı jáne qazirgi zaman» atty spıkerlerdiń halyqaralyq baıqaýy da jaqynda óziniń jeńimpazdaryn anyqtady. Bul aýqymdy sharaǵa Qazaqstannyń ár ýnıversıtetterinen stýdentter men magıstranttar, oqytýshylar men doktoranttar, tipti mektep oqýshylaryna deıin belsene qatysty. Qatysýshylar baıqaýdyń negizgi nomınasıalary Ál-Farabı murasynyń uly Abaımen rýhanı sabaqtastyǵy, «Qaıyrymdy qala - búgingi baqytqa jetýdiń kilti», Ál-Farabıdiń mýzyka teorıasy, ádeptilik jáne baqyt fılosofıasy boıynsha baıandamalaryn beınejazba túrinde ázirlep, ǵalymnyń ǵylymǵa qosqan úlesin ár qyrynan zerdeleı bildi. Uly oıshyldyń qurmetine ǵylymı is-sharalardan bólek, kórkemdik týyndylar da jasaldy. QazUÝ-dyń fýtbol alańynda stýdentter men eriktilerdiń birikken shyǵarmashylyq jumystarynyń arqasynda kúzgi japyraqtardan Ál-Farabıdiń portreti salyndy. Stadıonnyń shamamen barlyq aýmaǵyn qamtyǵan bul ǵajaıyp týyndy ǵulamanyń álemdegi eń úlken beınesi ǵana emes, ustazǵa degen jastardyń syı-qurmetiniń erekshe belgisi boldy. Ýnıversıtetimizdiń rektory Ǵalym Mutanov aıtqandaı, qazirgi zamanǵy joǵary oqý oryndary Ál-Farabıdiń ilimin nasıhattaýshylarǵa aınalýy tıis, ıaǵnı bilim alý- oqý júıesiniń basty bóligi bolǵanymen, onyń negizin jeke tulǵanyń rýhanı jáne adamgershilik tárbıesi quraýy qajet. Bul rette Ál-Farabıdiń danalyq sózi eske túsedi. Ol «adamǵa birinshi bilim emes, tárbıe kerek, tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy» dep tárbıeniń adam ómirindegi mańyzyn joǵary baǵalaıdy. Jeke tulǵanyń tárbıesin izgilendirý arqyly ǵana ıdeal qoǵamdy, Ál-Farabı tilimen aıtsaq, izgilikti ári qaıyrymdy qala turǵyndaryn qalyptastyra alamyz. Sondyqtan da jas urpaqtyń tárbıesinde Ál-Farabıdiń danalyq negizderin basshylyqqa alý men bilim mazmunyna arqaý etý - búgingi zaman talaby.

Beketaı Qyzylgúl Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń 1 kýrs magıstranty

---