InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

ÓZEN BULAQTAN TARAIDY

Alpys segizinshi jylǵy on jetinshi ıýl kúni eki jolaýshy Selınograd qalasynan tań jelimen jarysa attanǵan. Onyń bireýi almatylyq Seıilbek Tilemisov. Qasyndaǵy jol serigi — ushqyr gazıktiń aıdaýshysy, Selınograd turǵyny Harıton Ospanov.

Tańerteńgi maýjyraǵan tymyq shaqta jolaýshylardyń sapary kóńildi de ónimdi boldy. Júz qyryq shaqyrym jerdi eki jarym ýaqytta eńserip tastap, kún kóterile bergende Shalqar kóline jetti. Bular aınalasy kókoraı shalǵyn, báısheshekke malynǵan kók jaıqyn kóldiń kúnshyǵys jaǵasyna aıaldaǵan.

Aqmola, Qorǵaljyn aımaǵynda Shalqar atty tórt kól bar. Mynaý Qorǵaljyn aýdanyndaǵy qos Shalqardyń úlkeni. Jolaýshylar mana aýdan ortalyǵy Qorǵaljyn qalashyǵynan on shaqyrymdaı beri shyqqanda, Nura ózeniniń bir qylta jerindegi solqyldaq aǵash kópirden ótken. Sol-aq eken, Nura mashınanyń oń jaǵyna qaptaldasa jarysyp kelip, osy araǵa jetkende pyshaq keskendeı úzildi de, aınalasy at shaptyrym aına kólge jym-jylas enip ketti. Endi osymen sharýasy bitken shyǵar deseń, kóldiń soltústik-kúnbatys jaq ıininen sopań etip shyǵa kelip, áıgili Qorǵaljyn kóline qaraı atoı salyp jol tartty.

Seıilbek Nura ózeniniń oqys ózgerip, lezde qalpyna túsken sıqyrly tabıǵatyna qaıran qalyp, tereń oıǵa shomyp otyr edi. Kóz jiberip qarasa, álgi ázirde gúl terip kelem dep ketken Harıton kól jaǵalap, nedáýir jerge uzaǵan eken.

Qorǵaljyn óńiri — Seıilbektiń buryn kórgen jeri. Jas shaǵynda turmystyń ár qıly sebepterimen bul óńirdi áldeneshe aralap ótken. Biraq Shalqarǵa kelip turǵany osy. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp bolady. Osy sapar aralap tanysyp alsa ıgi. Ótken-ketkendi eske túsirip, san-sapalaq estelikterdiń bárine berilip otyrǵanda qyzǵaldaǵy, sarǵaldaǵy, jaýqazyny aralas ár túrinen qos ýys gúl ustap Harıton da jetip keldi.

Harıton asa bir izetti syńaımen Seıilbekke ıilip kelip, qolyndaǵy gúliniń teń jartysyn oǵan bólip berdi. Ózi sahnada án shyrqap bolyp, kórermenderdiń qoshemet-qurmetine bólengen áıgili ánshideı buryla qaıqań etip, keıin sheginip ketti. Asa bir qumarpaz sezimmen gúldi murnyn kóme qushyrlana ıiskedi de, qos qoldap ustap, keýdesine basty. Tereń oıly pishinmen qara kózin tóńkerip, únsiz tura berdi. Samaıyna túsken jyp-jylmaǵaı jasyl bereti, tik jaǵaly, qynama sur beshpenti, syptyǵyr sur shalbary, súıir tumsyq jyltyr qara týflıi tyǵyrshyqtaı orta boıyna quıyp qoıǵandaı. Harıtonnyń dene bitimin Seıilbek jas emenge uqsatty. Bala qalpy ketpegen balǵyn jastyń qopal júris-turysy, gúlge eligip, jany eljirep, sary maıdaı tolyqsyp turǵan sypaıy minezi kóńiline jaǵyp ketti.

Harıton gúlin shýmaqtap alyp, jerge qoıdy da, Seıilbektiń aldyna oń jambasymen otyra berip, jaırańdap til qatty:

— Aǵa dese... Tabıǵatty tamashalaǵymyz kelse, tilimizdi tejeı turaıyq ta, kóz ben kóńilge bir mezgil erik bereıik. — Mańǵazdana kúlgende oımaq aýzynan laǵyl-marjandaı tizilgen appaq tisteri kórinis berip, qaǵilez aq quba júzinen jas dáýrenniń jarqyn nury oınap shyǵa keldi.

Seıilbektiń sondaǵy bar aıtqany:

— Qup bolady, kóreıik qyzyǵyn...

Qorǵaljyn dalasyn Harıtonnyń maqtaǵysy kelip edi. Óz jeriniń bir butasyn botaly túıege baǵalaıtyn jershilderdiń qylyǵyn istep qaıtem dep, irkile berdi. Qaınaǵan oıdyń sarqynyn basyp, bar aıtqany:

— Jerimiz osy, aǵa! Sulý deıtin sulý emes! Tek qarapaıym súıkimdiligimen sizge unasa bolǵany...

Seıilbek qoshemetshil jigittiń bıazy minezine jan-tánimen rızalyǵyn bildire:

— Basqasyn bylaı qoıǵanda, myna shalqyǵan kólin aıtsaıshy! Bul da bolsa dalanyń erekshe bir kórki emes pe, shirkin!..  — dedi.

Ekeýi taǵy da kóz ben kóńilge erik berip, kepke sheıin kól men jerge qunyǵa qaraýmen bolyp edi.

Ulan-baıtaq dalanyń betine myń túrli ásem órnekti jasyl ala kilem tósep qoıǵandaı. Kóldiń jaıpaq jaǵalaýyna shoq-shoq bop sırek ósken boıshań, úkili sary qamys, balaýsa jasyl quraq baıaý samalmen del-sal yrǵalady. Kóldiń kógildir sýy aýa tolqynymen bolmashy dirildeıdi. Tabıǵaty sarabdal bolǵanymen jazǵy jasyl kórkin áli bere qoımaǵan kók ala dala kókjıekpen astasyp, tuńǵıyq móldir aspan aıasynda kún sáýlesimen myń qulpyryp, týyryla tolyqsıdy.

Kól betinde búgingi tirshilik bazary endi-endi qyza bastaǵan. Qazdar qańqyldaıdy. Aınalada úıir-úıir boztorǵaılar birese kókke ushyp, birese jerge túsip, tilderin bezep án salady. Kóldiń kúnbatys jaǵalaýyndaǵy asqaqtata salǵan áni qustar ánimen ulasa sorǵalap kep júregińe bal quıady.

Seıilbek alystan talmaýsyrap estilgen án áýenine qulaq tosyp, sózin shamalady da, ózi de soǵan qosyla yńyldaı bastady.

Kógershin án erkesi bappen aıtsa,
Er jigit ne bolady sertten taısa,
Án bolmas kógershindeı qaıda barsań,
Án bilem degen adam shynyn aıtsa...

Alystaǵy án úzildi. Sonda da Seıilbektiń ánge eligip alyp ushqan kóńili baıyz tabar emes. Dala kórkine qansha qyzyǵa qaraǵanymen kózi toıar emes.

Seıilbek jer men kól sýretin kókiregine qondyryp, raqattana balqyp otyr edi. Harıtonda ún joq. Jańa kórgendeı kólge tesile qarap qapty. Qıyǵy mol otty qara kóziniń janarynda balalyq shaqtyń erke minezinen qalǵan oınaqy ushqyn jaltyldaıdy.

Seıilbek artyna bir qaramaı áldeqashan ótip ketken jastyq shaǵynyń asyl beınesi aldyna kelip turǵandaı osy bir aldamshy sezimge qulaı eligip, eljirep otyrǵanda armanda ketken aqyn dosy Abdollanyń jastyq shaqqa arnaǵan sıqyrly jyry oıyna órshı ketti.

Jastyq shaq ótse jalt berip,
Deme qaıta oralar.
Beıne bir jas sulýdaı
Kóterer de oramal,
Kúlkisine kómer de,
Sylq-sylq kúlip joǵalar.

Seıilbek jastyq shaqqa oraılas ókinishti oıdan áreń arylyp, báz-baıaǵy qalpynda taǵy da tabıǵat tamashasyna berilip ketti. Osy eki arada Harıton oǵan urlana nazar aýdarǵan. Seıilbektiń túr-tulǵasyn, bitim - beınesin oımen músindegen. Alpysty qýsyrsa da qyryqqa shamalas kemel jigit shaǵynyń syn-sıpaty áli ketti. Qaıratty qalyń qara shashyna aralasqan áredik aq nysana jerden berip, tań aldyndaǵy kúmis shyqtaı jylt-jylt etedi. Bas-aıaǵy tutas som denesi ortadan az-aq qalqyńqy boıynan jarasym taýyp, Seıilbekti dembelshe palýanǵa uqsatady. Qyran qabaqty, ot janarly qara kózine bar álemniń sýreti syıyp turǵandaı. Shalqaqtaý kelgen keń mańdaıy, keńsirigi qyrlana bitken kertpesh murny at jaqty, qara tory betine arnap soqqandaı. Ústine kıgen kıimi de pálendeı sulý emes. Kún ótkizbeıtin, shań ustaıtyn ashyq jaǵaly jyltyr kók kostúm, basynda keń etekti qamys qalpaq. Aıaǵyna kıgeni qalyń tabandy, qonyshty buzaý bas botınka.

Aspan shaıdaı ashyq. Sáskelikten joǵary kóterilgen kúnniń otty sáýlesi Shalqar kóldiń al qara kók aıdynynda tylsymdy shar aınadaı jaltyldaıdy.

Seıilbek aınala atyrapty jiti barlap, kózi jetpegen jerge qıalyn júgirtip, tipti árbir saı-salasy men soqpaǵyna sheıin kórip aldy. Oılap qarasa, bul jerge kelmegenine tabandatqan qyryq jyl ótken eken. Sol kezde ár qıaǵa bir alyp ushqan jel kóńildiń áýenimen jyr-sýdyń parqyn onsha aıyra bermese kerek. Jas janǵa kórgen nársesiniń bári qyzyq, bári kórkem. Sonda áýelgi kórgendegi Qorǵaljyn men búgingi Qorǵaljynnyń arasynda qandaı aıyrma bar? Tabıǵat qaz-qalpynda. Mynaý kól, anaý baıtaq dala sondaǵy kúıinde. Shaǵaladaı aq qala, tóskeıdi alyp jatqan jasyl egin! Iá, Seıilbek alǵashqy kórgende dala kórki budan kúıkileý edi. Anda-sanda bir boı kórsetken bytyrańqy qystaýlar men baılardyń dalany qaptaǵan myńǵyrǵan malynan basqa ol ne kórdi?

— Ersi bolsa keshirersiń, qaraǵym, — dedi Seıilbek serigine tiktep qarap, — senen bir saýal suraıyn.

Harıton qobaljı qozǵalyp, ile-shala:

— Nesi bar, surańyz, aǵa, — dedi.

— Sen qazaq balasysyń ǵoı... Osy seniń atyńnyń Harıton qoıylý sebebi ne? Múmkin bolsa, sony bilgim kelip edi.

Harıton bul tóten suraqty ersi kórmeıtinin aq jarqyn qabaǵynan ańǵartyp kúldi de:

— Harıton máselesin keıinge qaldyra turaıyq... Jyl bıylǵy, kún búgingi emes qoı, bir oraıy kelgende keıin aıtylar...

— Asyǵysy joq, oǵan da shydaıyn...

— Kúnde mundaı keńshilik bola bermes. Ien dalada emin-erkin raqattanaıynshy bir. — Harıton osyny aıtty da, typ-typ basyp, aýlaqta turǵan mashınaǵa qaraı jedeldetip ketip barady. Mashınanyń artqy esigin sart etkizip ashyp tastady da, ishinen sala qulash dombyrany sopań etkizip alyp shyqty. Dombyrany kóldeneń ustap kelip, Seıilbektiń aldyna sharta júginip otyra qaldy. Dombyrany ońtaılap ustap, eń áýeli qulaǵyn sytyrlata burady. Pernelerin saýsaqtarymen qozǵap kórip, oryn-ornyna jóndep qoıdy. Endi babyna keldi-aý degende tyńqyldata shertip, ándetip ketti.

Bir kúı bar dombyrada tartylmaǵan,
Bir syr bar júregimde aıtylmaǵan...

Harıtonnyń daýsy elden erek jaqsy bolmasa da estir qulaqqa súıkimsiz de emes eken.

Ánge kóńili tolyp, shyn peıilmen rıza bolǵan Seıilbek shydaı almaı:

— Oı, páli-aı! Myna sabaz ne deıdi, áı? — dep kótermelep qoıdy.

Án dombyra yrǵaǵymen qanattasa sharyqtap baryp, qaıyryla tómen sorǵalap, baıaýlap tyndy. Endi bul ánniń izin sýytpaı «Kerbez sulý» sylańdap shyǵa keldi.

Altaıdyń kerbez sulý azat qyzy,
Shyrqatyp án salǵanda jaınap júzi,
Qaıysqan qara orman qulaq túrip,
Jymyńdaı masaıraıdy kók juldyzy...
Án birinen soń biri týyndap ketip jatyr.

Seıilbek ánshige rıza bolyp, ózi de bir elden erek jaqsy án shyrqap jibergisi keldi. Biraq talaı jasqa kelip, shaý tartqan adamnyń kári qorazdyń qyryldaq daýsyna uqsaǵan anaıy daýsyna Harıton mise tuta qoıar ma eken? Osy bir oı sebelep jaýǵan ótkinshi jaýyndaı ókindirip óte shyqty.

«Bir syr bar júregimde aıtylmaǵan...» Harıton osyny nemenege meńzep aıtty eken? Osy bir naızaǵaıdaı ushqyr oı ánmen taıtalasyp Seıilbektiń kókiregin jaryp ótti.

Án tyndy. Taǵy da aıt dep ánshi jigitti Seıilbek qystaǵan joq. Dombyra mashınadan oryn aldy. Harıton moınyndaǵy qaryzyn ótep tastap, kóńili tynǵan kisishe, názik jandy múláıim keıpinen áldeqandaı tereń syr ańǵartyp, erke-naz pishinmen Seıilbekke qarap otyrdy. Adamnyń kózi qyldan názik seziminiń aınasy emes pe? Jigittiń áldenege alaburtqan almaǵaıyp kóńil kúshin Seıilbek onyń qarashyǵy oınaǵan kózinen tanyp edi. Bir ǵajaby, osy bir sátte júregi lúpildep, denesi dýyldap júre bergen. Bir jańalyq habar estirde, ne bolmasa janyna balaǵan súıiktisimen qaýysharda adamnyń osyndaı kúıge túsetini bar.

Basqa bireýdiń janyna tereń boılap, sezimine zer salýǵa mashyqtanǵan Seıilbek bul sapar jigittiń aýjaıyn baǵyp, onyń oıly syńaıyna qarap, endi aıtylmaǵan syryn qalaıda aqtarar degen úmitke den qoıǵan.

Harıton shapshań baryp, mashınadan shaǵyn qara qol chemodanyn ákep ashty da, odan alaqandaı eki sýretti ala salyp, Seıilbekke usyndy. Myna sýretterden bir oqıǵa týyp ketpese neǵylsyn! Seıilbek kózi men oıyn jarystyryp, sýretti kóre berdi. Ústińgi sýrette ofıserdiń jazǵy kıimin kıgen, kózildirikti qazaq jigiti otyr. Biraq ofıserdiń dáreje belgisi sýret kóleńkesinen kórinbeıdi. Jigittiń oń jaǵynda basyna taqıa ispettendirip oramal baılaǵan, ústine ashyq jaǵaly keýdeshe kıgen, kórkem júzdi jas áıel beınelenipti. Áıeldiń bet álpetine qaraǵanda násili orys bolsa kerek.

Sýrettegi qos beıne kórgen jerden Seıilbektiń kózine jyly ushyrap barady. Baıyptap qarasa, bul ekeýin bir jerde kórgen sıaqty. Qaıda, qashan kórgeni qapelimde esine túse qoımady. Birinshi sýretti jerge qoıa saldy da, ekinshisine nazar aýdardy. Basynda qoqyraıǵan juldyzdy shapaǵy bar, shıneliniń omyraýyn áskerı beldiktiń aspaly baýymen aıqysh-uıqysh shyrmap tastaǵan, uzyn murtyn eki jaq mıyǵynan qaıqaıta qaıyrǵan eńgezerdeı soldat otyr. Kıim kıis joralǵysyna qaraǵanda, eń beri salǵanda Azamat soǵysy kezinde túsirilgen sýret. Soldattyń keskini orysqa keledi. Onyń sol jaǵynda toıǵan qozydaı montıyp, úsh-tórt jasar qazaq balasy otyr.

Ádette úıine kelgen syıly qonaǵyna, jańa tanysyna álbomdaǵy eskertkish sýretterdi kórsetkende úı ıesi sýrettegi adamdardyń árqaısysyn tanystyratyny qaıda? Seıilbektiń jańa tanysy Harıton bolsa, sýrettegi myna adamdardyń kim ekenin áýlıe bolsań óziń tap degendeı, olar jaıynan múlde sóz qatpaı qoıdy. Seıilbek ekinshi sýretti óz jaıyna tastady. Onyń endigi bar yntyzary alǵashqy sýrettegi kózildirikti jigit pen kórkem júzdi jas áıelge aýdy. Olardy qaı ýaqytta, qaı jerde kórgenin esine túsire almaı tynyshy ketti. Zeıin-zerdesiniń qat-qabat astaryn astan-kesten aqtara berdi. Qym-qıǵash maıdan joldarynda kósh-jónekeı kezdesip qalyp, tez ajyrap ketken san qıly adamdardy birtindep zerde nazarynan ótkizdi. Jer men kóktiń arasyn oımen sharlap, izdegen adamdaryn aqyry nobaılap tapqan sıaqty... Jigit pen jas áıeldiń sýretin jansar kózine jaqyn ustaǵan kúıinde oı toqtatyp, máseleniń basy ashylǵansha olar jaıynan lám-mım demeýge bekinip aldy. Shala shyramytqan sýrette tap basar tıanaq joq. Tanımyn dep qur bet aldy jabysa ketýdiń jóni qaısy? Harıtonnyń kóńilin tapqaly sýrettegi qos beıneni maqtap ala jóneldi: «Túsi ıgiden túńilme» degendeı, júzderinen nur tógilip turǵan súıkimdi adamdar eken», — dep, olardyń mártebesin kóterip tastady. Maqtaǵandy kim jek kóredi deısiz, Seıilbektiń jańaǵy jyly lebizi Harıtonnyń janyna jaǵyp ketti. «Amandyq bolsa papam men mamamdy kórersiz, qoldarynan dám tatarsyz», — dep Harıton gúl-gúl jaınap, aldaǵy dostyq dánekerine meńzep toqtady. «Buıyrsa kórermiz, tanysarmyz», — deýmen tyndy Seıilbek.

