InfoHub Logo

— Aǵań shaqyryp jatyr, — degen daýystan tórgi bólmege enteleı endim.

Bosaǵada ushyrasa ketken jeńeshemniń janarynan jas kórdim. Tula boıym dir ete tústi: áli jylaýǵa jetpegen, áıteýir bir úzilip túsýge tıis, tógilýge tıis jalǵyz tamshy ǵana jas. Bólmeniń ishi alakóleńke, qońyrsalqyn eken. Qos tereze keń ashylǵan. Jibek shilter syrttaǵy shildeniń kerimsaly men shybyn-shirkeıine kólegeı bop, árádik lyqyldaı soqqan lepten kóleń ete túsedi. Tórde, taqtaı edenge kósilte salǵan aq tósek, ústinde arystaı sozylǵan aǵam jatyr. «Kereýettiń shıqylynan mıym ashyp ketti» dep tósekti jerge salǵyzǵan. Elýdiń ústine endi ǵana shyqqan palýan denesi kórer kózge kishireıip ketkendeı. Bas jaǵyndaǵy úlken kersende bazardan alyp kelgen qunan qymyz shúpildep tur, taǵy da tatyp almapty. İshpese de óstip basynda turady. Jupar ıisi tanaýymdy kernep ketti. Osy qyshqyltym nárden qaıran aǵa ker dalanyń, onyń tósindegi kókpardyń, dúrsili basylǵan jastyǵynyń qasıetin qaıta sezinedi eken ǵoı. Sezip jatyp marqaıady eken ǵoı. Endi bildim.

Aǵany dimkás alǵaly jyldan asty. Keshegi Uly Otan soǵysynyń órtine kúıip shyqqan, sosynǵy Syr boıynyń kóp beınetine belsheden batyp shynyqqan tomardaı denesi áýelde dertke syr bermedi. ...Japanda júz jasaǵan qara aǵash bolmaýshy ma edi. Ózegine qurt tússe de ondaǵan jylǵa óńin bermeı, ómir úshin kúresetin. Kóktem saıyn shybyǵyna nár jiberip aıbarlana shýlaıtyn. Ózegin zálim qurt kemirip, keýektep bitkenshe búr jara beretin. Aqyry kúlli denesi borkemik bop shirigende baryp kúresin toqtatýshy edi, úr butaǵy soıaý-soıaý bolyp qańqasy ǵana qalatyn. Sonda da kópke deıin jyǵylmaı jol qaraýshydaı qalqıyp turatyn. Qazirgi aǵamnyń hali tap sol alyp daraqty elestetti. Qaıran erdiń ajal qurty qaı jerinde júrgenin bilmeımin. Áıteýir boıyna enip kezip júrgeni anyq. Áýelde aǵam jarty jylǵa deıin ujym jumysynan qalǵan joq, kúıekti ótkizdi, maldy Syrǵa aýdardy, tyrbanyp kelesi kóktemniń qamyna kirisken, denege túsken dertke yryq bermeı kóp súıretildi. Jeńeshem ekeýmiz ǵana aǵanyń shyn aýyryp júrgenin bildik. Qalǵan jurt qulaǵansha sezgen joq, qaıta jıyn-toıda, otyrysta: «tatyp almaısyń, sirá, molda bolarsyń», «dúnıe jıyp baıyǵaly júrsiń be?», «ujym bastyǵynan ósip raıkomǵa bararsyń tegi» dep qajap, ájýalap bitetin. Qara aǵashtaı qaıyspaı júre berer me edi, pále qazanbas Áýelbektiń traktorshy balasynan bastaldy, sol daraqy araqqa toıyp alyp paromǵa túsedi, traktoryn taqtaıǵa qısyq qoıyp darıaǵa qulaıdy. Ajalsyzǵa daýa joq, tyrbanyp júrip ózennen ózi shyǵypty, sý jańa traktor darıa astynda uıyqqa batyp qalypty. Dál sol kúni aǵa úıge renjip, qabaǵyna kir tutylyp kelgen, sodan «jumystyń qyzyǵy qalmady túge», — dep júrdi. Jeńeshem pisirgen astyń «dám-tuzy bilinbeıdi», — dep bir sezdirdi, osydan biraz buryn ǵana balǵa teńeıtin tátti sháı, qyshqyl tushpara, úlpildek qazy qalaı ǵana ózgerip ketkenin bilmedik. Sosyn «asqa zaýqym shappaıdy», — dedi, sosyn, «as ótýi qıyndap júr», — dedi, mine eki aıdyń júzi, — sar jambas bolyp tósekte jatyr.

— Dalabaı qaraǵym, — dedi aǵa.

Tizerlep qasyna taqadym. Qoly taramystanyp ketipti. Tamyrynyń soqqany ázer bilinedi. Kózine kózim túsip ketip edi, shyn qýandym, janary nurǵa tolyp jaınap jatyr eken. «Beti beri qaraǵan bilem» dep ishimnen lúpildeı qýandym.

— Qulanshynyń basynda otyrǵan Aqtáteńniń qolynan bir torsyq qymyz ákelshi.

Úninen álsiz diril sezildi. Ol diril úmittiki me, álde áldeqashan umytylǵan saǵynyshtyki me, áıteýir júregimdi qozǵap-qozǵap ketti. Aǵanyń bas jaǵynda kersen toly qymyz turyp, qıandaǵy Qarataý ishinen, osy ortalyqtan kúnshilik jerdegi jylqyshy aýyldyń qymyzyn suratqanyna qaıran qaldym. Qala qymyzy men dala qymyzynyń aıyrmasy mol, árıne. Qalanyki tyqyr, qý keledi. Sútti saýǵannan bastap ashytyp, úıdi-úıge taratyp satqanǵa deıin ylǵı qańyltyr, shyny, qalaıy ydysqa quıady ǵoı. Sol páleketterden dep oılaımyn. Álgi sózden kóńilge demeý kirdi. Ańsap jatqan sýsynyn ákelip bersem qulantaza saýyǵyp ketetindeı kórindi. Jedel tysqa bettedim. Aýyzǵy úıde jeńeshem kók sháı sýytyp otyr eken, jáýdir ete qaldy, kózinde manaǵy jalǵyz tamshy jas. «Taýdaǵy Aqtátemniń qolynan aǵama qymyz ákelip beremin», — dedim. Jeńeshem aıtarǵa sóz tappaı tolqyp ketti bilem, azdan soń: «Tompańdaǵan qaraǵym-aı», — dep kúrsindi.

Keń aýlada kók jońyshqany byrt-byrt úzip júrgen Aqtańkerdi jetelep keldim. Jotasy jumyrlanyp oıqastap qalypty, janýar aıaǵyn bılep basady. Jeńeshem saraıdan er-turmandy ákeldi. Atqa saldym. Kıim aýystyrdym. Kún ekindige eńkeıe bergen, joldyń shalǵaılyǵy da, taýdyń qıyn asýy da seskendirmedi. Attanyp kettim.