— Men de maıdannyń ot pen sýyn keshken ofısermin, — Seıilbek sóziniń bir shetin álgi sýretke tiredi. Harıton onyń sóz tórkinin birden ańǵarsa da tis jaryp ún qatqan joq. Maıdan ómirinen áldeqandaı qyzyqty áńgime aıtyp beretin shyǵar degen úmitpen Seıilbektiń aýzyna qaraı qaldy. Anaý jan-jaqtan andyzdaǵan san-sapalaq estelikterdiń qaısysyn bastaýyn bilmeı, daǵdaryp qaldy ma, álde jańaǵy tosyn sýrettiń áserinen aryla almaı otyr ma, áıteýir, úndemeı Harıtonnyń silesin qatyrdy.

Seıilbek áńgime arnasynan ádeıi taıqyp shyǵyp, Qorǵaljynnyń shúıgin óńirin, eńsesi bıik baqytty elin maqtady. Sonda álgi bir qos sýretten paıda bolǵan kúńgirt te bolsa kúrdeli astary bar, beınettenip qazyp alǵan qalyń ken arasynan jylt-jylt etken altyn untaǵyndaı qyzǵylyqty jaılar kóńiline uıalap qalyp edi. Tili bógde bir raýaıattardy aıtyp saıraǵanymen, ynta-yqylasy alystan eles berip, esin alǵan sol bir keremet kúnderdiń bel-belesterine qýlaǵan. Sóz arasynda bala shaǵynda óz kózimen kórgen azapty eski ómirdiń keıbir aıanyshty emen-jarqyn kórinisterine boı uryp ketti.

Seıilbek manadan beri aıtylyp jatqan bytyrańqy áńgimelerdi qoǵamdap tastap, negizgi maqsat ańǵaryna tústi.

— Másele bylaı bolsyn, — dedi ol bir qıyn iske tórelik aıtqaly otyrǵandaı salıqaly raı kórsete. — Osy arada maıdannyń uzaq súresin aıtyp basyńdy qatyrmaı-aq qoıaıyn, onyń ústine, aýyzsha áńgimege shorqaq edim. Otan soǵysy taqyrybyna jazǵan bir shaǵyn shyǵarmam bar edi, sony saǵan bereıin, búgin keshke oqyp shyq, birinshi synshym bol...

— Synshy bolam dep aıta almaımyn, oqýshy retinde azdy-kópti pikir aıtarmyn, aǵa...

— Sýretten meni tanydyńyz ba? — dep surady Harıton álden keıin.

Shynyna kelgende kishkentaı bala kezindegi sýretinen Seıilbek ony qaıdan tanı qoısyn. Álgi sýrettegi jas bala osy Harıtonnyń ózi ekenin jańaǵy sózinen bildi de:

— Shyramytyp edim, — dedi.

— Jańaǵy kórgenińiz meniń úsh jastaǵy sýretim. Qasymda otyrǵan ákem... Harıton.

Mine qyzyq! Kesheden beri eldegi áke-sheshesin san ret aýyzǵa alyp, ólip-óship júrgen Harıton búgin kelip, basqa bireýdiń balasymyn deıdi. Seıilbek osy sáttegi tymyrsyq únsizdikti maıdalanyp, Harıtonnyń keskin-kelbetinen orys násiline uqsastyq izdedi. Tústep qaraǵan kisige qas-qabaǵynda, bet ajarynda orys sıpatynyń nyshandary bar sıaqty. Biraq tabıǵı tutas bitiminde qazaqtan pálendeı aıyrmasy baıqalmaıdy.

Seıilbektiń beıjaı kúıin baıqaǵan Harıton kináli pishinmen kishilik kórsete:

— Sýret kórsetip, sizdi qaıdaǵy bir shytyrmanǵa aparyp saldym-aý, aǵa! — dedi.

— Maǵan salsań, sonyńnyń ózi jaqsy, — dedi Seıilbek, qandaı qıyn jaǵdaıǵa salsa da qyńbaıtynyn bildire. — Ózen bulaqtan taraıdy... Shynymdy aıtaıyn, osy sýretten bir zor oqıǵa týyp kete me degen úmitten de qur emespin.

Harıton qolyndaǵy sýretti aýdaryp, Seıilbekke usyndy.

— Jazýyn oqyńyz.

Seıilbek sýretti alǵan boıda syrtyndaǵy injý-marjandaı tizilgen qazaqsha jazýǵa kóz júgirtti: «Ákemniń ómirlik aıaýly dosy Harıton Karpovıch. Sizdiń qasıetti esimińizdi máńgilikke este qaldyrý maqsatymen tuńǵysh ulymnyń atyn Harıton qoıdym. Uzaq óristi, uly dostyqtyń óshpes belgisi bolsyn dep, sizdiń jarqyn beıneńizdi kishkentaı Harıtonnyń beınesimen jalǵastyrdym.

Almas Ospanov.

18 ıýn, 1946 jyl».

Seıilbek sýretti Harıtonǵa qaıtaryp berdi de:

— Bir esepten bu da maǵan túsinikti boldy, — dedi. Qarasa Harıtonnyń qabaǵyna juqalań kóleńke júgirgen eken. Qany betine shapshyp, ishki tolqyn syrtqa teýipti. Osy sýrettiń astarynda da bir keremet ýaqıǵa jatqanyn sholasyz sezgen Seıilbektiń júregi maı ishkendeı qobaljyp júre berdi. Sýret syrtyndaǵy jazý telegeı-teńiz tarıhtyń betasharyndaı kórindi oǵan. Muny jazǵan Almas — Harıtonnyń ákesi eken. Harıton Almastyń ákesi Ospannyń ómirlik dosy ekeni de aıdan aıqyn boldy.

Seıilbek bul oraıda ázirge sóz qozǵamaýǵa bekindi de, sulý-sypaıy qalpynda tym-tyrys otyryp qaldy. Qýzap suraı qoımaǵan soń Harıton da sýret jaıyna óz biligimen bara qoıǵan joq. Nesi bar, reti kelgende keıin aıtylar. Bitegene tanysyp, bilispeı jatyp bar syryn aıtyp berse, mynanyń óz jaqsylyǵy óz basynan artylmaıtyn-úrkóppe jigit eken dep, kóńiline kirbiń alýy da kádik.

Bular únsiz uzaq otyrdy. «Aıtylmaǵan syryn» bastar ma eken dep, Seıilbek Harıtonnyń aýzyna qaraıdy. Ýáde etken shyǵarmasyn qashan berer me eken dep, Harıton asyǵa kútýli.

— Al, Harıton baýyrym! — dep bastady Seıilbek qozǵalaqtap, — oınasaq ta nedáýir jerge bardyq bilem, tús aýyp barady, uzaq otyryp qaldyq, sovhoz ortalyǵyna jeteıik...

— Men de sizdiń aýjaıyńyzǵa qarap otyr edim, — dep, Harıton oń qolymen jer tirep atyp turdy.

— Aıtqanym aıtqan, — dedi Seıilbek, ornynan sozalań kóterile berip, — shyǵarmam chemodanda. Barǵan jerde qolyńa beremin...

Harıton sóz qaıtarmaı mashınanyń kabınasyna jyp etip kirdi de, rúlge jarmasty. Seıilbek te kabınadaǵy ornyna jaıǵasty.

Harıtonnyń keýdesinde Seıilbektiń: «Ózen bulaqtan taraıdy» degen kesteli sózi kúmbirleıdi. Lypyldap turǵan ushqyr gazık shalqar kóliniń ońtústik jaǵalaýyn qaptaldaı ornalasqan aq qalashyqqa qaraı aǵyza jóneldi.

MAIDAN JOLYNDA

Kún ystyq. Aspan aınalyp jerge túskendeı. Vagon ishi qapyryq. Shańqaı tús. Janymdy qoıarǵa jer tappaı, dálizde ersili-qarsyly júrýmen boldym. Ystyqqa shydaı almaı ábden berekem ketip, zyqym shyqty. Eń bolmaǵanda shamaly jelpinip keleıin dep, artqy tambýrǵa qaraı óte bergenimde, esigi jartylaı ashyq turǵan shetki kýpeden bireý:

— Áı, jigit! Beri kire ket! — dep qazaqsha dybystady. Men oǵan tańdana qoıǵan joqpyn. Azar bolsa maıdandaǵy san qazaqtyń bireýi shyǵar, tildesip, tanysyp shyǵaıyn degen oımen kýpege suraýsyz kirip bardym. Oń jaqtaǵy qyzyl shubar kórpe jabylǵan tósekte tyqyr qara shashty, kózine qara kózildirik kıgen, qyr muryndy qara tory jigit otyr eken. Kýpege kirgen boıda ıilip baryp, sálem berip edim, jigit maǵan týra qaramaı, oń qolyn qyryndata sozdy. Qolyn ustaı aldym. Qysqa-qysqa sóz qaǵysyp, amandyq aıtystyq.

Jigittiń qarsy aldyndaǵy tósekte shabdar shashty, kókshil kózdi, ashań aq sary júzdi jas áıel otyr. Ol aq jaımaǵa shymqap oraǵan náresteni qapsyra qushaqtap alypty. Iilip baryp, onymen de qol alysyp amandastym. Sóılese kele, jigittiń aty Almas, kelinshektiń aty Elena ekeni málim boldy maǵan. Men ózimniń aty-jónimdi ádepki amandasqanda-aq aıtqanmyn. Almas ekeýmiz bastapqy kezde tosyn kezdesken bógde adamdardyń josyǵymen sarabdal sóılesip, salqyndaý otyrdyq. Úırenise kele kem-kemnen shúıirkelese bastadyq. «Gospıtáldan shyqtym, elime qaıtyp bara jatyrmyn», — degennen basqa, ózi týraly bóten-bastaq sózge Almas birden bara qoıǵan joq. Men de tanyspaı jatyp, bulardyń jaı-japsaryn qazbalap suramadym. Almas sóz arasynda meniń ádebıetshi-jýrnalıst ekenimdi bilip alǵan soń, qulshynyp ketti.

— Qalamyńyzǵa tatysa kórersiz, mende talaı áńgimeler bar, — dedi. Az sózben kóp jaılardy ańǵartty. Kez kelgen jerden qyzyq ýaqıǵalar, tamasha derekter izdeıtin basym, maǵan da keregi osy dep jabysa kettim. Sonda Almas qyryn qarap, balasyn emizip otyrǵan kórkem júzdi aq sary kelinshekke betin túzedi:

— Elena! Myna jigit maǵan maıdandaǵy ómirińniń bir eleýli kezeńderin aıtyp ber dep ótinip otyr, ádebıetshi eken, jazǵysy keledi bilem, — dedi. Ótil suraǵandaı qıylyp aıtty. Sálden keıin sózin jalǵap áketti. — Bul jigit ekeýmiz qazaqsha sóılesemiz, bizdiń tilimizge sen túsinbeısiń ǵoı, renjime, janym, jaraı ma?..

Kelinshek sulý-sypaıy pishinmen bizge betin buryp, til qatty:

— Qaıter deısiń... Onyń nesi aıyp? Óz tilderińde erkin sóılese berińder...

Kelinshek shyr ete qalǵan náresteniń betin aımalady da, ony aq mamyq jastyqqa salyp, terbete bastady.

— Uıyqtaı ǵoı, bópem, uıyqtaı ǵoı!

Men kózildirikti jigittiń zaǵıp ekenin mana alǵashqy kórgende-aq bilip edim. Sonda da ol týraly jumǵan aýzymdy ashqan joqpyn. Qan maıdanda kózinen aıyrylǵan jandar az ba? Paqyrdyń tiri qalǵanyna shúkir. Gospıtáldan saýyǵyp shyǵyp, týǵan eline qaıtyp bara jatqanynyń ózi bir ǵanıbet emes pe? Endeshe ana qundaqtaýly náreste de osy ekeýiniki bolǵany. Bulardyń maıdan jaǵdaıynda tabysyp, úıli-barandy bola qalýyna da pálendeı tańdana qoıǵan joqpyn. Áıtkenmen, sebepsiz saldar bolmaıdy. Meniń oıymnyń ústinen túskendeı osy jaıttyń tetigin Almastyń ózi basty.

— Elena ekeýmizdiń qalaı tabysqanymyz óz aldyna bir uzaq hıkaıa, — deı berip, Almas qıan-qıaǵa sozylyp jatqan uzaq ómir jolyna túsip alǵysy kelgendeı, sozalańdap baryp toqtady. Tereń tebirenip, tolqyp otyryp, sózin jalǵap áketti. — Elena ekeýmizdiń oıda joqta kezdesýimizge, myna bóbegimizdiń dúnıege kelýine soǵys sebepker boldy... Áńgimeni ret-retimen maıdan ómiriniń áýel basynan aıta bastasam, tym uzaqqa ketermin. Oraıy kelgende sheginip ketip, ár tusta tolyqtyra jatarmyn. Bir kezeńdi jerinen kıligeıin... Meniń osy pikirime siz qalaı qaraısyz?..

— Qalaı aıtam deseńiz de yqtıar ózińizde, — dedim men, — aıtatyn áńgimeńiz arabtyń «Myń bir túnindeı» uzaq bolsa da, meni tyńdaýǵa jalyǵady eken dep oılamańyz.

— Al, endeshe, men aıta bereıin, siz tyńdaı berińiz, qolaıyńyzǵa jaqsa qabyl alarsyz, jiligi tatymaıtyn kók jasyq eken deseńiz, dalaǵa tastarsyz.

Almas pen Elena hıkaıasy osylaı bastalǵan.

Aýmaly-tókpeli, alasapyran maıdan ómiri sát saıyn san qubylyp, jıi ózgeredi. Soǵys dalasynda qas qaqqansha zym-zıa quryp ketýiń de ońaı. Aýzyn arandaı ashyp, jalaqtap tónip kelgen sum ajaldy alyp uryp, jerge taptap tastaýyń da ǵajap emes. Adam taǵdyryn soǵysta bir mınýt, tipti bir sekýnd sheshedi...

Maıdanǵa Almas qyryq ekinshi jyly jazǵa salym kelgen-di.

Sodan beri talaı tar jol, taıǵaq keshýlerden ótip, aman kele jatyr. Anyǵyraq aıtqanda, soǵystyń oty men sýyn keshken kemel ofıser. Aqyl-oıy, shama-sharqy jetkenshe aıanyp qalǵan jeri joq. Ol el qatarynda erbeńdep júrgen er qara da emes, basqalardan qara úzip, úzdik shyqqan eresen er de emes. Aspanǵa da órlep shyqpaǵan, jerde qalyp qoımaǵan, jedeǵabyl qıyn iske kelgende janyn aıamaıtyn, qorqyp keıin sheginbeıtin jaýynger.

Eki jylǵa tarta maıdannyń aldyńǵy shebinde bolyp, eki ret jeńil jaralandy. Eki ret gospıtálǵa túsip, tez saýyǵyp shyqty. Maıdanǵa qaıta oraldy. Aqyrynda soǵystyń ámirimen, maıdan taǵdyrynyń aıdaýymen joldy iske qosý batalónyna qyzmetke aýysty.

Bizdiń áskerler qyryq úshinshi jyly ıanvar aıynyń bas kezinde Kýrsk qalasyn fashıs basqynshylarynan azat etkende, olardyń ishinde Almas ta bolǵan. Bizdiń qaharman armıa Kýrsk oblysynyń qalalary men selolaryn birinen soń birin jaýdan bosatyp, úrdis alǵa basyp barady. Áskerlerdiń aldyńǵy lekteri bul kúnde Belgorod qalasynyń deńgeıine jetken. Nemis fashıseriniń áskerleri osy jerge kúshin shoǵyrlandyryp, taban tiresip turyp alǵan. Bizdiń bólimder óz kúshin qaıta jasaqtap alyp, jaýdyń qalyń qolyna búıideı tıgen.

Ortalyq maıdannyń ekinshi eshelony Kýrsk men Belgograd arasyndaǵy EN temir jol stansıasynyń mańaıyndaǵy selolar men derevnálarǵa bytyrap ornalasqan-dy.

Almas qyzmet isteıtin batalón shtaby temir jol stansıasyndaǵy júk-tasymal kontorynyń eki bólmeli alasa kirpish úıinde. Batalónnyń bul jerge kelip aıaldaǵanyna búgin altynshy kún. Tártip boıynsha joldy iske qosý batalóndary únemi maıdannyń sońynan ilesip, ilgeri júrip otyrýǵa tıis. Ásirese, qysqy ýaqytta maıdan joldarynyń minsiz bolýy, keıinnen kelgen áskerlerdiń kidirissiz ilgeri asýy osy batalóndarǵa baılanysty. Joldy iske qosý batalóndary general K. K. Rokossovskıı basqarǵan Ortalyq maıdan shtabyna tikeleı baǵynady.

Almas — batalón komandıriniń kómekshisi. Bólimsheniń búkil ishki jumystary sonyń qolynan ótedi.

Ótken apta boıyna kúni-túni tynbaı tútegen surapyl boranda «Úlken joldy» qar basyp qalǵan. Almastar batalónnyń mindeti ózine bólinip berilgen jıyrma kılometr jol tanabynyń qaryn arshyp, keıinnen qaýyrt kele jatqan ásker bólimderiniń bógelmeı ilgeri asýyna jaǵdaı týǵyzý.

Kebeje qaryn temir peshtiń tútinimen ystalǵan tar bólmede batalón komandıri maıor Kapýstın Petr Gerasımovıch onyń saıası ister jónindegi orynbasary kapıtan Kárim Ǵılajıev, shtab nachalnıgi aǵa leıtenant Almas Ospanov otyr.

Kapýstın jer ortaǵa jaqyndap qalǵan kekse kisi. Azamat soǵysynyń ardageri. Maıdanǵa alynǵanǵa sheıin áldeneshe jyl boıyna Moskvada Baýman aýdandyq oqý bólimin meńgeripti. Odan buryn ómir boıy orta mektepte orys tili men ádebıet pániniń oqytýshysy bolyp istepti.

Al Ǵılajıev bolsa otyzǵa jaqyndap qalǵan tatar jigiti. Túpki turaǵy Ýfa shahary. Soǵysqa sheıin Aq Edil parohod basqarmasynda komsomol qyzmetinde bolypty. Óziniń sózimen aıtqanda: «kári komsomoles».