Aqtańkerdi erkin kósiltip qoldyń salasyndaı qara adyrǵa sińgen saıyn taý lebi qanyq sezildi. Demi salqyn. Bala kezimde aǵama erip qaýyndyqqa baratyn edim. Eki qulaq, úsh qulaq bolyp qyltıyp qaýyn óskini kórinetin. Aǵanyń: «úzesiń!» degenine de qaramaı, etpetteı túsip, álgi názik qulaqsha japyraqty ıiskeıtinmin. Sonda tanaýymdy kámek qaýynnyń ashyq ıisi kernep ketetin. Qunyǵa jutamyn. Dál sol ádemi jupar tanaýyma taǵy keldi. Dalanyń tynysy osyndaı eken ǵoı.

Aqtańker jaılaýdy saǵynypty. Qaıta-qaıta pysqyryp qoıyp, tizgindi súze arshyndady kep. Súrleý joldyń qıyrshyǵy júgeri qýyrǵandaı bytyrlaıdy. Tuıaǵynan tas ushqandaı bolady. Jalynyń asty shylqyldaı bastady. Serpe qaıyryp, kelesi jaǵyna aýdardym, asty degdisin dedim. Asýdyń qyr arqasyna jetkende kún batyp qas qaraıdy. Aıdyń jańasy-tyn. Sálden soń attyń kúmis taǵasyndaı bolyp sol búıirden qyltıyp kórindi, kóringenmen mardymdy jaryǵy joq, jol silter súldesi ǵana. Kújireıgen asýdy belge urǵan qamshydaı sary súrleýdiń sorabymen salyp kelemin. Jylqy súrinbeıdi. Talaı jortyp ótken úırenshikti joly. Árádik aıaq astynan shoshyna ytyrylyp torǵaı ushady, Aqtańker dir ete túsedi. Alystan nóser gúrili estildi, jarqyldatyp shaqpaq jaǵyp, jonnyń ústimen keledi. Tezirek asýdan asyp úlgermesem saıaq nóser jetip úlgerýi qaq, sosyn sýsoqty ıtshe súmeńdeısiń. Qıa jartas qaýsyra qysyp, bultalaqqa basyp, shúńeıtke qudıtty. Er at qoldaýyna lyqsydy. Qulaqqa sýdyń talyp-talyp saryny keledi, túngi dybys tym alys, bul — basyn tasqa uryp aǵatyn Qulanshy ózeni. Men sol ózenniń jaǵasyndaǵy eski qystaýda týyppyn. Kelgen saıyn kózime ystyq basylady. Taý tynysyna saıaq nóserdiń ıisi qosylyp keýdeni kernedi. Bult kúrk-kúrk jótelip jonnan asyp joǵaldy. Qutylǵanyma qýandym.

Áli esimde, osy Shyraǵdan qıasynda kókpar shabyldy. Onda aǵam jylqy fermasynda meńgerýshi bolatyn. Esimde qalǵany, aýyl balalary kókparshylarǵa eliktep, shybyq kókpar shaýyp júrgende kórshiniń qaraborbaıy jaman «mertikken», úıine jylap joǵalǵan. Kókparshylardan estigenim bul: Aqtańkerdiń bap kezi eken, arqyratyp kep qosylǵan. Sóıtse urymtal jerden uratyn aramzalar kóp kezdesip serkeden aıryla beripti. Yldı jigitteri araqqa toıyp alǵan, dáńgásarlaý, serke kókpardy qaqpaqylsha qaǵyp, taýlyqtardan qutylyp ketetin bolady. Jazyqqa shyqsa-aq ustatpaıdy. Shań qaptyryp tastap ketedi. Ázirge dińkesin qurtyp, tyrbańdatyp qoıǵan qaqpaqyl adyr edi. Qaıran aǵa sonda ashyndy desedi. Kózine qan tolypty. Tolmasa sóıte me. Qashyrtqyǵa salǵan yldı jigitiniń sońynan súmeńdep jetip, bort etkizip julyp alady, alady da at basyn shúńeıtke burady. Jurt shý ete túsedi. «Moıny úzilip óledi», — desedi. Yzy-qıý bolyp jabyla qýǵan. Sonda Aqtańkerdi sumdyq shúńeıtke tastap jibergen kezde, sońynda shubatylyp kele jatqan jigitter úzilip qalǵan. Júrekteri loblyp keri aınalǵan. Batyp eshqaısysy túse almaǵan. Esil aǵa sorǵalaǵan búrkitteı etekke bir-aq jetken. Ózgeler qıa jolmen kibirtiktep ilesem degenshe aǵa uzap ketedi. Sol joly Aqtáteniń otaýyna kókpar salypty. Aqtáte bilekteri kógergen kókparshylarǵa qarymta qaıyryp, bata surap, tý serkesin shyǵaryp bergen eken. Yldı jigitteri: «taýda kókpar shaýyp julyn úzgenshe, qymyzǵa qanyp, qudaı dep, shaljaıyp jatalyq», — dep attan túsip qonyp qalypty. Túni boıy kókpar qyzyǵy qymyz qyzýyna qosylypty desedi.

Oqıǵa esimde qalmas ta edi, qalatyn nesi bar, soǵystan keıingi jyldary apta saıyn, ári ketse aı saıyn qyrǵyn kókpar shabylatyn. Dál sol kókpardan soń aýyl arasyn sóz aralaǵan, shóp basy qımyldaǵan. Ósekshi áıelderden estigenim. «Ne bilgeniń bar! Perme bastyq Aqtátemen ashyna eken ǵoı!» desti. «Qaıdaǵyny kókimeshi. Qoınynda jańa túsken, qýyrshaqtaı kelinshegi bar emes pe? Perme bastyqty saryqaryn áıelge qalaı qıasyń?» — dedi. «Estigen qulaqta jazyq joq. Perme bastyq soǵysqa attanar aldynda murty endi tebindegen bozbala kórinedi ǵoı. Sodan: «Jeńeshe, olaı-bulaı bolyp ketsek, ne kórdik deımiz, amanat qyp alyp júrer birdeme ber», — depti. «Qata qalǵyr-aı, á!» «Aqtáte sonda jylap turyp boıtumaryn jigit moınyna taǵyp beripti desedi». «Boıtumardyń syryn bilesiń ǵoı, súıgen adamyna ǵana syılaıdy», — desti. «Saıqal-aı, jurt syılaǵan azamatty qalaı ósekke tańasyń?!» desti. Óz basym, áńgimeniń anyq-qanyǵyna kóz jetkizgen emespin.

Jylqyshy aýylǵa tań bozynda ilindim.

Shaǵyn aýyl áli uıqyda kórindi. Óristegi bıelerdi qaıyryp kelýge kisi shyqpapty. Jeli basy bos. Shymy tútilip, qısińdi bolyp ketipti. Tórtkóz syrttan toqpan jilikti kúrt-kúrt kemirip jatyr eken, mańq-mańq úrdi. Úlken otaýdyń shypty esigi ashyldy, dúbirden oıandy bilem, shal shyqty. Bul Aqtáteniń «qudaı qosqan» qosaǵy. Jylqy qaıyryp, bıe saýǵannan ózge óneri joq, arqaýy bos, aramdyǵy bar, qıyn kisi. Tizesiniń qurysyn jazyp turdy, turdy da Aqtańkerdi qańtaryp jatqan maǵan taqady. Ózimen-ózi bop jilik kemirip jatqan ıtke keıidi.

— Asharshylyq basyńnan ketpegir ıttiń balasy!

Oıy: «Osy shıborbaıdyń jyltyńdap kelýinen janym shoshıdy. Bul qazaq jaı júrmeıdi, bireýge or qazbasa basy aýyrady».