Al endi Almas Ospanovqa kelsek, ol Qazaqstannyń Aqmola oblysynan. Negizgi mamandyǵy orta mektepte til-ádebıet pániniń oqytýshysy.

Kapýstın kúlip:«bizdiń gýmanıtarlyq úshtik» dep ataıtyn. Bul jigitter kúndegi daǵdylary boıynsha keshegi atqarylǵan jumystardy qorytyp, kelesi isteletin sharýanyń naqtyly josparyn jasap alyp, endi bir aýyq jaıbaraqat qalypqa kóshken. Kákir-shúkir áńgimemen óz ara joldastyq suhbat quryp otyrǵan.

Jýynyp, shaıynyp, rettelip alsyn dep búgin rotalarǵa demalys berilgen. Erteń bozbala tańnan taǵy da qaýyrt jumysqa jumylady, taǵy da qysylshań qystyń qarymen alysady, taǵy da osy tóńirektegi eldiń adamdaryn basqaryp, iske qosady...

Aspan munarta shańytyp, qytymyr sary aıaz úskirip tur. Otyndy aıamaı jaqqan temir peshtiń jylýy kóńirsip, janyńdy raqattandyrady. Bir zamanda jyltyraýyq sary syrmen boıalǵan taqtaı eden san-sapalaq adam aıaǵymen syny ketip, sıqynan aıyrylypty.

Maıor Kapýstın jataǵan boıly tolyq denesin bekem ustap, dóńgelek kók kózi jaınap, lepire sóılep otyr. «Eshki sıraq» mahorka shylymynyń shilbıgen sabaǵyn jıi-jıi sorǵylap, kók tútindi qushtarlana jutady.

— Erteńgi mindetimiz — joldyń endigi qalǵan tórt kılometrin qardan aryltý, — dedi ol álgi ázirde órship baryp aıaqsı bergen dúnıaýı áńgimeden aýytqyp.

Ǵılajıev tuńǵıyq qara kózin tóńkerip, qalypqa soqqandaı shymyr denesin qozǵap:

— Nesi bar, maıor joldas, mindettiń kóbi oryndalyp, azy qalǵan joq pa? — degende, ony Almas qostaı ketti:

— Mindet oryndalady, maıdan shtabynan alǵys alamyz áli, maıor joldas...

Ǵılajıev pen Ospanovqa qudaıdaı senetinin kóńildi, jarqyn qabaǵynan ańǵartyp, maıor olarǵa kúlimdep qaraı berdi. Bir qıyn istiń túıinin sheship, tetigin úılestirerde tereńnen oı tolǵap, túnere qalatyn minezi bar edi. Maıor Kapýstın qazirgi sátte de kóńildi qalpyn oqys ózgertip, sol tymyrsyq kúıin bastady. Ári-beriden keıin bult arasynan jarq etip shyǵa kelgen kúndeı jaınap, eki jaǵyndaǵy eki serigine alma-kezek qaraı berdi: «Sen meniń oń qanatymsyń», — degendeı oń jaǵyndaǵy Ǵılajıevqa. Sen meniń sol qanatymsyń», — degendeı Ospanovqa qolyn artty "Komandır aqyldy bolsa soldat almaıtyn qıyn qamal joq» Apadaǵy shtab qyzmetkerleriniń maıdandyq jıynynda muny ataqty qolbasy Konstantın Rokossovskıı aıtqan. Qaharman generaldyń naqyly osy maıor Kapýstınge arnalyp aıtylǵandaı kórindi Almasqa. «Nendeı artyqsha qasıetiniń bar ekenin bilmeımin, — dep oılady Almas, — áıteýir, osy bir shymyr deneli, ótkir kózdi, meıirban júzdi kekse kisi meniń júregime únemi jaqyn turady. Quddy ómir boıy birge ósip, birge júrgen baýyrymdaı kóremin».

Sol eki arada maıor óziniń shashyrandy oılaryn qurap aldy da, salıqaly pishinde bappen sóıledi:

— Jalpy jol jumysyna budan bylaı jergilikti halyqty molyraq tartatyn bolamyz. Munyń bir názik jaǵy da bar. Áskerı tártiptiń jóni osy eken dep, eldi úrkitip almaıyq.

Maıor osyny aıtyp aýzyn jıa bergende shegir sary, uzyn tura serjant esikten jyp etip kirip keldi de, qolyn qulaq shekesine janastyra ustap, Kapýstınge betin túzedi.

— Joldas maıor! Sizge kelip turǵan serjant Vasılev! Málimdeýge ruqsat etińiz!

— Baıandańyz!

— Jańa, kóshede patrúlde júrgenimizde bir kúdikti adam ustap aldyq. Sony sizdiń quzyryńyzǵa ákep tapsyrýǵa ruqsat etińiz!..

— Ákelińiz!

— Oryndaýǵa ruqsat etińiz!

— Oryndańyz!

Serjant Vasılev oń jaǵyna jalt burylǵanda sholaq tonynyń etegi jarqyldap, keń qonysh kırza etiginiń ókshesi sart etti. Oń qolyn shekesinen temen túsire bere silkip tastady da, kere adymdap úıden shyǵyp ketti.

Ofıserler bir-birine únsiz qarasty. Bul ne pále taǵy da? Serjant lezdiń arasynda solbyraıǵan bireýdi aldyna salyp aıdap ákeldi de, komandırden ruqsat surap, dereý keri shyǵyp ketti. Ofıserler beıtanys adamdy kózderimen iship-jep, oǵan yzbarlana qaraı qalysty. Sıqynan adam shoshyǵandaı. Qaýqıǵan saqaly, sabalaq murty betin jaýyp ketipti. Kózi jyltyraıdy. Tarlan shashy samaıy men jelkesin jaýyp tur. Uzyn boıly, jalpaq jaýyryndy, ashań tulǵasynan jas shamasy elýden asyp ketken adam derlik. Ústine nemis soldatynyń kúlgin kók tústi juqa shınelin kıipti. Basyndaǵy lypasy da osy shınel tústes, kúnqaǵarly juqa bórik. Aıaǵynda kóstıgen qaıqy bas qara botınka.

Beıtanys adam ofıserlerge týra qaraýǵa batyly barmaı, qıpaqtaı berdi. Maıor oǵan zildene ún qatty:

— Siz kim bolasyz?

Anaý ádepkide kúmiljip qalyp, taza orys tilinde jaýap berdi.

— Men, men qashqynmyn. — Qantalaǵan kók kózi jypylyqtap tómen qarady.

Munyń osynsha qınalyp turǵanyna qaraǵanda «kúdikti adam» ekenine Almastyń kúmáni qalmady. Maıor qanyn ishine tartyp, qatýlana zekirip qaldy:

— Men sizden jónińizdi surap turmyn ǵoı, nege durystap jaýap qatpaısyz?

Anaý saqaý kisishe tutyǵa:

— Men... Men fashıserdiń tutqynynan qashyp shyqqan madıarmyn, — dedi.

Maıor onan saıyn zildene:

— Qaıdaǵy madıar? — dep surady.

Bir jaqtan Ǵılajıev dúrse qoıa berdi:

— Qaı jaqtan qańǵyryp júrgen madıarsyń?

Mynalardyń sózin eselep jibergisi kelip Almas ta ún qatty: Tyńshy shyǵarsyń?

Beıtanys adam bularǵa súzile qarap, tisin shyqyrlatyp, basyn shaıqady.

— Joq, men tyńshy emespin...

Maıor aqyrynda tergeýshiniń resmı sıpatyn taýyp, aıbyn kórsete:

— Tutqynnan qashqanyńdy, adal ekenińdi nemen dáleldeısiń? — dedi.

Anaý aýa jetpeı tynysy tarylyp bara jatqandaı, qylǵyna yńyrandy shıneliniń túımesin aǵytty. Bórkin sheship qoltyǵyna qysyp aldy. Uıpalanǵan sabalaq shashyn dobaldaı saýsaqtarymen ýmajdap turyp qıyla sóıledi:

— Men sovet eline, ekinshi Otanyma keldim... Nemis armıasynyń tylynda qyzmet istedim...

Osy sátte maıordyń júzine emen-jarqyn jyly lep júgirdi. Myna kisiniń aqtyǵyna kámil kózi jetpese de, janarynan meıirim ushqyny jalt etti. Joldastary maıordyń yńǵaıyna beıimdelip, ıman — tarazy qalpyna aýysty.

«Shyndyǵynda munyń ózi tutqynnan qashqan soldat shyǵar», — degen saldarly oı keldi Almasqa.

— Adal adam ekenińdi nemen dáleldeısiń? — Ǵılajıevtiń tikeleı suraǵyna madıar jaýap qatpaı, qyryndaı berdi de, edenge jalp etip otyra ketti. Yńyrana qozǵalyp, oń aıaǵynyń botınkasyn sheship tastady. Botınkanyń qatpar-qatpar uzyn qonyshyna qolyn suǵyp jiberip, adam kórgisiz qara ultaraǵyn sopań etkizip sýyryp tastady. Endi botınkanyń ishinen ámıan tárizdi qara qaltany ýystap ustaǵan kúıinde «meniń bar syrym osynyń ishinde shyǵar», — degendeı ofıserlerge jalbaryna qarady. Endi bir sátte ultaraǵyn ornyna salyp qoıdy da, botınkasyn kıip aldy. Ornynan sozalańdaı kóterilip, jańaǵy qaltadan bir japyraq qaǵazdy aldy da, aıaǵyn bir basyp, eki basyp, ofıserlerge jaqyndaı bere, qaǵazyn maıorǵa usyndy.

— Qurmetti ofıser! Myna qaǵazymdy kórińiz!

Maıor qaǵazdy alǵan boıda kózine jaqyn ustap turyp, kúbirlep oqydy da, sálden keıin beıtanys adamǵa ári-sári pishinmen kóz júgirtti.

— Siz shynynda da Vengrıa kompartıasynyń múshesisiz be?

— Ofıser joldas! Keshirińiz! Sizdi joldas dep ataýǵa meniń haqym bar. Men Vengrıa kompartıasynyń múshesimin...

Madıardyń sózinde de, kózinde de aldar degen bir kádik joq sıaqty. Aq peıil, adal janmyn, shyn syrym osy qaǵazda dep, aq janyn sovet ofıserleriniń aldyna jaıyp salǵandaı.

Qalaı degenmen Almastyń kóńilinen kúdik ketpeı qoıdy. Munyń bir urtynda qany bar jyryndy tyńshy emes ekenine kim kepil?

Maıor Kapýstın qaǵazdy bes saýsaǵynyń ushymen búrip ustap, shoshaıta kóterdi. «Ótirik aıtsań janyń shyqsyn, shyn bolsa, nur ústine nur», — dep tur jaınaǵan kózderi. Ol endi qaǵazdy alaqanyna jaıyp, taǵy da jazýyn bir sholyp ótti.

— Myna sýretke qashan tústińiz? — Qaǵazdyń oń jaq buryshyndaǵy kishkentaı sýretti suq saýsaǵymen nuqyp kórsetti.

— Bul sýretke túskenime úsh jyl boldy, — dedi Madıar jaıymen.

Maıor qolyndaǵy qaǵazdy oń jaǵynda turǵan Ǵılajıevqa berip edi, ol tez-tez oqyp kórdi de, Almasqa ustatty. Almas qaǵazdy dereý oqyp kórse, myna adamnyń Vengrıa kompartıasynyń baıyrǵy múshesi ekenin rastaıtyn kýálik eken. Qaǵazdyń buryshyna japsyrylyp, etek jaǵyna mór basqan sýret te osynyki.

— Partıa bıletińiz qaıda? — dep surady Ǵılajıev.

Meniń partıa bıletim Býdapeshtegi astyrtyn aýdandyq komıtette saqtaýly, — dedi Madıar saspaı. Jaǵdaıy aıqyndalǵan saıyn jáne de sovet ofıserleriniń qatal qalyptan «siz-bizge» aýysyp, sypaıyraq sóıleskenine kóńili jaılana bastaǵan. — Bul kýálik qaǵazdy maǵan venger komýnıseriniń maıdandaǵy astyrtyn shtaby bergen...

Maıor onyń sózin bólip jiberdi:

— Kýáliktiń orys tilinde jazylýy qalaı?

— Men, túbinde fashıser birjola talqandalǵanda sovettik Rossıada qalyp qoıýdy ertede maqsat ettim. Sol sebepten astyrtyn shtabtan ótinip, osy kýálikti kúni buryn oryssha jazdyryp aldym.

Madıardyń orys tilin munshalyq jetik bilgenine shúbalanyp turǵan Almas bir jaqtan dik ete qaldy:

— Siz orys tilin qaıdan bilesiz?

Madıar maǵan da keregi osy suraǵyń edi degendeı qylań uryp, qulshyna jaýap berdi:

— Bilgilerińiz kelse, ony da málimdeıin. Men on toǵyzynshy jyldan jıyrma tórtinshi jylǵa sheıin Sovettik Rossıada turǵanmyn. Áýel basta eki jyl Atbasar qalasynda, keıin úsh jylǵa jýyq Petropavlovsk qalasynda turdym. — Ol osyny aıtty da qaz-qatar tizilip turǵan úsh ofıserdi tústep bilip kelgendeı, olarǵa bastan-aıaq muqıat kóz júgirtip ótti. Ásirese ejelgi dosyn tapqandaı Almasqa kóziniń suǵyn tigip, uzaq turdy. Shtab keńsesiniń kóldeneńi men bıiktigi birdeı bákene eki terezesinen qyryn túsken aıazdy kúnniń samarqaý sáýlesi madıardyń alba-julba kúlgin kók shınelinde oınaıdy.

Almas qolyndaǵy qaǵazdy maıorǵa qaıyrdy.

Maıor jyly shyraımen oń jaq shettegi oryndyqty madıarǵa nusqady.

— Otyryńyz.

Madıar qorbańdap baryp, boıalmaǵan oryndyqqa bar salmaǵymen syqyrlata otyrdy. Endi jany jaı tapqandaı tumsyǵyn kóterip, eki qolymen tizesin tirep, jeńil kúrsindi. Osy sátte ofıserler de óz oryndaryna jaıǵasqan edi.

Maıor madıarǵa zilsiz pishinmen qarady:

— Al káni sóıleńiz. Jaǵdaıyńyzdy bizge tolyq baıandap berińiz. Myna kýáligińiz ázirshe mende bola tursyn...

Madıar quptap bas ızedi de, sálden keıin qońyr daýyspen jaılap sóıleı bastady:

— Fashıserdiń tutqynynan qashyp shyqqanyma senińizder! — Úıdiń kúnbatys taraptaǵy biteý qabyrǵasyna qaraı oń qolyn siltep qaldy. — Qazir Gıtler áskerleri Belgorod qalasynyń túbinde...

Maıor onyń jalpyǵa belgili jaǵdaıdy qaıtalap aıtqanyn unatpaı:

— Siz óz basyńyzǵa baılanysty jaǵdaılardy aıtyńyz, dedi.

Madıar Kapýstınniń jańaǵy aıtqanyna túsinbeı qaldy ma, álde estimegenge salyndy ma, áıteýir, burynǵy qalpymen qońyrlatyp sózin soza berdi:

— Ár túrli ulttardyń adamdarynan quralǵan myń qaraly tutqyndar maıdan jolynyń qaryn tazalap júr edik... Ah! Osy keıingi aıda kórgen azabymyz eresen boldy. Sýyqta úsip ólgender qansha!.. Tiri qalǵandarymyzdy osydan úsh kún buryn eshelonmen kúnbatysqa jóneltken. Keıbir sybysqa qaraǵanda bizdi Germanıaǵa aparady eken degendi estigenbiz. Qarańǵy túnde poezd stansıadan jyljyp júre bastady. Men sonda qyzyl vagonnan jerge sekirdim. Ólsem ólip-aq qalaıyn, tiri qalsam, sovet eline óteıin dep táýekelge bel baıladym.

Ǵılajıev madıardyń sózinen jaryqshaq tapqysy kelip oǵan kóldeneń saýal qoıdy:

— Ashyńqyrap aıtyńyzshy. Sovet jerine ne maqsatpen óttińiz? Sizdi bul táýekelge ıtermelegen sebepter qandaı?

«Osy saýaldy der kezinde qoıǵanyń mundaı jaqsy bolar ma, ózim de sony aıtýǵa asyǵyp otyr edim», — degendeı qulshynyp, quldyrańdap ketti madıar.

— Ekinshi Otanymda qalyp qoıǵym keldi. Odan basqa maqsat joq mende.

— Siz baıaǵyda sovet eline qalaı óttińiz? Sony aıtyp beresiz be? — Maıor Kapýstın áńgime jelisin alysqa tartty.

— Meniń sovettik Rossıaǵa ótýime sebep bolǵan birinshi jıhan soǵysy, — dedi Madıar, — soǵysta tutqynǵa tústim. Bir top tutqyndy ishki Rossıadan jyljyta-jyljyta, aqyrynda Atbasar qalasynan bir-aq shyǵardy. Revolúsıadan keıin óz yqtıarymmen sonda qalyp qoıdym.

— Revolúsıadan keıin qandaı kásip istedińiz? — dep surap qaldy Almas.

— Ony da aıtyp bereıin: eń aldymen, maıdannan qaıtqan soldattarǵa qosylyp, on toǵyzynshy jyly Marınovka kóterilisine qatystym. Munyń ózi aıta bersem, óz aldyna bir uzaq hıkaıa. Bilip qoıyńyzdar! — Madıar otyrǵyshtan kóterilip, ofıserlerdiń qarsy aldyna siresip tura qaldy. — Sizderdiń quzyryńyzdaǵy Vengrıa komýnıstik partıasynyń baıyrǵy múshesi, ejelgi jumysshy áýleti Gabrısh Palı!.. — Osyny aıtqanda madıardyń júdeý júzine nur júgirdi. Áriptesterimen qaýyshyp turǵandaı-aq, murtyn sylap, gúl-gúl jaınap júre berdi.

— Otyryńyz! — dedi maıor Madıarǵa. Anaý otyra bergende sózin eselep jiberdi.

— Jaraıdy, sózińizge ılanaıyq... Bizdiń elimizde sizdiń et jaqyn adamdaryńyz bar ma?

Ótip ketken ókinishti ómiri esine tústi me, ıakı bolmasa, kóńilinde basqa bir kilteńi bar ma, Gabrısh Palı muńaıa qalyp, tereń kúrsindi.

— Petropavl qalasynda orys qyzyna úılenip, semá qurǵan edim. Zaıybym Nadejda Fedorovna jıyrma úshinshi jyly qaıtys bolǵan. Bir jasar qyzym naǵashy ájesiniń qolynda qalyp edi. Men bolsam, týǵan elime paıdaly qyzmet isteıin degen ıgi maqsatpen jıyrma tórtinshi jyly Vengrıaǵa kettim... — Osyny aıtty da aýzynan otty lep shyǵara aýyr kúrsindi. Ólgen zaıybyn, jetim qalǵan qyzyn oılap, túnerip ketti. Sálden keıin qaıta serpildi. — Qyzym aman bolsa osy kúni jıyrma eki jasta. Qaıda júrsem de, qandaı qıyndyq kórsem de qyzymdy áste esten shyǵarǵan emespin... Ekinshi ret úılengen joqpyn. — Eki qolyn keýdesine aıqastyryp, ofıserlerge emine qarady. — Shóldep kettim, múmkindigi bolsa, sý berińizder!

Almas bosaǵada byjyldap janyp turǵan temir peshtiń qasyndaǵy dáý qara shaınekten bir krýjka qaınaǵan sý ákep berip edi, Palı ony basyna bir-aq kóterdi. Kózi shyradaı janyp, kóndeı qurysqan mańdaıynan ter burq ete qaldy. Alǵys jaýdyryp jatyr. Almas onyń qolynan krýjkany alyp ornyna aparyp qoıdy.

— Bizdiń elden ketkennen beri qaıyn jurtyńyzdan ne habaryńyz bar? — dep surady maıor.

Palı oń qolynyń suq saýsaǵymen mańdaıyn shuqyp sál oılanyp qaldy.

— Qaıyn jurtymnan habarsyzbyn, — dedi ol. — Olar Petropavl qalasy, Hlebnıkov kóshesi, 12 úıde turatyn. Osy adres boıynsha áldeneshe ret hat jazdym. Meniń hatym olarǵa jetpeı me, ne bolmasa, basqa bir kıyn sebepteri bar ma, áıteýir esh habar ala almaı túńilip qoıyp edim.

Palı aıtqan jańaǵy adresti Almas bildirmeı qoıyn dápterine túrtip aldy da:

— Qyzyńyzdyń aty kim edi? — dep surady.

— Vengershe aty Ilona edi, keıin ózgertip jibermese... Ózgergen bolsa, Elena Fedorovna Shvesova bolýy da yqtımal. — Palı kómekeıin sylq etkize kúrsinip, jetim balasha jaýtańdaı qaraǵanda, taqa bir tas júrek bireý bolmasań, aıamasqa áddiń joq.

Almas madıar qyzynyń esimin qoıyn dápterine jazyp aldy. Maıor Kapýstın bul sapar óte sypaıy keldi:

— Nemis armıasyna óz erkińizben kirdińiz be? Nemese zorlyqpen alyndyńyz ba?

Palı suraqtaryń qandaı qıyn bolsa da tıanaqty jaýabyn berýge ázirmin degendeı pishinmen áriden bastady.

Talaı jyldan beri Býdapeshtegi selıkat zavodynda qatardaǵy jumysshy eken. Zavodtyń úsh júzge tarta jumysshysy, mamandary qyryq ekinshi jyldyń kókteminde maıdanǵa alynypty, qara jumysqa qatysypty. Sodan beri olardyń barmaǵyn jerleri, baspaǵan taýlary qalmapty. Chehoslovakıada, Polshada, Ýkraınada bolypty. Palıdiń serikteriniń kópshiligi túrli indetten, ashtan ólipti. Bulardyń qurama jumysshy polki osydan on kún buryn Belgorod qalasyna kelipti...

Palıdiń áńgimesin baıyppen tyńdap otyrǵan maıor Kapýstın osy tusta bir sóz aıtty:

— Ólmeshiniń kúnin kórip júre berdińder me? Ne bolmasa, astyrtyn áreket istedińder me?

Palı ornynan tik kóterilip, ofıserler aldynda siresip turyp qaldy.

— Kompartıa bizge asa qıyn mindetti júktegen, — dedi.

— Qandaı mindet? Anyqtap aıtyńyzshy!..

Palı dombyǵyp, isinip ketken saýsaqtaryn aıqastyra sytyrlatyp, taban astynda boıyna eresen qaırat bitkendeı quldyrańdap ketti.

— Kompartıa bizge Vengrıany fashıserdiń tepkisinen azat etý mindetin júktegen, -— degende kógerińki júzi kúreńitip, kókshil kózi nur jaınap ketti. — Ol kún endi alys emes...

— Astyrtyn júrgizgen jumystaryńyzdyń keıbir asa mańyzdy derekterin aıtyńyzshy, — dedi Ǵılajıev.

— Shamamyz kelgenshe, qolaıly jaǵdaıdyń bárin paıdalanyp jaý tylyna iritki saldyq, — dedi Palı, — qaısybirin aıtarsyń. Oraıy kelip, sáti tússe keıin bárin de baıandarmyn.

— Bizdiń armıada qyzmet isteýge qalaısyz? — dep qaldy Almas tótennen.

Palı qoltyǵyna qysqan bórkin dereý kıip aldy da, oń qolyn shekesine janastyra kóterip, boıyn tik ustap tura qaldy.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etýge árqashanda daıynmyn! — dedi.

Maıor oǵan bir taban jaqyndap, «erkin tura ber!» — degendi ısharatpen bildirdi. — Ony kezinde kórermiz, — dedi maıor, — tártip boıynsha biz sizdi áýeli tekseris eleginen ótkizemiz. — Ol endi Almasqa moıyn burdy. — Joldas aǵa leıtenant, siz myna kisini tıisti jerge tabys etesiz.

Maıordyń aıtyp turǵan «tıisti jeri» maıdan shtabynyń kontrrazvedka bólimi. Almas muny birden bile qoıdy da, áskerı ataǵy bir-eki saty tómen baǵynyshty ofıserdiń jón-josyǵymen lyp ete qaldy:

— Joldas maıor! Ámirińizdi oryndaımyn!

— Oryndańyz!..

Almas apyl-qupyl kıindi de, shoferlikke serjant Gýrgen Mýradándy alyp, jataǵan bobık mashınasymen Gorchakovo selosyna jónep ketti. Palıdi maıdandyq kontrrazvedka bólimine tabys etip, shtabtaǵy ár túrli sharýalaryn qosa tyndyryp, qonaǵa qaıta oralmaq. Jylpos Mýradán qoldy-aıaqqa turmaı, Almastyń tez qaıtamyz degenin quptap qoıdy da, tipti odan asyryp jiberdi: «Amandyq bolsa tórt saǵatta zýlatyp qaıta kelemiz», — deıdi.

Bular temir joldyń soltústik jaq irgesin bókterlep, qalyń qar qursanǵan dúleı orman arasyndaǵy borpyldaq burań jolmen kúnshyǵysqa qaraı tartyp keledi. «Jaý joq deme, jar astynda, bóri joq deme, bórik astynda». Almas qaıda júrse de qazaq atasynyń osy qaǵıdasyn áste jadynan tastamaıtyn. Árdaıym sergek te saq júrýge tyrysatyn... Óz qaraýyndaǵy soldattardy da qyraǵylyqqa, saqtyqqa baýlıtyn.

Aq jelek jamylǵan orman ishi qulaqqa urǵan tanadaı. Aıazdy kúngi jaltań aspan kók taıǵaq muzǵa uqsaıdy. Qaraǵaılardyń jalbyr japyraqtaryna qonǵan boz qyraý tas tóbeden muńaıa tóngen qysqy kúnniń ysqaıaq sáýlesimen kúmis untaǵyndaı jylt-jylt etedi.

Almas oqtyn-oqtyn artyna qarap qoıady. Palıda ún joq. Jaıly, jumsaq orynda jany raqattanyp, besiktegi jas baladaı maýjyrap qalǵan.

Bular ormannyń temir jolǵa urymtal bir alańqy jerine qıystap shyǵa berip edi, áldeqaıdan alystan jaý samoletteriniń úırenshikti motor gýili emis-emis estile bastady. Almas shanshýdaı qadalǵan samolet gýilinen sekem alyp, Mýradándy aqyryn búıirge túrtti:

— Áne, qara! Mısserler eski ánine basty...

Serjant jaý samoletterin elemedi me, álde qaýiptengenin komandırine bildirgisi kelmeı me, kim bilsin, baz baıaǵy jınaqy, bekem qalpynda mashınanyń rýlin urshyqtaı úıirip, jedeldete aıdaı berdi. Almas artyna taǵy da bir aınalyp qarap edi, Palı qobaljyp otyr eken. Oń qolyn erbeńdetip, Almasqa sasqalaqtap ún qatty:

— Ofıser! Fashıs samoletteri!..

Almas Palıge sóz qaıyrmaı, tyǵyndalyp otyra berdi. Qansha qoryqpaıyn dese de et júregi erikke qoımaıdy. Anaý sát saıyn jaqyndap kele jatqan jaý samoletteri oǵan bizdiń adamdarǵa tóngen ajaldaı kórindi. Munyń ózi Almasta sırek bolatyn sezim. Ras-aý, qasaqy jaý neni tyńdaıdy? Qazir kele salyp, myna stansıaǵa bomba tógedi. Teginde ólimnen, qaýip-qaterden seskenbeıtin, kózsiz kóbelekteı janǵan otqa baryp túse qalatyn adam bolmaıdy. Sonda Almasqa mynadaı bir oı kelgen: «Qorqý, seskený degenimiz qorqaqtyq emes. Ol — júrek tebirenisi, ózin-ózi saqtaý sezimi. Qorqaqtyq — ol qıyn jerden bas saýǵalap, sheginý, qashqaqtaý, alda turǵan asyl mindetten óz qara basyn joǵary ustaý. Al endi, batyrlyq, erlik degenimiz — bolattaı berik kúsh-qaırat pen alǵyr aqyl-oıdyń, utymdy amal-aıla berik senimniń bir jerge toǵysyp, toptalyp, somdalyp shyqqan, jaýǵa qarsy jumsalǵan eń joǵarǵy qarý-jaraq...»

Bular Gorchakovo selosynyń soltústik ókpe tusyndaǵy temir jol stansıasyna jaqyndaı bergende bir top jaý samoleti lezdiń arasynda dál ústerinen ótip, ilgeri qaraı asyp ketti. Sol-aq eken, stansıanyń ár tusynan zenıt zeńbirekteri gúrsildep qoıa berdi. Sát saıyn san atylyp, kelgen samoletterge aıbar kórsetip jatyr.

Almastar ormannan shyǵyp, soltústik taraptan kese-kóldeneń kezdese ketken tas joldyń sorabyna tústi. Bul jol stansıanyń kúnshyǵys betkeıindegi býdkanyń tusynan qıyp ótip, Gorchakovo selosyna qaraı — kúnshyǵys-tústikke týra tartady.

Sol eki arada jaý samoletteri stansıaǵa bomba jaýdyra bastady. Endi Almastar stansıanyń soltústik jaq irgesin jaǵalap ótip, shlagbaýmdy býdkaǵa jetip edi. Alty qyzyl vagon tirkegen eń dáý parovoz kúnbatys taraptan býdkaǵa jete bere toqtap qalypty. Murjasynan bý atqylap, pys-pys etedi. Qarǵa adym jer muń bolyp, bir qadam ilgeri basa almaı, álsin-álsin ókirip bebeý qaǵady.

Býdkanyń tusynan zyp etip ótip ketemiz dep, zýlatyp kelgende Almastyń mashınasy parovozǵa tirelip, tóbege urǵandaı turyp qaldy. Temir joldan ári qaraı ótýge bolmaı qaldy. Endi ne isteý kerek? Mashınany osy jerge tastap, bas saýǵalap jaıaý jetýge bolar edi. Almas oılandy, tolǵandy. Saıyp kelgende, qolaqpandaı eki jigittiń munysy naǵyz qoıan júrek qorqaqtyń isi bolmaı ma? «Ólimnen uıat kúshti». Ar-namystan attap ótip, qaraqan bastaryn alyp qashqanda ne barqadar tappaq? Ne de bolsa kóppen birge kórgen uly toı emes pe? Mashınadan túsip, aınalaǵa barlap qaraǵanda Almasqa osyndaı tıanaqty oılar kelgen. Ol endi mashınany temir joldyń tómengi jaǵyn, júz metrdeı jerge shegindirip qoıǵyzdy da, serjantqa buıyrdy:

— Men baryp eshelondy barlap keleıin, sen osy arada mashınany kútip tura tur. Ana kisini mashınadan shyǵarma. Uqtyń ba?

— Qup bolady, joldas aǵa leıtenant!

Almas eshelonǵa qaraı júgire jónelgende artqy vagonǵa bir bombanyń jarq etip túskenin kórdi. Ol parovozdan sekirip túsken, ústi-basy maı-maı mashınıst jigitten:

— Bul ne qylǵan eshelon? — dep surap edi, anaý sasqalaqtap, tez-tez jaýap berdi:

— Maıdannyń alǵy shebinen tylǵa kóshirilgen bizdiń adamdar.

— Nege toqtap qaldyńdar?

— Joldyń relsi jarylypty...

— Qap! Myna sorlylar qyryldy-aý!..

Kelesi sátte Almas qarasa, kempir, shaldar, áıelder, balalar vagondardan japa-tarmaǵaı sekirip túsip jatyr eken. El joldyń eki jaǵyna bosyp barady. Aınala ıý-qıý. Bireýdi bireý bilip bolar emes. Temir joldyń eki jaǵyndaǵy oppa qarǵa kómile qulap jatqan adamdardan kóz tunady.

Órtenip jatqan artqy vagonnan bireý jerge domalap tústi de, jan dármen tura salyp, tonynyń etegi jerge súıretilip, bet aldy qula túzge beze jónelip edi. Ony Almas eteginen tartyp toqtatyp aldy da:

— Vagonda adam qaldy ma? — dep surady.

Qaýǵa saqal, shegir kóz, sary shal abyrjyp:

— Medsestra qaldy... Júregi jaman eken, talyp jatyr, — deı berdi.

Almas shalǵa zekirip tastady:

— Talyp jatyr degenshe alyp shyqpaısyń ba?

— Qudaıǵa senseń, alyp shyǵaıyn dep edim, shamam kelmedi, — dedi shal qalshyldap. — Barshy, qutqarshy bısharany... — Shal osyny aıtty da aı-túıge qaramaı ilgeri ketti.

Almastyń zyǵyrdany qaınap, kózine qan toldy. Vagondarǵa topyldap bomba túsip jatyr. «Bir týyppyn, bir ólippin» dedi de, órtenip jatqan artqy vagonnyń esigine yrǵyp shyqty. Oń jaq bosaǵada yńyrsyp jatqan áıel birden kózine shalyndy. Áıeldi jalma-jan esikke súırep ákep, aıaǵyn syrtqa shyǵaryp ońtaılap qoıdy da, ózi jerge sekirip tústi. Endi bir sátte áıeldi aıaǵynan súırep alyp, jumarlaı qushaqtap, jerge túsirdi. Endi kıimimen qaýsyra kóterip alyp, mashınaǵa qaraı dedektep ala jóneldi. Mashınaǵa jete bergende jan daýsymen serjantqa aıqaılaı berdi:

— Mashınanyń artqy esigin ash shapshań!..

Serjant qustaı ushyp baryp, mashınanyń artqy esigin ashyp jiberdi. Almas alqynǵan boıymen áıeldiń basyn esikten suǵa berip edi. Bulardy kóre sala Palı qorbańdap kelip áıel de Almastyń qolynan qaqshyp aldy da, mashınanyń artqy oryndyǵyna kóldeneń jatqyzyp qoıdy. Ózi etek-jeńin jınap, áıeldiń aldyńǵy jaǵyna janasa otyryp, onyń basyn súıeı berdi.

Almas jańa áıeldi kóterip ákele jatqanda jáne bir áıeldiń jolda qulap jatqanyn kórgen. Endi sony qutqarǵaly jan ushyryp bara bergende, dál qasynan bir bomba jarq etip jaryldy.da, Almas onyń tolqyn ekpinimen qan-kóbelek oınap, anadaı jerge ushyp tústi. Sodan keıin ne bolyp, ne qoıǵanyn bilgen joq...

Áýel basta Almas óziniń ne pálege ushyrap qalǵanyn, qaı jerde jatqanyn bilgen joq. Basy-kózin dákemen tas qyp tańyp tastapty. Tuńǵıyq tylsym dúnıeniń ortasynda jalǵyz qalǵandaı, teńizdiń kók ala tolqyndaryna batyp bara jatqandaı bolady. «Kózim aman bolar, basymnyń jarasyna bola kózimdi qosa tańyp tastaǵan?» Dóńbekship jatqanda Almasqa osyndaı bir bulyńǵyr oı kelgen. O da bolsa aýrý janyna bir sátke aldanysh bolyp, kóńiline emen-jarqyn úmit sáýlesin túsirip edi:

Áldebireý qasyna kelip otyra berip:

— Joldas aǵa leıtenant, hálińiz qalaı? — dep sypaıy til qatqanda, Almas onyń áıel ekenin daýsynan bildi de, ile-shala:

— Halim jaqsy, — dedi jaıymen, — siz kim bolasyz? Dárigermin... Medısına qyzmetiniń kapıtany Sandomıronova... Marıa Ivanovna.

Almas oń jaq jambasyna aýnap jatty. Basyn shyrmaǵan dákeni sypyryp tastaǵysy keldi, kózin keń ashyp, jaryq dúnıeni kórgisi keldi. Oılap qarasa, aınalyp kelgende, munysy baryp turǵan soraqylyq bolady eken. Eger de ótkinshi ashýdyń jetegine erip, daýa bolsyn dep dárigerler tańǵan dákeni alyp tastasa, ne bolar edi? Mynanyń ózi qolaqpandaı jigit basymen esin bilmeıtin jas balanyń isin istegeni nesi? Aqyl bar ma basyńda?» — dep dárigerler kústanalamaı ma? «Shyda, shyda, Almas! — deıdi jan túkpirinen bir daýys. — Bolǵan iske bolattaı bol!».

Áıel sózdi osymen qysqartty da, Almastyń oń qolyn ózine qaraı beıimdep alyp, tamyryn ustaı bastady.

— Meniń kózime ne bolǵan, joldas kapıtan? — dep surady Almas tolqynyp.

Dáriger áıel kinály jandaı qymsyna, jasyq daýyspen:

— Sabyr etińiz! Soǵysta ne bolmaıdy... Tiri qalǵanyńyzǵa qýanyńyz, — dedi.

Almas qarysyp qalǵan jaq súıekterin, shyqshytyn áreń degende qozǵap, óziniń mańdaıy men betin sypyra sıpap ótti de, aýzynan jalyn ata kúrsindi:

— Túsinikti! Qosh bol, jaryq dúnıe!..