— Otaǵasy, saý-salamatsyz ba? Mal-jandaryńyz aman ba? — dep quldyraı sálemdestim. Ondaǵy oıym: qyrysqan qabaǵyn jazý. Keń dúnıeni taryltyp turatyn jabaıy minezin jumsartý edi. Usynǵan qolymdy ustaı saldy.

— Bul da bir ıt bolyp úrse qaıtedi. Tamaǵynan jilinshik ótkendeı qomaǵaı. Ortalyqta tursań ǵoı ımıip ashtan qatar ediń. Ittiń balasy!

Oıy: «Bul jaı júrgen shıborbaı emes. «Eke, eke» dep aýzyńdaǵyny qaqshyp ketetin sumnyń ózi. Sypaıysyn qaraı kór. Saqtanbasań aram qatasyń. Uıalasy anaý, jurttyń taza tósegin aramdap, ósekke tańyp, táńirge jazyp óle almaı jatqan».

— Saýyn bıelerdi qaıyryp keler mezgil bolǵan joq pa, otaǵasy?

— Aqtańkerdi astyma bershi. Qaıyryp kele qoıaıyn. Óz atym shybyndap qyrǵa shyǵyp ketken bilem, — dedi. Dedi de, yrjıa kúlip kep, qolymnan tizgindi aldy. Býsanyp turǵan atty aıadym. Yńqyldap, tartpasyn qataıta bastady. «Ittiń balasy», — deıdi áldekimge. Osy mezet úlken otaýdan Aqtátem shyqty. Aqtáte dese Aqtáte ǵoı! Aq jaýlyǵy kelisti júzin ashyp, jarq ete túskende, alpysty alqymdaǵan keıýana kisiniń ornynda qylyqty kelinshek turǵandaı sezildi. «Syrly aıaqtyń syry ketse de syny ketpeıdi» degen osy da. Taza kıinedi, tolqyp júredi. El-jurtynyń altyn asyqtaı alaqanyna salǵan qadirli tátesi ǵoı bul! Aqtáte alaqanyn endi shyǵyp kele jatqan kúnge qalqalap turdy da, Aqtańkerdi birden tanydy. Bul shaqta kósilgen janýardyń ústine jarbıyp úı ıesi qonaqtap úlgergen.

— Aqtańker ǵoı mynaý, qudaı-aý! Oqymystym eken ǵoı! Aınalaıynym meniń! Táteńdi umytpapsyń tegi!

Kelip meni baýyryna basty. Tamaǵyma jas tyǵyldy. Aq jaýlyǵynan súıdim. Álgi Jarbıma Aqtańkerdiń ústinde jarbıyp otyrǵan.

— Tús bylaı! — dedi tútigip. — Tulpardyń tuıaǵynan sadaǵa ketkir!

— Bıelerdi qaıyryp kele qoıaıyn desem.

Aıtýyn aıtsa da qobaljydy bilem. Jarbıma attan sypyrylyp túse bastady. Shalbarynyń baýy erdiń basyna ilinip qalyp, sheshilip ketti. Endi búgejiktep, aıaǵy jerge tıisimen, yshqyrymen álek boldy da qaldy.

— Uıat degen bolsaıshy sende! Alystan kelgen qonaqtyń atyna jarmasqan tentek bala bolýshy edi. Jylqyny aıǵyryńmen qaıyryp kel!

Jarbıma búksheńdep jylqyǵa joǵaldy. Aqtáte meni otaýǵa bastady. Úıge kirgizdi. Tósekti jınap, tórge kórpeshe jaıyp, qoltyǵyma kópshik tastady. «Jaılasyp, demińdi al», — dedi. Ár kezde «tátesin izdep kelgen qarǵam meniń», — dep estirtip aınalyp qoıady. Túńlikti ashyp, esikti túrdi. Segiz qanat aq otaýǵa laq etip jaryq tógildi.

Úı ishin endi baǵdarladym.

Oń qanatta úlken aq torǵyn shymyldyq. Shymyldyqtyń ishinde kúmis zerli aǵash kereýet tur. Atlas tysty ádemi kórpe, kómpıgen qus jastyqtardy tósek ústine jıypty. Odan ózge osy úlken úıde kózge túserlik jıhaz joq. Dúnıesin qystaýǵa qaldyryp, jaılaýǵa jeńildep shyǵatyn jylqyshylardyń ádeti bul. Úıdiń sol qanatynda kózge áýeli túsetin qos qabatty bıik sóre. Beti ashyq. Osy ólkege áıgili Aqádil ustanyń qolynan shyqqan buıym bul, ol kisi ózi jasaǵan dúnıeni ylǵı órik aǵashtyń ózegimen áshekeıleıdi. Sóreniń tórt jaqtaýy pisken qaýyndaı sarǵysh tústi qatty aǵashpen zerlengen. Kózdi tartyp qubyla jaltyraıdy. Sóreden tómenirekte keregeniń basyna ilgen qos birdeı saba shermıip tur, biri taı saba da, kelesisi qunan saba. Sabalardyń syrt júni qundyzdyń kúzgi túgindeı kúreńitip, jyltyrap ketipti, ishindegi qymyz taby ótse óstedi. Bul sabalardy Túrkistan ustalary jasaǵan: jylqynyń terisin irep soıyp alyp, kóleńkege keptiredi, sosyn qymyzdyń betine shyqqan irkitten ı jasap, sol ıge salady. Qunan terisi byqyraǵan ı ishinde apta jarym jatady. Sosyn ısińdi bolǵan terini kermege ilip, qyrǵyshpen qyrady, shelıdi, shelin alady. Kógerip taza teriniń ózi qalady. Endi muny saba ǵyp tigedi. Tobylǵyny jaǵyp, ashshy tútinimen sabanyń ishin ystaıdy. Ystalǵan sabaǵa saýmal quıyp, uzaq shaıqaıdy. Sosyn saýmalyn tógip tastaıdy. Jáne ystaıdy jáne saýmalmen shaıady. Qashan ishine quıǵan qymyzdan teri dámi ketip, tobylǵy taby qalǵansha óstip almastyra beredi. Bal tatıtyn tátti qymyz ázirleıtin ádemi saba dúnıege osylaısha keledi.