Kózimen qosa aınaldyra tańyp tastaǵan mańdaıynan ystyq Ter bilindi. Tula boıy ottaı ysyp júre berdi. İshten lyqsyp kelgen ýdaı ashshy jas kómeıinde tastaı túıilip turyp qaldy. Tynysy tarylyp, álsirep barady. Almas sonda jan dármen kúshin jınap, ishin tarta dem aldy da, dárigerdiń endigi áreketin kútip, tym-tyrys jata berdi.

— Ýaıymǵa berilmeńiz, sabyrly bolyńyz, joldas aǵa leıtenant! — dedi Marıa Ivanovna názik daýsyn náshteı sozyp. — Ózińiz oılap qarańyzshy, ómirdiń bar qyzyǵy kózde ǵana bolǵany ma?..

Almas oǵan ún qatpady. Dárigerdiń jańaǵy aıtqanyn kóldeneń adamnyń atótti jubanyshyndaı kórip, oǵan pálendeı mán bere qoıǵan joq. Burynǵy qalpynda, qara tastaı qatqan kúıinde jata berdi.

— Tamyrlaryńyz áıbát soǵady, deneńizdiń qyzýy da azaıypty, — dedi dáriger áıel Almastyń mańdaıyna alaqanyn tósep. Kóılegin túrip, trýbkamen keýdesin tyńdaı bastady.

Sálden keıin dáriger taǵy da Almastyń mańdaıyna alaqanyn tósep, únsiz otyryp qalǵanda, onyń qolynyń qyzýy qos qabat dákeden ótip, boıyna shymyrlap jaıylyp bara jatty. Osy sátte talmaýsyrap soqqan qan tamyrlary Marıa Ivanovnanyń adýyn qan tamyrlarymen qosyla lúpildep soǵyp edi. Dáriger áıel bir mezette Almastyń mańdaıynan qolyn ala berip, kúbirleı sóıledi:

— Sabyrly bolyńyz, jigit! Eshteńe etpeıdi, tán jarasy áli-aq jazylady...

— Raqmet sizge, Marıa Ivanovna! Órkenińiz óssin...

— Jaǵdaıyńyz jaqsarady, tez saýyǵasyz, kórgen beınetińiz bir kúngideı bolmaı umytylady, — degende Marıa Ivanovnanyń úninen berik senim, tasqyndy qýanysh saryny sezilip edi. Osy sátte meıirimdi dáriger Almasqa aıanyshty jaǵdaıǵa dýshar bolǵan súıikti ulyn aıalap otyrǵan ana beınesinde elestep ketip edi. Onyń jyly — tátti jubanyshy aýrý janyna shıpaly ǵajap sýdaı sorǵalap, júregin shymyrlata bergen.

— Men osy, qaı jerde jatyrmyn? — dep surady Almas.

— Maıdan tylyndaǵy kóshpeli gospıtálda jatyrsyz, — dedi Marıa Ivanovna jaıymen. — Ázirshe osynda bola turasyz. Densaýlyǵyńyz shamaly jaqsarǵan soń tyldaǵy gospıtálǵa jiberemiz.

Marıa Ivanovnanyń sezine qaraǵanda, Almas bul gospıtálǵa burnaǵy kúni túsipti. Demek, sodan beri essiz jatqan. Bomba tolqynymen ushyp túskende eki kóziniń janary zaqymdalypty. Qarashyǵy jarylyp, shyraǵy sónipti.

Bir aptadan keıin Almasty Rázan qalasyndaǵy turaqty gospıtálǵa jóneltken. Munda kelgennen bergi ár saǵaty jylmen teń bolǵan bir aıda Almas qandaı kúırek sezimderdi basynan keshirmedi deısiz? Keıde tipti ómirge tıgizer kók tıyndyq paıdasy joq tiri arýaqtaı sezinedi. «Shirkin-aı, basqa bireýge masyl bolǵannan qıyn ne bar eken!..» Almas ońasha palatada jatqanda osylaı nalyp, kúńirenetin kezderi bolǵan. Eki kózinen aıyrylyp, tirideı kárip bolǵan múgedek jannyń jaǵdaıy belgili ǵoı. Áldebir zilmaýyr salmaq eńsesin tuqyrtyp, ústinen janshady da turady. Kóńil kógin torlap alǵan qara túnek qalyń bult áste tarqamaıdy. Almasqa kún de qarańǵy, tún de qarańǵy. Endi jaryq dúnıeni kórýden úmit joq. Osyny oılaǵanda uıqysy qashady, ishken asy boıyna taramaıdy. Keıde tipti aısyz qarańǵy túnde jol taba almaı, jón-josyqsyz qur betaldy qańǵyryp júrgendeı bolady. Dárigerler men medsestralardyń, gospıtalda emdelip jatqan jaraly jigitterdiń qudaıdyń qutty kúni san ret qaıtalam aıtatyn dostyq jubanyshtaryna da Almastyń boıy úırenip alǵan. Aıtylǵan sátterinde qam kóńiline bir aýyq demeý bolsa da, áp-sátte jel qýǵan tozańdaı zym-zıa joǵalady.

Adam tabıǵattyń asa kúrdeli jaratylysy. Onyń eń tep tıtimdeı bir bólshegi, tetigi shetinese ne bolmaq? Qanaty qıylǵan qustaı qıralańdap qalmaı ma? Bárinen de adamdy jaryq dúnıemen jalǵastyrǵan ǵajaıyp tereze — qos shyraqty aıtsaıshy.

Siz qıalmen kúndi bir-eki mınýtke sóndirip kórińizshi! Sonda álem ne kúıge túser eken? Álem keńistigin ǵalamat sumdyq qara túnek qaptap, qas qaqqansha bar tirshilik sap bolar edi... Adam ushy-qıyry joq keń dúnıeniń qurtaqandaı beınesi. Demek, Almas ta qarasyny ıneniń jasýyndaı bir álem. Onyń kúni eki kózi edi. Qapıada sham-shyraǵy sónip, dúleı qara túnektiń astynda qaldy.

Bir ǵajaby, adamnyń kóz janary sóngende qıalyna qanat bitip, kókiregi keremetteı kóregen bop ketedi eken. Dúnıeni tynymsyz kóre berýge, ondaǵy jaqsyly-jamandy san alýan kórinisterdi zeıin-zerdege tapjyldyrmaı qondyra berýge jaralǵan kózdiń qyzmeti álgi ekeýine aýysady eken. Zaǵıp jandy adastyrmaı sumdyq qara túnekten alyp shyǵatyn, el sanatyna qosatyn solar eken...

Almas bara-bara taǵdyrdyń tálkegine kóndi de, basyna ne salsa da shydady. Bárinen de tirlik artyq... Ýaqyt ótken saıyn kóńili ornyǵyp, ómirge degen qushtar sezimi qulanıek tań sáýlesindeı molaıa bastady. Buryn jer men kóktiń arasyna jipsiz ilingen muǵallaq sekildi edi. Bul kúnde dúnıege jańa kelgen nárestedeı jer-ananyń altyn besiginde terbeledi. Kóńiline qaıǵy bulty úıirile bastasa, ony asqaq arman men jarqyn úmitke jeńdirip, lezdiń arasynda serpilip sala beredi. Ótken birjarym aıda janyn jegideı jegen qaıǵy-zaryn, shymbaıyna batqan qabaqat beınet - azabyn aýrý shaqta kórgen shytyrman aýyr túske teńeıdi de, uıqysynan jańa oıanyp, tirshiliktiń dýmandy bazaryna qaıta endim ǵoı degen sezimdi qoldan jasap alady. Ajaldan arashalap alyp qalǵan meıirban dárigerler, únemi qasynda bolyp, talaı túnderdi uıqysyz ótkizgen súıkimdi medsestralar beınesi sanasynda saırap turady. Almas olardyń birde-bireýiniń dıdaryn kórgen joq qoı. Sharapatty dárigerlerge, meıirimdi medsestralarǵa budan buryn ózinen basqa eshbir adam aıtyp kórmegen, jalǵanda teńdesi joq keremet alǵys aıtqysy keledi. Biraq qansha oılansa da ondaı keremet alǵysqa tatıtyn sóz taba almaı qınala beredi. Osyǵan kóńili kámil jetkenimen ıli jetpeıdi.

Almas osy kúımen gospıtálda jata berdi. Kúnder, aptalar baıaý jyljyp ótip jatyr. Gospıtálǵa túskennen keıin esin jıyp, ózine-ózi kelgen soń eldegi týysqandaryna hat jazǵan, hatty gospıtáldaǵy bir qazaq jigitine jazdyryp alǵan): «Jaralanyp gospıtálǵa tústim» degennen basqa bóten-bastaq eshteńe de aıtqan joq-ty. Áli kúnge sheıin elinen habar kelmeı, qatty zaryqtyrdy. Elde Almastyń et jaqyn týysy da joq. Qoly hat biletin bas kóterer er-azamattardyń bári maıdanda. Endeshe elde oǵan hat jaza qoıatyn kim bar?

Baıaǵy tuldyr jetimdigi esine túsip, onan saıyn nalytady. Qaı-qaıdaǵy beımaza oılar jan-jaqtan andyzdap mıyn ashytady.

Jaqynda batalón komandıri maıor Kapýstın men onyń saıası ister jónindegi orynbasary kapıtan Ǵılajıevten hat alyp, qatty qýanǵan-dy. «Amanbyz, kúnbatysqa qaraı úrdis ketip baramyz. Gospıtáldan tez saýyǵyp shyǵyp, aman-esen elińe qaıtýyńa tilektespiz. Qaterli jerde ózińmen birge bolǵan serjant Mýradán aman júrip jatyr...» Olardyń Almasqa jazǵan qysqasha hattarynyń uzyn-yrǵasy osyndaı. Bu da bolsa dátke qýat. Jeńil jaraly bir orys jigitine jazdyryp alyp, joldastaryna jaýap hat joldaǵan. Hatynda óz jaǵdaıyn qysqash baıandaı kelip, olardan anadaǵy madıar men ózi ólimnen qutqaram alǵan jas áıel jaıyn suraǵan. Nelikten keshigip jatqanyn kim bilsin, joldastarynan ekinshi ret hat kelmeı qoıdy.

Gospıtálda Almasty kútetin Valá Ermolova degen ádemishe medsestra bar. Bul da áke-shesheden erte aıyrylǵan tuldyr jetim eken. Soǵys bastalǵan jyly Rázan qalasyndaǵy dárigerlik tehnıkýmyn bitiripti. Sol jyly áskerı komısarıattyń shaqyrýy boıynsha osy gospıtálǵa medsestra bolyp ornalasypty. Jańa qosylǵan kúıeýi soǵys bastalysymen maıdanǵa ketipti. Valányń ómir tarıhynan Almastyń bar bilgeni osy.

Valá únemi Almastyń qasynda bolyp, gazet-jýrnal, kitap oqyp beredi, jyly — tátti sózimen kóńilin ashady. Qashanda bolsa jas baladaı mápelep, báıek bolyp júrgeni.

Valá bir kúni tús áletinde Almastyń qasyna jetip kelip:

— Saǵan bir qyz kelip tur, — dedi.

Almastyń júregi búlkildep, denesi ysyp júre berdi.

— Qaıdaǵy qyz?!

— Kádimgi boıjetken! Seni izdep kelipti... Nanbasań mine, qasymda tur...

Almastyń qulaǵyna beıtanys qyzdyń syzylǵan názik daýsy keldi:

— Sálemet boldyńyz ba? — Maqpaldaı jup-jumsaq ystyq alaqan Almastyń alaqanyna jabysa ketti.

— Esensiz be? — Almas tósekten basyn kóterip, sypaıy sóz qatty da, qyzdyń qolyn qysty. Qyz Almastyń paryqsyz qobyrap jatqan mamyq jastyǵyn kúrpildete jóndep qoıdy.

— Sizderdi ońasha qaldyraıyn, erkin sóılesińizder, — dedi de, Valá edenniń taqtaıyn tyq-tyq basyp kete bastady.

Almas kereýetine jóndelip otyryp, jaıymen sóz bastady.

— Siz kim bolasyz? Meni qaıdan bilesiz?

Qyz ah ura kúrsingende, onyń ystyq lebi Almastyń betine shalyndy.

— Siz meni bilmeısiz...

— Siz álde bizdiń gospıtáldi qamqorlyqqa alǵan uıymnan keldińiz be?

— Joq, tipti olaı emes... Meniń jónim odan basqaraq...

— Onda ashyǵyraq aıtyńyzshy?..

— Osyndaı qıyn halge dýshar bolǵanyńyzdy estip, sizdi ózim izdep keldim, — degende qyzdyń daýsynan diril bilindi.

Almas qyzǵa qolyn sozdy.

— Tanysyp qoıaıyq! Almas!

— Elena! — Almastyń mańdaıynan shyp-shyp shyqqan ystyq terdi oramalymen sypyra súrtip, betin jelpidi.

Qyz sózi Almastyń ózek-qolqasyn qýalap, shym-shymdap boıyna tarap barady. Aıaýlysynyń bul halden qutyla almaıtyndaı kúıinip, jany qınalǵan sharasyz jannyń júreginen jaryp shyqqan muńyndaı:

— Iá, Elena! Talaı urystan aman shyǵyp edim. Joq jerde kózden aıyrylyp, múgedek bop qaldym.

— Qyz qınala dem alyp, tereń kúrsindi.

— Qıyn jaǵdaıda shydamdylyq kerek...

— Kónbeske, shydamasqa amalym qaısy?..

— Sizdeı kárip bolǵan adamǵa janym ashıdy.

— Elena! — dedi Almas qyzdyń kóńilin aýlaǵaly. — Qapa bolmańyz. Soǵysta múgedek bolǵan mendeıler az ba?

— Qınalmasqa sharam joq, — dedi qyz tolqyndy daýyspen. — Átteń, qý soǵys, talaı qyrshyndy jalmady ǵoı. Nebir arýlar jesir qaldy, san myńdaǵan balalar jetim qaldy...

— Solaı, Elena! Soǵystyń aty soǵys...

— Adamǵa tirshilikten artyq ne bar? — dedi Elena Almastyń tirshiligine shúkirlik etkendeı. — Aman qalǵanyńyzdy aıtsańyzshy! Sonda ólip ketseńiz...

Jaqsy sózge jan semiredi. Kim bolsa, ol bolsyn, qaıdan kelse, odan kelsin, áıteýir osy bir jibek minezdi, izgi nıetti qyz Almastyń júregine jol tartyp, janyn baýrap barady. Kelbeti qandaı eken óziniń?

— Al, Almas! Kóp otyryp qaldym, ruqsat bolsa keteıin, dedi qyz. — Taǵy da kelermin, jaǵdaıyńyzdy bilip turarmyn...

— Jaraıdy, meni umytpa, ázirge qosh saý bol, Elena!..

Elena Almasqa kelip ketkeli arada bir apta ýaqyt ótken.

— Kelermin, jaǵdaıyńdy bilip turarmyn» degeni qaıda. Munsha nege keshikti eken? Sol qyz kelgenimen qoımaı, Almastyń júregine ot tastap ketti. Sol Elenanyń ádeıi izdep kelip turyp, jóndi eshteńe aıtpaı, tomaǵa-tuıyq ketip qalǵanyna qaıran. Sol kelýiniń áldebir túbegeıli sebebi bar bolsa, bálkim, Valáǵa aıtqan oılar. Osyny Valádan jaqaýratyp suraıyn dese, jigit basyn kemitkisi kelmeıdi, tartynshaqtaı beredi.

— Oılap ketse adam oı túbine jete me? Almas sol bir oıda.

— Haliń qalaı, suńqarym?

— Haldiń nesin suraısyń? Úshtik baǵadan aspaı tur.

— Men bestikten basqa baǵany qabyldamaımyn.

— Qaljyńdy qoıa tur, Valá! — dedi Almas. — Men saǵan ókpelimin.

Valá kóńiline dyq alyp, yńǵaısyzdanyp qaldy da:

— Men saǵan ne jazyp qaldym? — dedi.

— Esińde bolsyn, Valá. — Almas ár sózin salmaqtap aıtty. — Jazyqty adamǵa ókpe júrmeıdi. Qashanda bolsa janyńa balaǵan jaqynyńa ókpeleısiń, naz aıtasyń...

— Aıt ókpeńdi. Oryndy bolsa qup alaıyn, dálelsiz bolsa aıaqsyz qaldyraıyn.

Almas oılap qarasa, áńgimeni jalǵan ókpeden bastaǵany ábestik bolǵan eken. Bu da bolsa asyǵys, albyrt minezdiń kesiri. Shybyn janyn pıda etip, qyzǵyshtaı qoryp júrgen elgezek, meıirimdi bıkeshtiń aq kóńiline sál de bolsa qaıaý túsirgenine keıin qatty ókindi. Endi sol qateligin tabanda jóndep jibergisi kelip:

— Qaljyńdap aıtamyn, saǵan eshqandaı ókpem joq, — dedi.

— Qatelessem túzetersiń, — dedi Valá syndarly saryn ańǵartyp, — qaljyńdap aıtyp edim dep jaltarmaı-aq qoı... Seniń ókpeń áneýgi jalt etip joǵalyp ketken qyzǵa baılanysty shyǵar?..

Myna Valányń suńǵylasyn qara! Sol bir eljirep kelip, elegizitip ketken jumbaq qyzdan ózi de kóńiline kúdik saqtap júr eken ǵoı. Almas jerden jeti qoıan tapqandaı jaırańdap, saq-saq kúldi.

— Aısa paıǵambardyń áýletisiń ǵoı, naǵyz áýlıeniń ózi ekensiń, meniń oıymnyń dál ústinen tústiń, — dedi.

— Sen ol qyzdy zym-zıa joǵalyp ketti dep oılaǵan shyǵarsyń, — dedi Valá áldebir qıyn isti tyndyryp kelgendeı-aq mardamsyp, — baıandaýǵa máýlet ber, Joldas aǵa leıtenant! Elena bizdiń gospıtálǵa qyzmetke aýysatyn boldy.

— Elena qaıda isteıtin edi?

— Osy qaladaǵy derbes hırýrgıalyq gospıtálda medsestra eken...

— Elenanyń mynasy qyzyq eken! — dedi Almas áserle ne. — İstep júrgen qyzmetin tastap, bizdiń gospıtálǵa aýysýy qalaı?

— Ne oıynyń bar ekenin kim bilipti, áıteýir osy qyz bizdiń gospıtálǵa ólgenshe qumar.

— Elenanyń bizdiń gospıtálǵa aýysýynda bir úlken sebep bar ǵoı dep oılaısyń ba?