Tómenirekte torsyq: jylqy terisiniń moınynan jasalǵan qolbala ydys. Munyń da ázirleý ádisi álgideı. Tek tobylǵynyń tútinimen ystamaıdy, terige órik taldyń ne ushqattyń sólin sińdiredi. Torsyqtyń qymyzy eki-úsh aptaǵa deıin dámin saqtaıdy. Jolaýshy jol júrgende, batyr joryqqa shyqqanda torsyq qymyzyn alyp shyǵatyn bolǵan. Torsyq qymyzy arnaýly qonaqtarǵa ádeıilep ashytylady. Dámi úgitilme, kermek, qanǵa ot qosatyn qyzýly keledi. Oılap otyryp silekeıimdi juttym. Kúreń torsyqtan tómenirekte, taqtaı tekpishektiń ústinde ádemi eki ekpe qaýaq tur. Búıiri qyp-qyzyl. Syr dıqandarynyń qoldan egip, uzaq ýaqyt kúnge aýdarystyryp ustap, kúlge otyrǵyzyp pisirgen qaýaǵy. Qaýaqty buryn kórmegen kisi ydysty ilki zergerdiń qolynan shyqqan saz qumyra dep qalýy kádik. Óıtkeni, qaýaq qoldan ıip keltirgendeı: búıiri dóńgelek, moıny jińishke, qyzylqońyr, ásem dúnıe. Qaqpaǵy da qaýaqtan oıyp jasalǵan. Janynda, bosaǵa men qaýaq arasynda, qaıyńnan istelgen kúbi tur. Pispeginiń saby qyltıady. İshinde qymyz bolmaǵany. Kúbi eki jerden, joǵary erneýinen bir, tómengi eteginen bir qaıyń qabyǵymen qursaýlanǵan. Qarap otyrsań aǵash jigi bilinbeıdi. Aýzyna taman bıe sútiniń kóbigi aǵarady. Óńge ydystyń syrty muntazdaı taza, bapker qolynda turǵan murajaı buıymdary tárizdi. Mundaǵy ár ydys áıgili ustanyń qolynan shyqqan. Qaıtalanbas oıýyn, ustalyq ónerin osy bosaǵada aıqyndaı túsetin sekildi.

— Aǵańnyń kóńilin surap bara almaı-aq qoıdym. Irek qamshy ıtshilikten qol tımeıdi. Túnde ǵana túsime kirgen eken. Erni kezerip: «Aqtáte, shóldep júrmin», — deıdi. Sodan kóńilin surap qaıtýǵa bekinip turǵanym edi. Qulaǵyńnan kún kórinip sen kele qaldyń. Endi ózińmen ilesip baryp qaıtamyn. Qarǵam-aý, tegi!

Kóńili bosap otyryp qymyz usyndy.

— Bir torsyq qymyz ákel dep aǵam jiberip edi.

Aqtáte qymyz sapyryp otyrǵan ojaýyn túsirip aldy, jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtti. Qyryn otyrǵan. Janarynyń ushynan shashyrap ájim syzyqtary kórinedi. «Qartaıyp qalypty-aý» dep oıladym. Meıirbandy asyl jan kóne buıymdaı tozyp bitipti. Baıaǵy syńqyldaǵan kúlkisi, ańqyldaǵan ázili joq. Kóne sýret sekildi. Muń ǵana qalǵan. Kúlki de, keıis te, ókpe de, naz da joq, jalǵyz muń ǵana qaýqıyp otyrǵan.

Syrttan Jarbımanyń shańqyly shyqty. Áldekimderdi sypyra boqtap júr.

— Sıraǵyń synǵyr, qýaıaq, zarazap, qýlyqtan týǵan, shýyń túskir...

— Oqymysty qarǵam-aý, nege erterek aıtpadyń? Qunan qymyzdy jańa ǵana sabadan flágke qotaryp qoıyp edim. Shópshiler kún kóterilmeı-aq «kónimiz kepti, qymyz ákel», — dep aspazyn saldyratyp jiberedi de turady. Áttegen-aı!

Aqtáte qınala oılanyp qaldy.

— Áttegen-aı! Aıdyń jańasynda jaıylǵan bıeniń qymyzy qýlyq, emdik qasıeti az, sýsyn ǵana. Aıdyń ortasynda jaıylǵan bıeniń qymyzy dári. Jylqy aı jaryǵymen jaıylyp tańdaǵan shóbin terip jeıdi, ásirese, aı sáýlesimen ashylatyn shashyratqy, óńil degen shópterdiń gúli netken qasıetti deseńshi! Aıdyń aıaǵynda jaıylǵan bıeniń qymyzy araq qana dep atam aıtyp otyrýshy edi.

Tańdaıdy úıirgen úgitilme qymyzdy simirip salǵanymda shekemnen ter burq ete tústi. Endi ańǵardym, qolymdaǵy altyn jalatqan zeren eken. Jaltyrap alaqanymda aýnap tur. Mańaıyna sarǵysh nur túsiredi. Búıirine qoshqarmúıiz salǵan, aýyr, súıekti... mektepke taımen qatynap júrgen bala kezimde, orta jolda, qazirgi Shyraǵdan adyrynda Aqtáteniń úıi otyrýshy edi. Eginshilerge qymyz ázirleıtin. Tańdaıym keýip, úńireıip kep otaýǵa túsetinmin. Qymyz suraýǵa batylym barmaı, tómende, jaýtańdap otyryp qalamyn. Sonda oıymdy qapysyz uqqan qaıran tátem qaýaqtan qymyz quıyp beretin. Kesemen usynatyn. Sol zamanda da osy zeren sórede kóz tartyp turatyn edi, biraq qymyz quıylmaıtyn. «Aqtáte qymyzdy nege zerenmen bermeıdi eken?» dep talaı oılaǵam, suraýǵa batylym barmaıtyn. Jyldar ótti, kisi qartaıdy, ydys kónerdi, Aqtáte búgin sýsynyn sol zerenmen usynyp otyr. Birinshi ret altyn jalatqan zerli zerenmen sýsyndadym. Syryn suraǵaly oqtalǵanym sol edi. Syrttan qulyn ustaǵan jylqyshylardyń dabyrasy shyqty. Ásirese tanys daýys áketip barady.

— Jamandatqyr, jelkeń úzilgir! Quryq sal, buǵalyqta! Qymyzǵa bári qumar, asaý ustaýǵa eshkim tabylmaıdy. Qatalap qalsa da taratam, jelini jınaımyn, jylqyny jonǵa qýam! Atańa náletti beri qaıyr!

— Aqtáte, qınalmańyzshy. Sizdiń qolyńyzdan tatqan saýmaldyń ózi dári emes pe!

— Saýmaly nesi, qarǵam-aý. Kózim tiri turǵanda senderge saýmal ishkizbespin. Qymyzdyń sertin bilmeıdi ekensiń ǵoı. Saýmal qymyzdy jaqtyrmaǵan adamyna beredi. Ony ishken kisi túzge shyqqysh keledi de baıyz taýyp otyra almaı, jónine joǵalady. Qunan qymyzdy syrlasar qonaǵyna quıady. Ony áýeli máslıhattyń kenishi desedi. Ǵashyqtar men aqyndarǵa dónen qymyzdy quıǵan. Kóńilge jelik bitirip, kókeıge qurt túsiretin qasıeti bar ǵoı. Sýsynnyń sosynǵy tóresi — besti qymyz! Qý qymyzdy jaýǵa shabar batyrlar men bátýaǵa júrer elshiler ishedi. Ý qymyzdy qazaq kezbe, baqsy, bádik, saýdager jandarǵa beretin bolǵan. Ár qymyzdyń atyna saı minezi bolady: soǵan oraı jol-joralǵy jasalady. Ony bilmesek sútkil iritip, qymyz ashyttyq dep jaryqtyqtyń arýaǵyn qorlap nemiz bar.

Álgi sózimnen qatty qysyldym. Aǵat sóılep Aqtáteniń jalpaq el qadirlegen ónerine, bilimine kóleńke túsirgendeı boldym. Aqtátem qymyz ashytýdy ónerge sanaıtyn.

— Taǵy quıaıyn, qarǵam?

Suraýyn surasa da qolymdaǵy zerenge qymyz quıǵan joq. Jaı ǵana sypaıygershiligi edi bul. Alaqanymmen zerenniń betin japtym. Aqtátem artyq quımaıdy. Jaqsy qymyzdyń dámin alyp, tamyrǵa taratyp ishsin degeni, bas-kóz joq simirtpeıdi. Ásirese, mynadaı qadirli ydysqa quıyp bergen kezde qomaǵaılyq jasap, ústeme quıǵyzbadym. Zeren túbindegi urttam aqty shaıqap, ydysyn qyzyqtap, oılanyp otyryp qaldym. Aqtáte júzime zer sala uzaq qarady, betine bozań nur júgirdi. Jaýlyǵyn túzep, bir tizerlep ornynan kóterildi.

— Álginiń daýsy aýyldy kóshirip barady ǵoı. Kórshimizde jańa túsken kelinshek bar edi, sodan uıat boldy-aý. Úıde qonaq bar demeıdi. Qutyryp ketedi. Qartaısa da qalypqa kele almaı qoıdy. Men baraıyn, — dep tysqa bettedi.

Jarbımanyń daýsy sappa basyldy.

Sóreniń ishinde jıde aǵashtan shapqan, taý saǵyzdaı sary zeren tur. Aǵashtyń dińin qýalap oıyp alypty. Jaryqtyqtyń býnaq-býyny báz qalpynsha saqtalǵan. Boıaýsyz-aq býnaǵy bilinip, óńi ashylyp, jaltyraı túsedi. Ustanyń dińdi qýalaı oıýyna qaraǵanda aǵash jazda qıylǵan. Boıynda sóli bar kezde shabylǵan. Áıtpese zeren juqarǵan mezette túbi tesilip keteri haqty. Jazǵy tal kón sekildi sozylmaly keledi. Usta qıalyn tabıǵı boıaýymen, qattylyǵymen, jeńildigimen baıytyp tur. Bul da Aqádil ustanyń kózi.

Zergerdiń kózi joq bolsa da qolynan shyqqan óneri ólmepti. Ataqty zerger ustalar qartaıǵan shaǵynda tańǵajaıyp buıym jasap qımas kisilerine syılaýshy edi. «Kózimdeı kórip júr» deıtin. Sýretteýge til jetpeıtin qazymyr ónerin el ishine qaldyratyn, taratatyn. Sóıtsem, sol kisilerdiń ómirden ketkisi kelmegeni eken ǵoı. Ólmeıtinder ǵana artyna ólmes óner qaldyrady.

Ahylap-ýhilep úıge Jarbıma kirdi. Saldyr etkizip qaýaqtan qymyz simirdi. Dańǵyr etkizip shelekti bir tepti. Otyra ketip aıaǵyndaǵy etigin sheshti, esik jaqqa dúrsildetip atyp-atyp jiberdi. Tósek irgesine jantaıa ketti.

— Iá, bala! — dedi.

Sózi shanshýdaı qadaldy.

— Yldıda ne jańalyq bar?

— Eshteńe joq!

— Qoıshy-eı, ózderiń qazıt oqyp, kıná kóresińder, sóıtip «eshteńe joq» deısińder. Myna biz ǵoı tas kereń, kór soqyr. Ana jylǵy Gıtler syqyldy bir buzaqy sap etip Qarataýdy arqasyna sap áketip bara jatsa da bilmeı jata beremiz, sirá.

— Sizderge de gazet ákelip turatyn shyǵar.

— Aýdandyq qazıtten óńgesin túsinbeımiz tegi. Apyrmaı, umytyp barady ekenmin. Ózińdeı bir qazıtshiden surap alǵaly júr edim. Osy ókimet kúnige pálenbaı qazıt shyǵarady, erteden qara keshke radıosy sarnaıdy da turady, soǵan sózdi qaıdan taba beredi túge? Sózi túgesilmeıdi me shirkinniń? Aıtshy?

— Túgesilmeıdi.

Meniń jaýabyma qanaǵattanbady bilem, ańyryp, alaryp jatty-jatty da qoryldap uıyqtap ketti. Syrttan Aqtátem kirdi. Bul kezde men aldymdaǵy qymyz dastarhandy jıyp, zerendi súrtip, óz ornyna qoıyp úlgergen edim. Kórdi de kúlip jiberdi. Qolyna shelekti aldy. Bıe saýǵaly bara jatqanyn bildim. Kórgim keldi. Syrtqa ilesip shyqtym. Aqtańkerdi kórshi jigit otqa jiberipti. As pisiretin qarasha úı jaqtan qyzyl oramaldy kelinshek bultyldap kórinedi.

Aqtáte áýeli shelekti ábden ysqylap jýdy. Taza ydysty sonshama jýǵanyna tańǵaldym. Sosyn sýyn sarqyp kúnge qaratyp jatqyzyp qoıdy. Ábden keptirip almaqshy.

— Sútke jalǵyz tamshy sý qosylsa qymyz qasıetinen aırylǵany. Bıe qurǵaq ydysqa saýylady, — dedi.

Aqtáte bıelerdi terip saýdy. Baıqaımyn, kári tis bıelerdi tastap ketip barady. Jaqynda ǵana jelige úıretilgen, áli shabynyń qytyǵy kete qoımaǵan jas bıelerge janasady. Olardy saýý eshki baqqannan beter qıyn. Eleńdep bir ornynda turmaıdy, shelekti tebedi, qulynyna ıimeıdi. «Basyn ustap kómekteseıin», — dep kórip edim. Aqtáte: «Bógde ıisten múlde qutyrady», — dep jolatpady. Shelekti sol bilegine ilip alyp, tamaǵyn lyq-lyq etkizip, shabyna ıilip, oń qolymen bıeniń saýyryn sıpaıdy. Bóksesin qaǵady. Tómendeı kelip jas qýlyqtyń jumsaq jelinin ustaıdy, oń tizerlep, ushy kúldiregen úrpini sozady. Aqshyl sút syzdyqtap shelekke dyz ete túsedi. Bıeniń qytyǵy kelip jalt burylady. Aqtáte keri taıqıdy. Taǵy taqaıdy, erkeletedi, óstip jan teri shyǵyp, kóp beınetke batyp júrip túske deıin qos shelekteı sútti áreń saýdy. Aǵama bola óstip júrgenin sezdim. Áıpese, kórshidegi jylqyshy jigitti shaqyryp, bıeni tyrp etkizbeı ustatyp qoıyp saýýyna bolmas pa edi.

— Nege bıeniń basyp ustatyp saýmadyńyz?

— Qarǵam-aı, onda jylqy dirdektep qorqyp turady da súttiń mańyzy tamyrda qalyp qoıady. Jaqsy qymyzǵa bıeniń óz erkimen ıip bergen súti bap keledi.

— Jýas, kekse bıelerdi qaldyryp ketkenińiz qalaı?

— Egde jylqynyń súti jelininde turady, al jas bıeniki tamyrdan jıylady. Ári qaqsaldyń súti tez ashıdy da, kúshi birden betine shyǵady. Jas bıeniki babyna eki túnemeliden soń ǵana keledi, ál-qýaty túbinde jatady. Iá... qymyz da jylqynyń minezine baılanysty. Jas bıeniki kisini jasartady, dári bop sińedi. Terip saýyp júrgenim sodan ǵoı, — dedi Aqtáte.