— Kim bilsin, bar da shyǵar. Eki arada sol qyzdyń aıyrbasyna men ketetin boldym, — degeninde Valányń úninen qynjylys ańǵarylyp edi.

Almas tosyn jańalyqqa selt ete qalyp, sestene:

— Bul qalaı? Elenanyń ornyna seni jiberetin boldy ma? — dep edi, Valá nemquraıdy syńaımen syńq etti.

— Iá, kádimgi baspa-bas aıyrbas... Qýana ber, aspannan bir perishte túse qaldy. Qaıdan bilesiń, ol saǵan baqyt ákelgen shyǵar...

— Elenanyń maǵan qandaı baılanysy bar?

— Jaqsylyqqa yrym bolsyn degen dostyq tilegim ǵoı.

— Endeshe tilegiń qabyl bolsyn.

— Esińde bolsyn, Almas, — dedi Valá nazdana, — adal dostyń aq tilegi árqashanda qabyl bolady.

— Seniń-aq osyndaı bir buralqy qaljyńyń qalmaıdy, Valá, — dedi Almas jorta qynjylǵan bolyp. — Osy bir Elena bolmady, pále boldy ǵoı ábden...

— Qashan aıttyń deme, Almas! Osy qyz túbinde seniń basyńa baqyt qusy bop qonady.

— Uzyn sózdiń qysqasy, — dedi Almas sózdi tujyryp. — Elena ekeýiń ózara kelisip, oryn almastyratyn bolǵansyńdar ǵoı tárizi...

— Taýyp aıttyń, bir qatesi joq. Jalynyp qoımaǵan soń kóńilin qımadym.

— Kárip jannan túńildim, zerigip kettim deseıshi.

— Qoıshy, men senen nege túńilemin, — dedi Valá kirbeńdep. — Naqtyly jaǵdaıǵa baǵyndym da, kelisim berýge májbúr boldym.

Valá óz biligimen «naqtyly jaǵdaıdy» ashyp aıta qoımaǵan ǵoı, Almas endi jorta qoqan-loqyǵa basty:

— Bizdiń qazaqta «soqyrǵa sot joq» degen mátel bar, — dedi ol sustanyp. — Eger de shynyńdy aıtpasań, gospıtál nachalnıgin shaqyryp alamyn da, janjal shyǵaramyn, seni basqa gospıtálǵa jibertpeı qoıamyn, Elenańdy qyzmetke qabyldamaımyn.

— Keshigip qaldyń, — dedi Valá saspaı, — kıimimiz pishildi de, tigildi, jarlyqqa qol qoıyldy... Áne, Elenanyń ózi de kelip qaldy.

— Sálem sizderge! — degen tanys daýys estildi sańqyldap.

— Qadamyń qaıyrly bolsyn, Elena! Qyzmetiń jemisti bolsyn! — dep Valá saırady.

— Joldas aǵa leıtenant! Sizdiń quzyryńyzǵa kelip qaldym, jańa qamqorshyńyzdy qabyl alyńyz! — Elena suńqyldap kelip, Almastyń qolyn qysty.

— Hosh kelipsiń! — Almas qolyn bosatyp alyp, jóndelip otyrdy.

— Basy artyq úshinshi adamǵa ne turys bar, men kettim, dedi de, Valá syrǵaqtap jónele berdi.

— Valá, kelesiń ǵoı, taǵy da sóılesermiz, — dep Almas kelinshektiń artynan dybystap qaldy.

— Kelemin, qoshtaspaı ketpeımin! — dedi de, Valá esikti tars etkizip jaýyp shyǵyp ketti.

Bir ǵajaby, kelgen betinde Elena bóten-bastaq sózge barmaı, osy palatada talaı ýaqyttan beri jumys istegen baıyrǵy medsestradaı erkin qımyldap, áýeli Almastyń tósek-ornyn qaǵyp silkip, jóndep salyp, tıisti dárilerin ishkizdi. Terezeniń jeldetkishin ashyp, palatanyń qapyryq aýasyn tazartty.

Almas álden ýaqytta asa bir qýnaq pishinmen serpilip, Elenany qasyna otyrǵyzyp qoıyp, jaılap sóz bastady. Elenanyń osy gospıtálǵa ne sebepten qyzmetke aýysyp kelgenin surap edi. Anaý osy oraıdaǵy óz dálelin aıtyp, tıanaqty jaýap berdi: onyń sózine qaraǵanda, bul gospıtálǵa aýysýynda pálendeı sebep joq eken. Bir jerde uzaq qyzmet istegendikten zerigip kettim, jurt jańalaǵym keldi deıdi. Valámen kópten beri dos eken. Ekeýi ózara sóılesip, qyzmet oryndaryn almastyrýǵa kelisipti.

Qalaı degenmen de Almas Valányń basqa gospıtálǵa kóshýine pushaıman bolyp, qobaljı berdi. Oǵan degen qaltqysyz kóńili qulazyp, bir qımas adamynan aıyrylǵandaı, álden-aq saǵynysh sezimi tasqyndap ketti. Qara qoshqyl túk basqan palýan bilekteriniń jýan tamyrlary kógere dolyryp, alpamsadaı qara kózildiriginiń kóleńkesi japqan júdeý júzinen ishki sezim tolqynynyń ystyq lebi qalqyp shyǵa keldi. Sonda da Valá turysynan qapelimde syr bermeske bekinip aldy da, ustamdy keıpinde Elenaǵa sypaıy til qatty:

— Nege úndemeısiń? Meni jatyrqap otyrsyń ba?

— Nege jatyrqaıyn? — dedi Elena elpildep. Men seni jek kórsem, óz erkimmen osy gospıtálǵa aýysam ba?..

«Mine qyzyq? Sonda Elenanyń osy gospıtálǵa aýysýyna men sebep bolǵanym ba? Osy qyzdyń sózinde logıkaǵa syıatyn qısyn joq qoı. Biraq onymen kelmeı jatyp sóz talastyrýdyń ne keregi bar?» Osy oı Almastyń jan saraıyna úıirile berip edi.

— Men beıneti kóp masyl adammyn, Elena! — dedi Almas. — Bolsa-bolmasa da óziń suranyp kelgen ekensiń, qıynshylyǵyma kónesiń, shydaısyń.

— Men qıyndyqtan ımenbeımin, kónbis adammyn, — dedi Elena aqyryn.

— Eńbegiń zaıa ketpes, tirlik bolsa jaqsylyǵyńnyń esesin qaıtararmyn... — Almas osyny aıtyp, tynyp qaldy. Elena keıip turyp, onyń betine úńildi. Zaǵıp jigittiń aısyz qarańǵy túndeı kózildiriginen óziniń bulyńǵyr bet beınesin kórdi. Júregi shymyrlap, býyndaryna diril kirdi. Elena kózildirikten kózin taıdyra berip, bir túrli qylyqty daýyspen:

— Qyzmet babymen de, bylaısha joldastyq retinen de budan bylaı etene aralasatyn boldyq qoı, pursat berseń maǵan bekitilgen basqa palatalarmen tanysaıyn, — dedi.

— Barsań bar, — dedi Almas, ony ishi qımaı. — Keshikpeı kelesiń ǵoı.

— Kelmegende qaıda keter deısiń.

— Qaıta aınalyp kelgenshe aman bol, kútemin.

Elena ystyq alaqanymen Almastyń shashyn sıpady.

— Kelemin, kút meni.

Elenanyń bul gospıtálǵa qyzmetke aýysyp kelgenine bir aıdan asyp barady. Valá bolsa onyń ornyna osy qaladaǵy hırýrgıalyq derbes gospıtálǵa ketken-di. Elena kóbinese Almastyń qasynda bolady da, em-domyn, kútimin jiti qadaǵalaıdy. Ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda bolyp degendeı, zaǵıp jigittiń qas-qabaǵyna qaraıdy.

Osylaısha kúnder jyljyp óte berdi. Gospıtáldyń daǵdyly tirligi keıde tasyǵan darıadaı burqan-talqan bola qalyp, sheńberinen asyp ketedi de, quıyndatyp óte shyqqan surapyl daýyldaı báseńdeı qalady. Ásirese, maıdannyń alǵy shebinen jaraly jaýyngerlerdi ákelip, «dárigerlik óńdeýden» ótkizgende, densaýlyq jaǵdaıyna -jaraqatynyń túr-túrine qaraı árqaısysyn tıisti palatalarǵa bólip ornalastyrǵanda gospıtáldiń úlken-kishi qyzmetkerleri kúndi kúnge, túndi túnge ulastyryp, shetinen zyr júgirip júrgeni. Elena osyndaı qarbalas jumysty túni boıy atqarysyp tastap, tań ata úıine kelgen. Úsh saǵattaı tynystap alyp, tóseginen yrshyp turdy da, tez jýynyp, shaıyn shala-pula iship, gospıtálǵa jetken boıda, týra Almastyń palatasyna keldi.

Almas Elenany erkeleı qarsy aldy:

— Kesheden beri kelmeı kettiń ǵoı, qulazyp qaldym, — dedi. Elena oǵan kesheden bergi qaýyrt jumystyń jaǵdaıyn túsindirip, maıdannyń alǵy shebinen ákelingen jaraly jaýyngerler jaıynan habar berip edi. Osy bir dúrbeleń jaǵdaıdy Almastyń ózi de bilgen joq. Gospıtálǵa túsken jaraly jaýyngerler jaıyn Elenadan estigende jany jabyrqap, muńaıyp qaldy. Keshegi bir kún ishinde urys dalasynda qansha adam qaza tapty. Qansha adam múgedek bop qaldy eken?» Osy bir sarsań oıdan aryla berip, Elenaǵa ózimsine bir sóz aıtty:

— Qasyma jaqyn otyrshy, Elena! Bir jaqsy áńgimeń bar ma? Sen joqta múlde jalǵyzsyrap qaldym...

— Búgin meniń demalys kúnim ǵoı, — dedi Elena baıaý ǵana, sonda da seniń qasyńda bolaıyn dep ádeıi keldim.

Almas kóterińki kóńil kúıiniń tasqyndy áserimen jaırańdap otyryp:

— Men búgin tamasha tús kórdim, túsimde qyzyq is kórdim, — dedi.

— Túsińde ne kórdiń? Aıtshy, joryp bereıin.

— Ýa, ǵajap! Túsimde baıaǵy saý qalpyma túsippin... Qus bolyp aspanǵa ushtym, bıik asqar taýlardan, qatpar-qatpar qalyń bulttardan asyp kúnge jettim.

— Sosyn ne kórdiń?

— Kún astynan bir sulý qyz jarq etip shyǵa keldi. Qyzdy dereý qaǵyp aldym da, qanatyma mingizip, aqqan boıymmen jerge tústim.

— Kórgen túsiń ǵajap eken, jaqsylyqqa yrym eken, elden súıgen qyzyńmen qaýyshady ekensiń. — Elena syńqyldap kúlip sál toqtady da, sózin jalǵap jiberdi. — Endi men saǵan óńimde kórgen qyzyqtarymdy aıtyp bereıin.

— Meniń oıdan shyǵarǵan qıalı túsime nanyp otyrsyń ba? Endi shynaıy dúnıege kósheıik. Óńińde kórgen qyzyqtaryńdy aıtshy.

— Kórgen qyzyqtarymdy qaǵazǵa túsirip edim, sony oqyp bersem deımin...

— Seniń ondaı da óneriń bar ma edi?

— Jazýshylyq ómir maǵan qaıdan kelsin. Ózimshe jazǵan bolyp edim.

— Muny osy kúnge sheıin maǵan nege aıtpadyń?

— Maqtanaıyn ba? Kóbeıgende keıin bir-aq bilsin dep aıtpaı júr edim.

Elenanyń bul aıtyp otyrǵany shynynda da ádebı eńbek bolar, ol kúni buryn kúmpildemeıin dep, kishipeıildik kórsetip otyrǵan shyǵar.

— Shyǵarmanyń aty ne? Qandaı taqyrypqa jazyp ediń? dep surady Almas.

— Qaıdaǵy shyǵarma? Ásheıin kúndelik sıaqty birdeme. Saǵan oqyp bergeli úıden ádeıi ala kelip edim.

— Al, endeshe, bastap jiber.

ELENANYŃ KÚNDELİK DÁPTERİNDEGİ JAZÝLAR

Osy jasymnyń ishinde anda-sanda qabyrǵa gazetine shyǵyp maqala jazǵanym bolmasa, kúndelik jazyp kórgen jan emes edim.

Gospıtáldyń qym-ǵýyt jumysyna mıdaı aralasqanyma eki jyldan asyp barady. Sodan beri san myń jaralylardy qolymyzdan ótkizdik. Qıly-qıly ýaqıǵalardy kózben kórip, qolymyzben atqardyq. Soǵys lańy búkil elimizdi sharpydy. Biraq soǵys soǵys qaharly bolǵanymen súıikti Uly Otanymyzdyń ómir ózegin úze almaıdy. Oǵan men kámil senemin.

Keıingi kezde men qıalshyl bolyp kettim. Ómir týraly, ómirdiń qıly-qıly syrlary týraly kóp oılanamyn. Ótkinshi jaýyndaı ókindirip ketken jastyq shaǵym, kúz bolǵanda jyly mekenine qaıtqan qustaı jan-jaqqa bytyrap ketken qurby-qurdastarym eske túskende kúıinemin, muńǵa batamyn.

Týyp-ósken atamekenim — Esilimdi ańsap saǵynamyn. Tirlik bolsa qyz sıpatty Qyzyljarymdy, jas baladaı momaqan Esilimdi kórermin, saıasynda emin-erkin saırandarmyn...

Men Esildi, Qyzyljardy, birge ósken qurby-qurdastarymdy, mamam marqumdy keıingi kezde túsimde jıi kóremin.

Aty tyl demeseń, soǵystyń neshe túrli taýqymetin biz de órýdeı-aq kórip kelemiz. Orta qursaq, shala uıqy bola júrip, eń aqyry kútýshi sanıtarkaǵa sheıin árqaısymyz úsh-tórt adamnyń qyzmetin atqaramyz. Jan raqaty, oıyn-kúlki degenderińizdi keleshektegi beıbit dáýirdiń úlesine qaldyrdyq. Gospıtálǵa túsken bir jaraly jaýyngerdi shamaly tılandyryp, qashyq tyldaǵy gospıtálǵa aman-esen jóneltsek, urys túzinde áldeneshe júz fashısi jamsatqandaı qýanyp qalamyz.

Gospıtáldyń syrttan qaraǵanda jumyrtqadaı jyp-jylmaǵaı, birkelki turmysyna aralasyp júrgende, ýaqyt ótken saıyn kóńilimniń kókjıegi keńeıip, este qalar eleýli ýaqıǵalardyń qolaıyn kele jatqanyn sezinemin.

Gospıtálda kórgen - bilgenim, kókirekke uıalaǵan ár alýan aılarym qansha kóbeıse de, kúndelik jazaıyn degen oıym joq edi. Meni Almastyń palatasyna taǵaıyndaǵan sátten bastap-aq múlde mazam ketti. Qapylysta mert bolǵan osy bir qazaq jigitiniń gospıtáldaǵy ómirine oraılas eleýli derekterdi jáne soǵan baılanysty týǵan ár kezdegi oı-pikirimdi ara-tura qaǵaz betine túsire júreıin dep nıet ettim. Biraq bul talabymdy jan adamǵa sezdirgen joqpyn.

1 maı 1943 jyl.

Ia, sát! Meniń kúndeligim bir qadirli kúnnen bastaldy. Búgin jer júzi eńbekshileriniń yntymaq meıramy, adamzat kókteminiń kúni. Asqar taýlar, quz-qıa, tereń shatqaldar, asaý ózender, aıdyn-shalqar kólder, ámbe tabıǵat jańaryp, jasaryp, gúl jaınaǵan shaǵy.

Oılap qarasam, tabıǵat ta qyzyq qoı! Ómirde neshe túrli aýmaly-tókpeli qıyn-qıyn ózgerister bolyp jatsa da óziniń negizgi zańynan áste aınymaıdy. Laısań soǵys qansha aıtqanmen tabıǵattyń betine daq túsiredi, tánin jaralaıdy. Biraq onym túpkilikti zańyn eshqashanda ózgerte almaıdy...

Kúndegi daǵdym boıynsha búgin tańerteń dál saǵat segizdi Almastyń palatasyna kirdim. Ol jýynyp, taranyp, muzdaı kıinip, tańerteńgi asty ishýge qamdanyp otyr eken. Almas meni qýanyp qarsy aldy.

— Almas! Seni kóktem meıramymen quttyqtaımyn! Turmysta baqytty bol, ómir-jasyń uzaq bolsyn, — dep qolyn qatty qystym da, gúl shoǵyn ustattym.

— Men de seni Birinshi maı merekesimen quttyqtaımyn, Elena! Saǵan aınymas baqyt, uzaq óristi, mereıli turmys tileımin, degende Almastyń qońyrqaı júzine qýanysh nury júgirdi. Ornynan qumarta shıraq turdy. Men bergen raýshan gúldi kóziniń nobaıyna jaqyndatyp ustap, ıiskedi. Baıqaımyn, gúldi kórgisi keledi, onyń ásem kórkinen janyna lázzat alǵysy keledi.

Almasty aıap kettim. İshim qyj-qyj qaınaıdy. Almas meniń júzimdi kórgen joq, men ákep bergen myna ádemi gúldi de kórmeıdi. Ol endi bolashaq jaryn da, násip bolsa, dúnıege keletin tuńǵysh perzentin de kórmeıdi.

Bálkim, osynaý tymyrsyq sátte Almas ta osyny oılaǵan shyǵar. Qarmanyp baryp gúldi jastyǵynyń ústine qoıdy da, tamyrlary kógere bileýlengen túkti som bilegin maǵan beıimdeı berdi:

— Bilegimdi qysshy, Elena! Qanymnyń serpinin baıqashy, — dedi.

Myrs etip kúlip jiberdim. Onyń bul áreketi maǵan áldeneni abaılamaı aıta salǵan ańǵyrt jigittiń oǵash minezindeı kórindi, Kúsh synaǵany nesi! Menimen ázildeskisi kele me eken? Álde erkelegeni me?

— Men seniń kúshińdi synaıtyn palýan deısiń be? — Osyny aıtýyn aıtsam da, artynan qatty ókindim. «Osyny da dátke qýat kóredi ǵoı, miskin!» Bar kúshimdi salyp eki bilegin kezek-kezek qysa berdim. Qan tamyrlary serippedeı shıyrshyq atady.

— Qanyń tasyp, qaıratyń qalpyna kelgen eken, — dep edim, Almas qalbalaqtaı qýanyp qaldy.

— Ras aıtasyń ba? — dedi.

Tústep qarasam, Almastyń óńi kúndegiden búgin ózgeshe túlegen eken. Tebirengen tereń oıdyń áýezesimen eljirep otyryp, sypaıy til qattym:

— Búgin óziń maı kúnindeı jaınap ketipsiń, — degenimde, Almas uzaq jylap, áldeqandaı álekeı-shúlekeı oıynshyqqa aldanyp, maýqy basylǵan jas baladaı jeńil ǵana kúrsindi.

— Qaqaǵan aıazdar, tútegen borandar, bir kúngideı de bolmaı etip te ketti, — dedi ol, — ólmegen janǵa kóktem de keldi.

Taǵy da sary ýaıymǵa berilip keter dedim de, muńmen bastaǵan sózin ádeıi basqa jaqqa buryp jiberdim:

Daıym meniń oılaıtynym seniń qamyń, seniń kóńil kúıiń bolsa, men de kóńildenip júremin, — dedim.

Almas qyrly keńsirigine syrǵyp túsken qara kózildirigin jóndep qoıyp, kenet serpile:

— Maǵan istegen jaqsylyǵyńdy ómiri umytpaspyn, meıirimdi orys qyzy! — dedi.

Maǵan budan artyq qandaı syılyq kerek. Jaraly jigittiń júreginen jaryp shyqqan rıasyz alǵysyna kenelip, bir jasap qaldym. Kózimnen qýanyshtyń ystyq jasy yrshyp ketti.

— Sonsha men saǵan elden erek ne jaqsylyq istedim? — dedim kúrek tolqynyn basa berip. — Jurttyń bárine birdeı qarap, kúndelikti qyzmetimdi durys atqarǵannan basqa....

— Elena! Men senen bir suraq suraıyn, — dedi Almas tebirenip.

— Qıyn bolmasa jaýap berýge tyrysyp kóreıin, sura, — dedim.

— Sen osy, shynaıy mahabbat degendi qalaı túsinesiń? Onyń qandaı sıpattary bolady?

— Meniń bilýimshe, naǵyz kirshiksiz mahabbat syrtqy ádemilikti tańdamaıdy, aqyl-parasatqa, ishki dúnıeniń kórkine qaraıdy, — dedim.

— Men de osylaı oılaımyn, endi bul taqyrypty keıinge qaldyraıyq, — dedi Almas.

Almas kún ótken saıyn shırap keledi. Buryn eki sóziniń birinde sary ýaıymǵa salynyp, ómirden túńilip otyratyn edi. Keıingi kezde kóńil kúıi kúrt ózgerdi. «Órshil úmit», «asyl arman» shyqty asqaq sózderdi kóbirek aýyzǵa alatyn bolyp júr. Demek, tán jarasy jazylǵan saıyn jan jarasynyń da beti beri qaraǵany. Biraq, meniń oıymsha, osynyń ózi de ýaıym-qaıǵyǵa jeńdirtpeı, ásirese zaryqqan shaǵynda ózin-ózi jubatqan jannyń kóldeneń kózge birden shalyna ketetin syrtqy áseri. Anada bir kúni Almastyń qamyǵyp otyryp maǵan aıtqan bir sózi esimnen ketpeıdi: «Eki kózimnen aıyrylǵannan, eki aıaǵymnyń qara sanynan kesilgeni jaqsy edi...» Qaıtsyn, baıǵus! Qos shyraqqa ne jetsin! Aıaq-qolyn matap, qarańǵy qapasqa qamap tastaǵan tutqyn jan sekildi ǵoı.

«Asylyp ólgen adamnyń úıinde kendir arqan týraly sóz qozǵamas bolar». Osynda kelgeli Almasqa men soqyr adam jaıynda bir sóz aıtyp kórgen emespin. Qaıta, ol záýsaıtan óziniń kem-ketigin aıta bastasa, retin taýyp basqa taqyrypqa buryp ketemin. Qashan da bolsa elden erek ómirsheń, órshil áńgimelermen aldandyramyn.

— Elena? — dedi Almas menen bir zor tilegi bardaı-aq qıyla. — Senen taǵy da bir suraq suraıyn.

— Sura.

— Maıdandaǵy jigitińdi jaqsy kóresiń be?

Jigitimmen ekeýmizdiń aramyzda munyń ne jumysy bar? Qıtyǵyp baryp, shaqqa shydap qaldym. «Kemtar adam ǵoı, aıta bersin, oǵan meniń nem ketedi?» — dep kóńiline qaradym. Sálden keıin sabyrly qalpymda:

— Sen ony aıtasyń, men Vıktorymnyń jolyna shybyn janymdy sadaǵa etýge de barmyn, — dedim.

— Meniń jańaǵy suraǵym ersi boldy ǵoı, Elena!

— Túk te ersiligi joq... Azar bolsa meniń jigitime degen súıispenshilik sezimimniń baǵdaryn bilgiń kelgen shyǵar.

— Ondaı oıym joq edi, — dedi Almas, menen qaımyqqandaı kózildirigin qolymen kólegeılep. — Saǵan balasha erkeleımin dep, bir ábes sóz abaısyzda aýzymnan shyǵyp ketti. Keshir, aınalaıyn!..

— Keshirgeni nesi? Sen meniń aldymda ne qylmys istediń?

— Baıqaǵan shyǵarsyń, — dedi Almas ıman tarazy qalypqa aýysyp. — Uıalǵanymnan ne derimdi bilmeı qınalyp qaldym. Bizdiń qazaqta «ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi» degen maqal bar.

— Sen endi sol bir ázil tektes jeńil sózdi aıypqa balan, quldyraı berme, Almas, — dedim. — Esińde bolsyn, men Vıktorymdy eshbir janǵa teńgermeımin.

— Óte jaqsy! Aınymas mahabbat sondaı bolmaqqa kerek, dedi Almas súısinip.

— Men de saǵan sondaı aınymas móldir mahabbat ıesi adal jar tileımin, — dedim. Meniń bul aıtqanym kópti kórgen aqylgóı qarıanyń tilek-batasy sıaqty bolyp shyqty.

— Aıtqanyń kelsin! — dedi Almas.

11 maı.

Búgin bizdiń gospıtálda bir eleýli ýaqıǵa boldy. Qazaqstannyń Shymkent qalasynan Almastyń atyna posylka keldi. Qol chemodan tárizdi kishkene jáshikti ashyp kórsem, ishi tolǵan órik-meıiz, anar eken. Aınala shetine órnektep keste shekken aq jibek oramaldyń arasynan hat shyqty. Hat oryssha jazylypty.

Posylkany Almasqa tabys ettim de, hatty tabanda oqyp berdim.

«Ardaqty Almas aǵa! Sizge kún shýaqty, baý-baqshaly Shymkent qalasynan sálem.

Esimińizge syrttan qanyqpyz. Meniń úlken aǵam Dúısenqul Álimbetov Ortalyq maıdannyń gazetinde isteıdi áskerı ataǵy kishi leıtenant. Sizdiń erlik isińiz búkil maıdanǵa pash bolypty. Sovet adamyn ot ishinen aman alyp shyǵyp, ózińiz bomba astynda qalypsyz. Sizdiń osy otanshyldyq keremet isińizdi Dúısenqul aǵataıym maıdan gazetine jarıalapty, gazetin bizge jiberipti. Gazetke saý kezińizdegi sýretińiz basylǵan eken. Aǵataıym siz emdelip jatqan gospıtáldyń adresin jazypty, osy jigitke hat jaz, sálem-saýqat jiber, qýant depti.

Gazettegi siz týraly maqalany úı ishimizben oqyp, sizge qatty rıza boldyq. Jaraısyz, aǵa!

Bizdiń qolymyzdan dám tatsyn dep, sizge az ǵana saýqat jiberdik. Myna bir kishkentaı oramaldy menen eskertkish etip qabyldańyz, aǵa!

Sizge qart ákem men sheshemnen duǵaı sálem. Ózim qyzmet isteıtin qalalyq aýrýhananyń qyzmetshilerinen sizge kóp-kóp sálem (men aýrýhanada medsestra bolyp isteımin).

Tez saýyǵyp shyǵyp, ómirde baqytty bolýyńyzǵa tilektespin. Maǵan hat jazsańyz, adresim:, Shymkent qalasy, Sovet kóshesi, 5-úı.

Alystaǵy qaryndasyńyz

Jaýhar Álimbetova.

2 maı, 1943 jyl».

— Apyr-aı, Qazaqstanym kóship kelgendeı boldy ǵoı, — deı berdi Almas.

Oramaldy qolyna ustattym da:

— Qaryndasyń, saǵan arnap jiberipti, áıbát eken, tóńiregine ádemi keste shegipti, bir buryshyna «Almas aǵaǵa eskertkishim, Jaýhardan» dep órnektep jazypty, — dedim.

— Oramalǵa meniń atymdy jazyp pa? Eskertkish bolsyn dep ne? — Almas oramaldy ersili-qarsyly jelbiretip, betin jelpı berdi. Kózildirigin shamyrqana sýyryp aldy da, kóziniń úńireıgen ornyn oramalmen búrkep qoıdy. Qara túnek tún arasynan shashyrap shyqqan aı sáýlesin kórgendeı, oramaldy alaqanymen jaýyp, balqyp otyryp qaldy. Bir mezette oramaldy tórtkildep búktep alyp keýdesine basty. — Qasıetti oramaldyń eresen áserinen júregim lúpildep, boıym balqyp ketti.

Almas ekeýmiz máre-sáre bop otyryp, osydan bir aı buryn bizdiń gospıtálǵa maıdan gazetinen kelip ketken qazaq jigitin eske túsirdik. Ol jigit Almaspen kúni boıy ońasha áńgimelesken. Myna hat ıesi Jaýhar Álimbetovanyń aǵasy Dúısenqul sol jigit.

— Erteń Jaýharǵa hat jazyp bershi!.. — dedi Almas.

— Qup bolady.

— Men qaryndasyma jazatyn hattyń nobaıyn búginnen bastap oılana bereıin...

— Oılan, Almas! Jaýhar qaryndasyńa ońdap hat jazaıyq.

12 maı.

Negizgi sharýalarymdy tyndyryp tastadym da, Almastyń palatasyna qaıta aınalyp keldim. Bir ǵajaby, qashan kelsem de, Almas meni jaırańdap qarsy alady.

— Al, Elena! Jaýharǵa jazylatyn hattyń nusqasyn men saǵan oryssha aıta bereıin, sen qaǵaz betine óńdep túsire ber, — dedi.

Ákelgen qaǵaz ben qalam-sıany týmbochkanyń ústine saılap qoıdym da, Almasqa qulaq tostym.

— Sen aıta ber, men jaza bereıin, — dedim.

Almastyń Jaýharǵa maǵan jazdyrǵan haty tómendegideı bolyp shyqty.

«Qymbatty qaryndasym, Jaýhar! Alystaǵy aǵańnyń yntyq júrekten joldaǵan sálemin qabyl al! Meni elep hat jazypsyń, ońtústiktiń mıýasyn jiberipsiń, kóp raqmet saǵan! Ásirese seniń eskertkish oramalyń meni qatty tolqytty. Bul oramal qasıetti Qazaqstanymnan, Ońtústik ólkesinen maǵan ádeıi ushyp kelgen aq qanatty baqyt qusyndaı boldy.

Ardaqty Jaýhar! Sen ózińniń maǵan degen týysqandyq iltıfatyńmen ómirge senimimdi, qushtar sezimimdi arttyrdyń, júregime nur quıdyń.

El — Otanym barda, sender sıaqty qamqorshy, týysqandarym turǵanda men kózimnen aıyrylyp, kór soqyr boldym dep ókinbeımin, qapalanbaımyn.

Ómirde baqytty bol, eńbekte zor tabysqa jet. Qarıalaryńa, qyzmettes joldastaryńa menen sálem aıt!

Saý kúnimdegi sýretimdi gazetten kórgen ekensiń, múgedek kezimdegi keskinimdi kórsin dep, saǵan gospıtálda túsken sýretimdi jiberdim.

Qolyń tıse hat jaz!

Zor qurmetpen, aǵań Almas».

Hatty pochtaǵa tapsyrar aldynda kúndelik dápterime kóshirip jazyp aldym.

20 maı.

Ómirdiń qyzyǵy men shyjyǵy kóp bolady eken. Beıbit zamanda ony kim oılaǵan? Usynsań qol jetetin jerde kúndeı jarqyrap turǵan armanyń taǵdyrdyń qatal ámirimen qıal jetpes qıaǵa alystap ketedi eken. Jaıshylyqta tynyshtyq shaqta joldas-joralaryńnyń arasynda jaırańdap beıqam júre beresiń. Turmystyń anaý-mynaý kem-ketigin elemeısiń. Osyndaı muńsyz ómirdi seniń pesheneńe jazyp qoıǵandaı kóresiń.

Jastyq shaǵym jylystap ótip barady. Oǵan nesine ókineıin. Jastyq shaq árkimniń-aq basynan ótedi. Ólgende qabirińe birge kiretin aınymas mahabbatty aıtsaıshy. Osydan maqrum qalmasam eken!

Teginde, adam ómirinde aqylǵa syımaıtyn tańǵajaıyp qubylystar bolmaıdy. Adam týady, óledi, ómirdiń uzaq jol-saparynda qyzyqqa da, qıyndyqqa da kezdesedi, qartaıady, aqyry dúnıeden ketedi. Osynyń bári zańdy qubylys.

Dúnıege kelgenimde ómir meni sýyq shyraımen qarsy alypty. Eki jasqa kelgenimde sheshem ólipti... Sheshem ólisimen ákem meni naǵashylaryma tastap zym-zıa joǵalypty. Onyń qaıda ketkenin, óli-tirisin kúni búginge deıin eshkim bilmeıdi... Naǵashylarymnyń arqasynda turmystan tarshylyq kórgen joqpyn. Sonda da bolsa áke-sheshege ne jetsin. Keıde tipti oılap ketsem, japyraqsyz, butaqsyz qý aǵash sıaqty ekenmin. Ómirimniń osynaý kem-ketigi úıli-barandy bolyp, óz aldyma turmys qurǵanda tolyǵatyndaı kórýshi edim. Onyń da sáti túspeı qoıdy.

Vıktordyń sońǵy jazǵan hatyn oqyǵanda maǵan osyndaı oılar kelip edi. Syzyqty dápter qaǵazynyń úsh betin toltyryp jazypty. Burynǵy hattary sarabdal bolatyn edi. Osy joly sonyń esesin toltyrǵysy kelgendeı uzaqqa siltepti. Hatty sol qalpynda kúndelik dápterime áıbáttap jelimmen japsyryp qoıdym. Onyń oń jaq shekesine Vıktordyń maıdannan jibergen sońǵy sýretin qosa japsyrdym. Sýrettiń astyna «Maıdanger kishi leıtenant Vıktor Hrýstalev» dep iri árippen ádemilep jazyp qoıdym.

Iá, Vıktor meniń alystap ketken asyl armanym! Kóktem shyqqanda mekenine qaıtqan kerbez aqqýdaı jarqyldap oralasyń ba? Álde qatal taǵdyrdyń soqqysyna ushyrap, maıdan dalasynda máńgi-baqı qalasyń ba?

Qoıshy, kúırek sezimge berilip kettim bilem. Qaıdasyń, jarqyn úmitim? Jastyq shaǵymnyń aq qusy bolyp kókiregime qaıta kelip qonsaıshy! Men seni alystan ańsap kelgen Vıktoryma balaıyn da, meıirimdi qandyraıyn.

Kúndelik dápter betindegi Vıktordyń sýretine tabyndym.

— Sóıleshi, janym! Tym bolmasa, bir aýyz sóz qatshy maǵan!

Sýret ornyna hat sóıleıdi:

«Súıiktim Elena! Hatyńdy aldym. Kóp raqmet saǵan. Búgin soǵystyń bir alaqanshyq tynyshtaý kúni edi.

Hatymdy molyraq jazaıyn. Blındajda otyrmyz. Soǵystyń úırenshikti qatal turmysy. Qatygez soǵystyń qaharyna boıymyz úırenip, ábden kóndigip aldyq qoı. Mundaı qıyn jaǵdaıda asqan shydamdylyq, ózińdi-óziń basqalardan joǵary sanaıtyn tákappar minez, bolattaı berik qaırat kerek...

Kishi peıil minezdiń sheńberinen shyǵyp ketkenime keshirim et, sáýlem! Jańaǵy aıtyp ótken qasıetterimniń arqasynda bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı, qadarıhal ataq-abyroıǵa ıe bolyp, júrip jatyrmyn.

Iá, soǵystyń sumdyq surapyl daýyly bir mezgil tolastap, laýlaǵan qalyń órttiń jalyny báseńdeıtin osyndaı alańqy kezder bolady. Mundaı kezde anda-sanda ár jerde gúrs etip jarylyp jatqan zeńbirek snarádtaryn, aınalada tarsyldap atylyp jatqan pýlemetterdi eleń qylmaımyz.

Umytpaı turǵanda mindetimdi atqaryp qoıaıyn, «Súıgen qyzyńa bizden sálem aıt», — dep qasymdaǵy joldastarym qylqyldap otyr.

Bul kúnde biz týǵan jerden alystap kettik. Elden qansha alystap, ilgeri basqan saıyn uly jeńistiń jaqyndaǵanyn sezinemiz. «Qapalanba, qaıǵyrma, meni jeńispen kút», — degendi ekiniń biri hatynda jazady. Men de osyny saǵan talaı jazǵan bolatynmyn. Osy bir óleń joly aıtyla-aıtyla ábden tozdy ǵoı deımin. Endi onyń ornyna «Uly jeńis merekesi kúni qaýyshaıyq», — degim keledi. Bul barsha halyqtyń uly úmiti men tilegi. Biz sol kúndi jaqyndatý jolynda jaýmen aıanbaı alysyp jatyrmyz.

Nesin jasyraıyn, adam bolǵasyn, onyń aýmaly-tókpeli jaǵdaılary kóp bolady. Keı-keıde qajısyń, qaıǵyrasyń, qapylysta oqqa ushyp jazym bop ketem be dep te oılaısyń. Túptep kelgende, qaıǵyny úmitke, senimge jeńdiresiń de, ómirge qulash sermeısiń. Hatymnyń negizgi arnasyna qaıta túseıin. Endigi bir jańalyǵym dıvızıa komandıri keshe omyraýyma «Birinshi dárejeli Otan soǵysy» ordenin qadady. Bul meniń maıdandaǵy ekinshi ordenim.