Ózen boıynan arbasyn saldyratyp shópshilerdiń aspazy keldi. Úı ıesi taı sabanyń qymyzyn qalaıy flágterge qotaryp qoıǵan eken. Aspaz amandyq joq, saýlyq joq, arbańdap arbasyna tıeı bastady. Álden ýaqytta sharýasyn bitirip úıge bas suqty. Tátem qymyz quıyp berdi. Sóreniń tómengi jaǵynda turǵan qara tostaqpen usyndy. Aspazdyń kózi demde jasaýrap, murty edireıip shyǵa keldi. Temekisiniń tútinin shıratyp kóp otyrdy. Sosyn: «Tisim saqyrlap bara jatyr», — dep nan surap jedi. Sol kúıi omalyp qalar ma edi. Shal oıandy. Kózi shatynap, tikenekshe qadaldy.

— Asqa kelgendeı aranyn ashyp, ataýyn iship otyrǵanyn qaraı gór munyń. İshterińde ajdaha jatady ǵoı deımin. Úsh birdeı taı sabany keshe ǵana áketip ediń, endi taǵy jetipsiń. Qymyzben tal sýarasyńdar ma, álde ózenge quıyp balyq aýlaımysyńdar, aıtshy káne! Basqarmaǵa aıtyp eńbek kúnderińdi qyryqtyram, bálem, tura qal, shópshi emes, qorqaýlar kileń!

Aspaz «basqarmaǵa aıtam» degennen jaman shoshyndy, arbańdap turyp, arbasyn saldyratyp joǵaldy.

Aqtáte torsyqtaǵy qalǵan qymyzdy qaýaqqa quıdy. Sosyn:

— Oqymysty qarǵam, aǵańa qymyzdy arnap ashytam endi, — dedi.

Esittirip aıtty, Jarbıma kúreńitip, janynan bákisin alyp jer shuqydy. Ózim Aqtáteniń el aıta beretin qymyz jasaý qupıasyn kórgim kep ólip baram. Eki kózim keıýananyń qımyly men qolynda... Aqtáte torsyqty bosatty, áıtse de tym saryqpady. Ydystaǵy sarqyndy ádemi ashytqy bolady. Endi bir tizerlep, oń qolymen torsyqtyń aýzyn kerip qoıyp, sol qolymen shelektegi sútti syzdyqtata quıdy. Kelesi shelektegini de túgel qotardy. Eń ǵajaby, ydysty shaıǵan joq. Kózim jetti, torsyqtaǵy sútke jalǵyz tamshy da sý qosylmady. Torsyqtyń aýzyn qaıys baýymen baılady. Sosyn aldyna alyp, besik terbetkendeı aqyryn shaıqap biraýyq otyrdy. Ydystyń da, súttiń de dybysy bilinbeıdi. Tipti, torsyqty terbete-terbete Aqtáte qalǵyp ketkendeı boldy. Álden ýaqytta tórdegi tekemettiń buryshyn kóterdi, astyndaǵy shóbi sarǵaıa bastapty, torsyqty sol syzǵa tastady. Sóıtti de ústin tekemetpen qaıta japty. Astynan dym tartyp, ústinen jylý uryp, kóleńkede, sarqyndymen ashyǵan qymyzǵa teń keler dárý sýsyn bolmaıdy desedi.

Zady qazaq qymyzdy jeti túrli ydysqa ashytady. Kónek: bul taıynshanyń, ne botanyń moıyn terisinen tigilgen, kólemi ortasha, sýsynyn qolmen shaıqap ashytatyn ydys, qymyzy qytymyrlaý bolady. Muny kóbine birer bıeli dıqandar isteıdi. Sosynǵy mes — bul kerýen men joryq ydysy, ishinde sút kóliktiń júrisimen shaıqalyp ashıdy, kóbine jylqynyń qaryn terisinen jasalady. Kelesi tosyq, sosynǵy taı saba, qunan saba. Sosynǵy qol kúbi, qymyzǵa qaıyń kúbi ǵana dám beredi, sosyn ekpe qaýaq. Jetisý qazaqtary qymyz ashytýǵa qaryndy jaratady, kádimgi qoıdyń qaryny, biraq qaryn qymyzy kópke shydamaıdy, jinigip ketedi. Eń asyl qymyz qol torsyq pen taı sabanyki ǵoı.

Aldymyzǵa gújildep aq samaýryn keldi. Dastarhan jaıyldy. Aqtáteden qymyz quıyp beretin ydys syryn suraǵaly oqtalǵanym sol edi. Kórshi jigit kirdi. Eki úı kóbine as-sýdy qosyla ishetin sekildi, ásirese qonaq kelgende ydys-aıaqtary da, qyzmet-qarbalasy da bir kórindi. Jigit kele ózimsinip samaýryndy aldyna jyljytyp, shaı quıýǵa kiristi. Aqtáte ábdiresin ashty, ishinen sheker, naýat, syqpa, qaýynqaq, maı, qurt, meıiz alyp dastarhanǵa úımeletti-aı kep. «Ásheıinde qatqan qara nanǵa qaqalar edik, basqarmanyń inisi kep qaryq qyldyń-aý», — dep qaǵytty Jarbıma. «Aqtáteniń sandyǵynan qyzdan ózgeniń bári shyǵady», — dep kórshi keńkildedi. Dastarhan ústindegi tańǵajaıyp taǵamdardy suǵynyp jeı almadym, manaǵy shárbat qymyzdyń dámi tańdaıymnan áli ketpeı turǵan. Qaıta-qaıta tamsanǵym keledi. Jalǵyz kese shaıdy áreń soraptap jantaıtqanym sol edi: «Qarǵam-aý, osynyń kúllisi ózińe saqtaǵan sybaǵam edi. Syqpaǵa bal qosylǵan, maıdyń tortasy aırylǵan, unǵa salyp qystan saqtap júrgen taıdyń qaq jambasyn asam ózińe. Asqa deıin qarnyń ashyp qalady-aý. Qolymnan dám tatpaǵaly qaı zaman», — dep Aqtáte eljiredi. Alǵys aıtqaly aýyz ashqanym sol edi. «Bularǵa as berme, araq ber. Sonda ǵana reńi kirip, sózi túzeledi. «Saqtadym, qaqtadym» dep otyrǵanyńdy bul bala qalanyń álgi... álgi... shubalǵan, sýy aqqan...» — dep Jarbıma sózinen jańylyp qaldy. Kórshi jigit esine sala qoıdy. «E-e, gálbasaǵa aıyrbastamaıdy, oqyǵandar sol gálbasaǵa bolmasa jambasyńa, qazy-qartańa pysqyrmaıdy da», — dep qoıyp qaldy.

Jarbımanyń sózi Aqtáteme jaman áser etti. Bireý keýdesinen nuqyp qalǵandaı boldy. Júzi synyp, syrt aınaldy. Aqtáteni mundaı aıamaspyn. Ornymnan atyp turyp shaljaıyp jatqan Jarbımany tepkilegim keldi, Jarbıma emes jalpıma jasaǵym keldi. Túsim buzylyp ketti bilem.

— Qaraǵym-aı, irgedegi torsyqty aýdaryp qoıshy, — dedi Aqtáte.

Aınalyp, tekemetti kóterip, torsyqty aýdaryp jatqyzdym. Aqtáte aıtýyn aıtsa da ózi keldi, «durys istemedim be» dep qatty qysyldym. Torsyqty aqyryn qozǵady, lekite shaıqaǵan joq, pisken joq, qozǵady da qoıdy. Sosyn uqyppen qaıyra qymtady.

Bıe saýymy bastalǵan. Shelegin bilegine ilip, shópshilerdi qarǵap Jarbıma jóneldi. Kúresetin balýansha bilegin túrinip jylqyshy jigit shyqty. Aqtáte as qamymen qazanǵa aınaldy. Bıeler ádette tórt ret saýylatyn. Bul joly úsh ret áreń ıidi. Qarýly jigittiń quryǵy astynda bıeler dirdek qaqty, Jarbımanyń shelegi dańǵyrap qulyn bitkendi shoshytty. Aqyrynda ústi-basynyń bári saýys-saýys sút bolyp jetken shalyna Aqtáte jarlyq jasady. «Qulyndar býynyp óler, bosat, jylqyny qyrǵa aıda», — dedi. Qońyraý úndi beıbaqtar bostandyq alyp sekektep eneleriniń baýyryna tyǵyldy. Kúni boıy qatqyl qol sozǵylap aýyrtyp tastaǵan úrpini úlpildek tilimen talmady. Bıe bitken emirene shurqyrady. Sosyn shybyn-shirkeıi az qyrǵa jóńkidi; sońdarynda quıryq-jaly jelkildep, sıraǵy maıysyp, qulynshaq quldyraıdy.

Aqtáteniń unǵa salyp saqtaǵan súr jambasyn qolyma alǵanda kún batyp bara jatqan. Sary alaý kún qolymdaǵy jambasqa sonshama uqsady. Tuz sińgen, maıy men eti qosyla qatyp sary meıiz bolǵan, dámi de, nári de boıynda qalǵan asyl múshe. «Asyl múshe, seni saqtaǵan kisiniń júreginde saǵynysh pen iltıpat bolmasa baǵalanar ma eń óstip? Árkimniń kóńilinde júrgen qımas syr, án, aıtylmaǵan áńgime, ishilmegen qymyz, bári-bári sendeı-aq bolar. Bul jalǵanda ózińe arnap múshe saqtar, jambas qaqtar jaqynyń bolsa — armansyzsyń. Sen de bireýdiń esinde ekensiń, kóńilinde júrgen kórinesiń». Bet aldymda erip batyp bara jatqan alaý kún bul ómirdiń sonshama qysqalyǵyn uqtyrsa, qoldaǵy asyl múshe adam men adam arasyndaǵy táttilikti ańǵartty. Sol táttilikke tabyndym, ári ishteı súısindim.

Súr men jas et aralas týralǵan aqtamaq as únsiz jelindi. Qoıý sorpanyń betimen maı júzdi.

Aqtáte kórshi úıdegi jas kelinshekti shaqyryp alyp sóredegi ydysty jýǵyzdy. Bilegi maıysqan ıbaly jan eken. Keıýananyń qol astynda oramalsha jelpildedi. Áýeli aǵash astaýǵa sý ysytyp quıdy, ydystardy saldy, saqyrlatyp shaıyp shyqty. Endi ıyǵyna jumsaq súlgi asyp, ushymen bir-birlep ysqylaı bastady. Aqtáte qymyz quıatyn ydystardy ózi súrtti. Árádik úrkek nemeni erkeletedi. «Kelinime qymyz quıýdy ózim úıretip júrmin», — deıdi. «Áli-aq sharshy topqa sýsyn usynatyn bapker qol bolady», -deıdi. Ár ydysty qolyna alǵan saıyn onyń syryn áńgimeleıdi.

— Qymyz kútken qazaq ydysyn da syılap ustaǵan. Ár ydystyń ıesi bolady. Qymyzdy kesemen jaı kisige usynatyn. Kelim-ketim kópshilik ishedi. Meshkeıler men saýdagerler tostaqpen sýsyndaǵan. Olarǵa jutary mol bolsa bolǵany. Dámin alyp tushynyp jatpaıdy. Zerenmen asyl dostar ishken. Kóremisiń, jaryqtyqtyń ózi de arýdyń kózindeı oınap tur-aý. Soqqan zergerine, shapqan ustasyna saı zerenniń de árqılysy bolady. Qolymdaǵy Aqádil ustanyń órik aǵashtan oıǵan altyn kóz zereni. Ǵashyq jandarǵa qymyzdy altyn jalatqan kózege quıyp bergen. Qaq kúmisten soǵylǵan kózemen aqyn, seri, sypa, sal ishken. İlgeride aýylǵa bir seri túsip, qymyz ishpeı jatyp alǵanda, atam beıshara osy qaq kúmis kózeni at shaptyryp Saýrannan aldyrǵan edi. Batyr men palýanǵa qypsha bel qumyramen qymyz usynady eken.

«Aqtáteniń asyl dosy bolǵanym ǵoı onda» dep ishimnen lúpildedim.

Kónekóz keıýana men jas kelinshek ydystardy jýyp, súrtip shyqqansha kóp syrlasty. Astan sońǵy sergitpe seri qymyzdy kelinshek quıdy.

Qaýaqtaǵy qymyzǵa pispek salyp uzaq tolǵady. Aýdaryp aǵash tabaqqa quıdy. Dastarhan jıegine ákeldi. Bir tizerlep qyryn otyrdy. Jas kelin álgide ǵana sorpa quıǵan qalaıy shómishti tabaqqa sala bergen edi. Aqtáte toqtatty. Aǵashtan oıǵan syrly ojaý usyndy. Jas kelin ojaýmen aldyndaǵy aqty tórt márte tolǵap sapyrdy. Sapyrý syılaıtyn kisiniń sanyna baılanysty. Ár kisige arnaǵan ádemi iltıpaty. Sol qolyna zerendi aldy. Oń qolymen ojaý kóterdi. Sýsynnyń syldyryn sezdirmeı ydystyń shetin ala quıdy, zerendi tym toltyrǵan joq, bir elideı erneý qaldyrdy. Ojaýdy qaıyra tabaq shetine ildi. Endi zerendi oń qolyna almastyrdy. Aq bilegin sozyp qymyz usyndy.

Kóz aldymnan býynsyz bıshiniń óneri ótkendeı sezildi. Názik qoldyń áserli bıin kórdim. Zerendi ustaı bergende baıqaǵanym, aq bilek dir ete tústi. Synshy kózden qysylyp otyrǵanyn bildim. Bilektiń asa názik dir etkeni de álgi bıdiń jalǵasy sekildendi, qımylyna syr men naz qosyp ketti.

Ýyljyǵan shárbat qymyzdy tamsana juttym. Seri dese seri-aq eken. Birden basqa shaýyp, júıkeni talmaýsyratty.

Tósekti tysqa salyp qoıypty. Kópke deıin kóz ile almadym. Oıdaǵy ózenniń saryny birese alystap, birese jaqyndap, qulaqqa jumsaq áýen quıdy. Denem qyzdy. Mańaıǵa jalbyz átiri jaıyldy. Túngi samal betimdi sıpap, kórpeni túrtkilep, qoınyma kirgisi keledi. Qymtana túsem. Beıne, bala kezgi, qysty kúni qoınyma alyp jatatyn kishkentaı mysyǵym sekildi. Jup-jumsaq. Pyryldaıdy ma-aý?! Betime súıkene me-aý?! Zeńgir kókte qyzyl shoǵy jyltyldap samolet ushyp barady, pyryldaǵan sol eken. Samal uıyqtatyp tastapty.

«Dalabaı qaraǵym!»

Dál janymnan aǵamnyń qońyr daýsyn estigendeı boldym. «Dalabaı qaraǵym!» Atymdy atap shaqyrady. Alys saparǵa attanyp barady ǵoı deımin. Sezem, sezem de qoshtasyp qalǵym keledi. Anyq aǵamnyń daýsy. Kózimdi ashsam tań qulaqıektenip qalypty. Ornymnan qalaı yrshyp turǵanymdy bilmeımin. «Aǵam jalǵyz jutym qol qymyzǵa zar bolyp jatqanda meniń uıyqtaǵanym qalaı?» Ókinishten ózegim órtendi. Egilip jylaǵym keldi. Aqtáte anadaı jerde, jeli basynda, sońǵy qulyndy kermege tuqyrtyp baılap jatyr eken. Qasyna jetip bardym.

— Táńirim-aý, ne boldy saǵan? Jylan shaqty ma, álde qaraqurt tıdi me? Óńiń joq qoı!

Túsim buzylyp ketkenin sonda bildim.

— Aǵam aýyryp jatqanda meniń bul júrisim qalaı?

— Tifá-tifá! Saý tursań bolǵany. Qazir shaıdan soń júremiz. Men de yldıǵa túsip aǵańnyń kóńilin surap qaıtamyn. Shaldy Aqtańkerge jumsadym.

Jany joq baıǵus qalbalaqtap qaldy. Úıge ertip keldi. Keshegi ádemi zerenge qymyz quıyp berip edi, tamaǵymnan ótpedi. Shaı ishilmedi. Jarbımadan estidim, Aqtáte túnde aýyq-aýyq turyp torsyqty aýdaryp shyǵypty. Keshegi ornynda emes, sáki ústinde, keregede ilýli tur eken. Qolyna aldy. Baýyn sheship, qymyzǵa salqyn aýa jutqyzdy. Aýzyn qaıta baılady. Sý súlgige orap, qorjynǵa saldy. «Endi bir kún túnegende aıtýly qymyz bolatyn edi», — dedi. Áldenege ókinish bildirdi. — Yldıǵa jetkenshe ashı jatar», — dep edim. «Qarǵam-aı, shaıqalyp ashyǵan qymyz shadyr bolady, tynysh jatyp ashyǵan qymyz kónbis keledi», — dedi.

Sóreniń tómengi sýyrmasyn ashyp, ishinen tórt qyrly ádemi qorap aldy. Qoraptan alaqannyń aýmaǵyndaı jumyr kóze shyqty. Jıde aǵashynyń kózinen shapqan shymqaı qyzyl ydys. Kún sáýlesine tıse shoqtaı nurlanǵaly tur. Erneýinde emshekteı bultıyp kishkene kóz qalypty, kádimgi aǵashtyń kózi. Kózdi shaýyp tastasa kózeniń qasıeti joǵalady, ustanyń serti osy. Ustanyń ustasy ǵana osylaısha jıde jigerinen tozbas, ońbas ydys shabady. Sońynda ańyzǵa parapar dúnıe qaldyrady.

Esime endi tústi. «Aqtáteniń qolynda Nartaı aqyn qymyz ishken kóze bar deýshi edi. Sonysy bolar» dep oıladym. Anyqtap suraýǵa batylym barmady. Aqtáte álgi kózeni oramalǵa uqyptap orap, qorjynnyń kelesi basyna saldy.

Kún kóterile qos attyly yldıǵa jol aldyq.

At tizgini barynsha bosady. Syr minez janýarlar jer baýyrlaı búlkektetedi kep. Jol boıy Aqtáte qorjynnyń torsyq salǵan basyn kóleńke jaǵyna alyp otyrdy. Tús áletinde Arqarbulaqqa kelip tústik. Aqtáte qorjynyn jerge qoıdy, torsyqty salqyn sýǵa biraýyq jatqyzdy. Sosyn baryp baýyn sheship qymyzǵa taza aýa jutqyzdy. Aýzyn baılaı bastaǵan. Eminip otyrǵanymdy kórdi de: «Qarǵam-aı, ıiskep baıqashy?» — dedi. Sóıtti de torsyq erneýin tanaýyma taqady. Kózimnen jas shyǵyp ketti, ýyljyp pisken qaýynnyń ashqyltym ıisi kókiregimdi ashyp jiberdi. Eltip qalǵandaı boldym. «Erneýinen ıiskegenge osyndaı, ishindegi qymyzyn ishsem talyp túsermin, sirá», — dep oıladym, Aqtáteme aıttym, ol kisi kóp bajaılaǵan joq, jalǵyz-aq: «Sholpan týa qymyzǵa qazdyń bir túıir súr maıyn jutqyzdym», — dedi. Torsyqty sýly súlgige qaıyra orap, qorjynǵa saldy. Atqa qondyq.

Ortalyqqa keshqurym qaıtqan malmen qosyla kirdik. Kóshe boıy azan-qazan, ý-shý, aýa kilkigen shań. Aqtańker pysqyra bastady. Tuıaǵy syrtyldaǵan qoı-eshkiniń sońynda bir-bir bala, úıirleı bólip alyp, tompyldatyp qýyp barady. Ýaq mal aýylǵa baýyrsaqtaı shashyldy. Áldeqaıda jetim qozy mańyraıdy. Kúni boıǵy qapyryqtan, qatqyl jýsannan qatalaǵan baıǵustar typyrlap qorasyna jetýge asyq. Qudyq sýyna ańqasy aýady. Aldymyzda esegin qos búıirden tepkilep baqtashy barady eken. Sálemdeskeni sol ma, álde mıy ashyǵan ba, bizdi kórdi de kıiz qalpaǵyn sheshti, ishinen taqıasyn alyp betin súrtti, basynan bý shyqty. Áldeqaıdan jetim qozynyń zary estildi. Aǵamnyń eńsesi bıik úlken darbazaly úıine qaraǵan mezette kóz aldym qaraýytyp júre berdi. Úı aldy qaraqurym kisiler eken. Attan aýyp túsip bara jatqanymdy ǵana bilemin.

Jetim qozy men ekem.

Aqtátem eńirep turyp torsyq toly qymyzdy aǵamnyń topyraǵyna tókti.

Jyldar ótti, jaqsy ydys kónerdi. Otyzǵa shyqtym. Alda kózge sýyq, kóńilge jat, taıǵanaq joldy qyryqtyń qyrqasy jatty. Qyryq degeniń sharshaǵan júrektiń súreńsiz, damylsyz dúrsilin tyńdaý, taǵy da jastyq aýlynan qashyqtaı túsý, taǵy da shashtyń sıreýi, taǵy da jaqsylardyń kemýi, taǵy da boıdaǵy kúshtiń sarqyla túsýi edi. Taǵy da Aqtáteniń qymyzyn ańsaý edi. Qyzyl jıdeden shapqan, erneýinde emshekteı ǵana kózi bar asyl kóze; kisiliktiń, qımastyqtyń kýási sol bir ydys bul kúnde jeńeshemniń sandyǵynda saqtaýly desedi.

---