Tylda júrmin demeseń, sen de Otan soǵysynyń qatardaǵy jaýyngerisiń. Otan qorǵaý jolynda qanyn tókken jaraly jaýyngerlerdi baǵyp-qaǵý ońaı jumys emes. Men munda, sen onda jaýǵa óltire soqqy berip júrmiz dep sana, janym! Barsha joldastaryńa, ásirese qamqorlyǵyńdaǵy qazaq jigiti Almasqa kórmesem de menen sálem aıt.

Hat jaz.

Vıktor».

2 ıýn.

Búgingi kún meniń ómirimdegi eń bir qaraly kún. Vıktorymnan aıyryldym. Vıktordyń azaly habaryn estidim. Nanar-nanbasymdy bilmeı, esimnen tandym.

«Qymbatty Elena! Bul hatty sizge jazyp otyrǵan Vıktordyń ózińizge maǵlum joldasy grýzın jigiti Kamo Valıashvılı dep bilersiz.

Aıtpasqa amalym joq. Ardaqty dosym, maıdandas serigim Vıktordan aıyryldyq. Jaýmen keskilesken urysta erlikpen qaza tapty.

Orny tolmaıtyn aýyr qaza! Bekinińiz de qaırattanyńyz. Joldastyq qaryzymdy ótegeli ádeıi sizge habarlap otyrmyn.

Vıktordyń múrdesin Ýkraınanyń Solochıno derevnásyna áskerı qurmetpen jerledik. Zıratynyń sýret-beınesi men Vıktor ekeýmizdiń eń sońǵy ret birge túsken sýretimizdi jiberdim. Kórińiz de maýqyńyzdy basyńyz.

Nemis basqynshylaryna ólim kelsin! Uly Otanymyz jasasyn!

K. Valıashvılı».

Hat sózi qansha dáleldi bolǵanymen Vıktordy óldi degenge kóńilim senbeıdi. Kózimniń jasy tas bop qatyp qaldy. Hatty jerge tastaı berdim de, Vıktor men Kamonyń ıin tiresip qatar túsken sýretin betime bastym. Kózimdi tars jumyp aldym. Bul dúnıeden baz keshtim, áldebir qap-qarańǵy tuńǵıyqqa quldyrap batyp bara jatyrmyn... Meńireý túnek arasynan naızaǵaı jarqyldaıdy. Kózimdi ashyp aǵyl-tegil jylaı berdim.

Kamoǵa hat jazaıyn desem, qolym qaltyrap, qalamǵa jýyspaıdy. Qyzmettes serikterime, Almasqa Vıktordyń ólimin bildirmeýge bekindim.

6 IÝN.

Oı toqtatyp, aqyl tarazysyna salyp qarasam, Kamoǵa hat jazbaýym aǵattyq bolady eken. Adamgershilik ujdanyma kir keledi eken.

Des berisi, búgin gospıtál boıynsha kezekshi dárigerdiń kómekshisi edim. Eldiń bári uıyqtap jatqanda ońasha bólmede hat jazýǵa kiristim. Kópke sheıin jazaıyn degen pikirimniń basyn biriktire almaı, qatty qınaldym. Álden ýaqytta áıteýir birdeńeni dombaılap jazǵan boldym.

«Ardaqty Kamo! Sizge Otan úshin qaza bolǵan dosyńyz Vıktordyń súıgen qyzy, bul kúndegi qaıǵyly Elenadan sálem! Meniń qaıǵyma ortaqtasyp, jaqsy sózińizben kóńilimdi jubatqanyńyz úshin sizge kóp-kóp raqmet aıtamyn.

Endi ózińiz jibergen qý molanyń sýretine tabynyp, jylaı da zarlaı kún ótkizgennen basqa men sorlyda ne qaldy. Óz kózimmen kórmegen ólimge kóńilim senbeıdi. Ol da bolsa maǵan aldamshy jubanysh.

Vıktor aıtqan bolar, jeti jasymyzdan bir mektepte oqydyq.

Muǵalimder ınstıtýtynda birge oqyp júrgenimizde fın soǵysy bastalyp ketip, Vıktor armıaǵa alyndy. Ol soǵystan endi qutyla bergende myna soǵysqa tap boldy. Sóıtip, taǵdyrdyń qatal ámiri boıynsha eki jaqqa bólinip kete bardyq.

1941 jyldyń jazynda Qazaqstannyń Petropavl qalasyndaǵy medsestralar daıarlaıtyn kýrsty bitirip, maıdanǵa attandym. Bir jyl aldyńǵy sheptegi sanıtarlyq batalónda istedim. Oń aıaǵymnan jeńil jaralanyp gospıtálǵa tústim. Saýyqqannan keıin Rázan qalasyndaǵy hırýrgıalyq gospıtálǵa qyzmetke qaldyrdy. Qazirgi kúnde sol qaladaǵy terapıa-hırýrgıalyq aralas gospıtálda isteımin.

Vıktordyń kári áke-sheshesi Petropavl qalasynda turady. Ol bısharalarǵa da Vıktordyń ólimi jaıly qaraly habar jetken shyǵar.

Saý bolyńyz. Elińizge zor jeńispen oralyńyz.

Qurmetpen Elena».

10 ıýn.

Palatalardy aralap shyǵyp, aýrýlardyń dári-dármegin berip, hal-jaǵdaılaryn bilgennen keıin Almastyń qasyna keldim. Qajeti bolmasa da tósek-ornyn qaǵyp, silkip, jóndep qoıdym. Men kelgende Almas kereýetiniń qasyndaǵy arqaly jumsaq oryndyqta otyr edi. Kereýettiń qalqanyn sıpalap ustap, tik túregeldi de, úzdige til qatty:

— Elena!..

— Ne aıtaıyn dep ediń?

— Senen bir suraǵym bar edi.

— Qandaı suraq?

— Keıingi kezde sen osy jasyp ketkenbisiń, qalaı?

— Ony qaıdan bildiń? — dedim jorta qynjylǵan bolyp. — Baıaǵy qalpymdamyn. Múmkin, sharshaǵan shyǵarmyn.

— Buryn maǵan kelgende qyzyq áńgimeler aıtyp, kúldirip kóńilimdi kóteretin ediń, — dedi Almas kereýettiń qalqanyna arqasyn súıep tura qalyp. — Keıingi kezde sonyń biri joq. Qolyń bosaǵanda kitap oqyp beretin ediń, ony da qoıyp kettiń...

Myna qara! Meniń qaıǵyryp júrgenimdi Almas ushqyr seziminiń kúshimen ańǵaryp qalypty. Qansha bildirmeıin desem de keıingi kezde quldyrap ketken kóńil kúıim meni ustap bergen eken.

Almas meniń jańaǵy aıtqan qısynsyz ýájime ılana qoımady. Keıingi kezde kúrt ózgerip, júnjip ketýimniń túpki sebebin bilgisi keledi. Áıteýir, ne de bolsa syr bildirmeıin dep qalaı jaltarsam da, aınala utylap ustap ala berdi. Tipti bolmaı bara jatqan soń, maıdandaǵy jigitimnen hat kelmeı qoıyp, soǵan qapa bolyp júrmin dep, jalǵan syltaý aıttym.

— Bul dálelińe den qoıamyn, — dedi Almas, — ondaı-ondaı úzilister bola beredi. Qoly tımeı júrgen shyǵar.

Únsiz qan jylap turmyn. «Bul dúnıeniń tirlik kúıbeńinen Vıktordyń qoly birjola bosaǵan. Endi oǵan eshteńeniń de keregi joq... Oǵan buıyrǵan máńgilik jaıly oryn Ýkraınanyń eki metr jeri...»

— Qamyqpa, Elena! Súıikti Vıktoryń saharanyń aq maralyndaı oınaqtap keler áli-aq...  — dedi de, Almas meni qaýmalap, arqaǵa qaqty.

— Joq, Vıktor kelmeıdi, — dedim tiksine.

Sol-aq eken, Almas shıyrshyq ata tura qalyp, qara kózildirigin maǵan tóndire:

— Sen ne dep tursyń? — dedi.

Eńkildep jylap jiberdim.

— Men baqytsyz janmyn, Almas...

— Qaıdaǵy joq sumdyqty aıtpashy, Elena! Nemene? Vıktordan jamanat habar aldyń ba?

Vıktordy óldi deýge aýzym barmaı, tilim kúrmele berdi. Júregim qysylyp, tynysym tarylyp barady. Aǵyl-tegil jylaı berdim. İshimdegi laýlaǵan jalyn lyp etip syrtqa shyqty. Iyǵym búlkildep, ishi-baýyrym solqyldap áketip barady. Almas meniń dirildegen qolymdy ustap, qoltyǵymnan demeı berdi.

— Sabyr et, shyda, Elena!..

— Shydamasqa sharam bar ma?! — dedim.

Almas meni tátti sózimen jubatyp, kópke sheıin qasynan jibermedi.

Shyn kóńilden shyqqan sóz qara tasty da jibitedi, qaptaǵan qalyń qara tumandaı qaıǵyny da tarqatady. Qam kóńildi dos kóteredi. Áıtse de, átteń ne kerek, myna sum soǵys jas dáýrenimniń jańa gúldenip kele jatqan baý-baqshasyn órtep ketti.

20 ıýn.

Qaıǵy meni jeńemin deıdi, men jeńdirmeımin deımin. Sport alańynda kúreske túsken palýandaımyz. Tiresemiz de siresemiz. Túbinde qaısymyzdyń kúsh asyrarymyzdy kim bilsin, áıteýir, osy jekpe-jek aıqaspen kúnder ótip jatyr.

Ómirge qyńyr qarasam, odan at-tonymdy ala qashyp túńilsem, óle-ólgenshe arylmaıtyn qyrsyqqa dýshar bolatynymdy da bilemin. Onyń kerisinshe, ómirge aq kóńilmen, aq jarqyn nazarmen qarasam, baqyt atty bıik shyńnyń basyna qus bolyp qonatynymdy da bilemin...

Osy bir keleli oılardy janyma medeý etip, qansha bekem bolaıyn desem de, ózimdi-ózim qansha jubatsam da, Vıktordyń ólimi qabyrǵamdy qaıystyra beredi. Qoldan shattyq jasap, serikterimniń aldynda jaırańdap júrsem de, ishtegi qaıǵy-qasiret ortaıatyn emes.

Almas maǵan keshe bir jaqsy pikir aıtqan. Sony dápterime jazyp aldym: «Shyndyqqa júginseń, adaspaısyń, ómirdiń ne túrli bolmystaryna ádil kózben qarasań, aqylmen paıymdasań, áste qatelespeısiń. Qaıǵy degen bir teńiz, yrqyna kóne berseń, batasyń da ketesiń, táýekel degen bir keme, minesiń de ótesiń...»

Osy jigit bara-bara oıshyl bolyp ketti. Jańaǵy pikirdi Almas kileń maǵan meńzep aıtty. «Qaıǵyǵa berilme, naǵyz adam bol!» — degeni.

— Kúndelik dápterimdegi jazýlar osymen tamam boldy, — dedi Elena.

— Apyr-aı, óziń ne degen jazympazsyń? — dep Almas úıirile, tańdana berdi.

«Qysylǵanda soqyr kózden jas shyǵady». Osy máteldi Elena Almastan estigen. Osyny aıtyp qala jazdap, tilin tyıa qoıdy.

— Qysylǵanda shyqqan kóńilimniń kúıleri ǵoı, — deı saldy.

Kúndelik dápterdegi aq júrekten týǵan oı-pikirlerdi kókiregine toqyp, raqatqa batyp, ózgeshe áserlenip otyrǵanda Almasty áldeqandaı otty sezim bılep áketip edi. Qarmalap júrip, týmbochkadan óziniń barmaqtaı qoıyn dápterin taýyp aldy da, ony Elenaǵa usyndy.

— Myna dápterden maǵan bir adres taýyp bershi... Petropavl qalasynda bir tanysym bar edi, soǵan hat jazdyryp alaıyn saǵan, — dedi.

— Maqul, — dedi de Elena sur muqabasynyń túte-tútesi shyqqan kishkentaı qoıyn dápterdiń betin ashty.

— Umytpasam, adresi dápterdiń alǵashqy betteriniń birinde bolsa kerek edi, — dep Almas kereýettiń jıegine otyra berdi.

— Taptym! — dedi Elena qýanyp.

— Anyqtap alaıyq, osy ma?.. Oqyshy!..

— Qazaqstan, Petropavl qalasy, Hlebnıkov kóshesi, 12 úı... — Kilt toqtap qaldy. — Palı Ilona... Aty ózgertilse, naǵashysynyń famılıasyna kóshse Shvesova Elena Fedorovna bolýy da yqtımal...

— Dál ózi, osy, — dedi Almas.

Elena yshqyna ishin tartyp, únsiz turyp qaldy. Onyń joıqyn sezim tolqynymen teńselip turǵanyn Almas qaıdan bilsin. Álde ol myna dápterge aty jazylǵan qyzdan Almasty qyzǵana ma? Qoı, qyzǵanýǵa haqysy da, dáleli de joq. Áıteýir Almastyń mazasy kete bastap edi.

— Palı Ilonany sen qaıdan bilesiń? — dep surady qyz.

Báse, qarǵa tamyrly halyq emes pe! Bir qalanyń adamdary bolǵandyqtan bul eki qyz birin-biri biledi eken ǵoı.

Almas oǵan qarsy suraq berdi:

— Ilonany sen bilýshi me ediń?

— Eń áýeli, meniń suraǵyma jaýap ber. — Bul sapar Elenanyń daýsynan ózgeshe bir jigerli ekpin ańǵarylady.

— Men Ilonanyń ákesin biletin edim.

— Ol kisimen qaı jerde kezdesip júrsiń?

— Ol jaǵyn qazir surap qınama, — dedi Almas tunjyrap, — áýeli, sen maǵan osy adreste aty-jóniń kórsetilgen áıelge áıbáttap hat jazyp ber.

Elena az únsizdikten keıin qıyla sóıledi:

— Keshirersiń, Almas! Sen meni joqtan ózgeni bilýge qumartyp turatyn jeńiltek eken dep oılama. Ilonanyń ákesimen qaı jerde kezdestiń? Sony bilgim keledi.

Myna qyz qaıda qashsam da qutqaratyn emes, qadam bastyrmaýyn kórdiń be, Palımen qaı jerde, qandaı jaǵdaıda kezdeskenin, myna dápterdegi adrestiń qalaı paıda bolǵanyn Elenaǵa aıtyp berse, oǵan Almastyń nesi ketedi?

Almas endi aǵynan jaryldy:

— Meniń bomba astynda qalyp, osyndaı zaǵıp bolýyma, eń aldymen, Gabrısh Palı degen madıar sebepker bolǵan.

— Sol madıardyń osy kúni qaıda ekenin bilesiń be?

— Adal adam bolsa, jaryq dúnıege shyqqan shyǵar.

— Aram oıly tyńshy bolsa, sazaıyn tartýy haq...

Bólmeni tymyrsyq únsizdik basty. Almas kóńiline jaqqan adamdarymen shúıirkeleskende kem-ketigin bir mezgil esinen shyǵaryp, jaryq dúnıede alshańdaı basyp júrgendeı jarylqanyp qalatyn. Ońasha bólmede jalǵyz qalsa, ne bolmasa, qasynda otyrǵan adamy úndemeı tymyraıyp qalsa, tóbesinen qara túnek qaıta basatyn. Qazirgi sátte de Almas osyndaı kúıge tústi.

Elena qońyrlatyp sóıleı bastady:

— Temir jol stansıasyn nemis samoletteri bombalaǵanda sen bir áıeldi órtenip jatqan vagon nan alyp shyǵyp, ólimnen qutqardyń. Sonyń saldarynan óziń bomba astynda qaldyń...

— Sen ony qaıdan bilesiń?

— Sonda seniń mashınańda kók kıimdi nemis soldaty bar edi... Seni tabanda sanbatqa alyp ketti. Shofer jigitiń soldat pen áıeldi maıdan shtabyna aparyp tabys etti...

— Bárin de bilip tursyń ǵoı? — dedi Almas bir ǵajaıyp jańalyq habar estigendeı esi ketip. — Emindirmeı, shynyńdy aıtshy? Sonyń bárin qaıdan bilesiń?

Elena únsiz qaldy. Ózi baıqaýsyzda syrǵyp ketip qalmasa jarar edi? Almas ony qarmalap izdeı bastady. Saýsaqtary Elenanyń ystyq mańdaıyna baryp tıdi. Odan qolyn tómen túsire bergende jasqa shylanǵan kózin janap ótti. Bet-aýzy búlkildep, jylap otyrǵanyn sonda bildi.

— Saǵan ne boldy, Elena? Nege jylaısyń?

— Men jylaýyq adammyn, — dedi qyz tolqyndy daýyspen. — Seniń joq jerde osyndaı qıyn jaǵdaıǵa ushyrap qalǵanyńa kóńilim bosap ketti.

— Óıtip jaltarmaı-aq qoı, — dedi Almas óktem daýyspen, — odan da shynyńdy aıt. Bul joly jylaýyńnyń jóni jańaǵy aıtqan eski ánińnen basqa bolsa kerek.

— Aıtshy, Almas! Myna adresti sol Gabrısh Palıdyń ózinen jazyp aldyń ba?

— Iá, sol kisiden jazyp aldym.

— Bizdiń úıdiń kóshesin de, nomerin de umytpaǵan eken...

— Bizdiń úıdiń?!!

— Iá, solaı, — dedi Elena, — seniń dápterińdegi bizdiń úıdiń adresi. Kóshemizdiń aty da, úıimizdiń nomeri de keıin ózgerip ketken. — Kemseńdep jylaı bastady da, boı toqtatyp, bekine qoıdy. — Bizdiń ómirimizdegi ózgeristerdi baıǵus qaıdan bilsin...

— Sonda qalaı? Ilona senbisiń?

— Ilonań da, stansıa basynda óziń ólimnen qutqaryp alatyn jas áıel de men bolarmyn.

— Gabrısh Palıdyń qyzy Ilona?!

— Iá, Almas! Ákeden tirideı jetim qalǵan madıar qyzy Ilona men bolamyn.

Almastyń tula boıyna ot júgirdi, ystyq ter sorǵalap qoıa berdi. Júregi shymyrlap, býyny bosap ketti.

— Dúnıede adam aıtsa nanǵysyz mundaı ǵajap ýaqıǵalar bola beredi eken ǵoı!

— Osyny maǵan basqa bireý aıtsa, aqy berse nanbas edim.

— Stansıa basynda bomba astynda qalǵanyńdy, ofıserdiń kómegimen aman qutylǵanyńdy osy ýaqytqa sheıin maǵan nege aıtpadyń?

— Sen ony aıtasyń, — dedi Ilona, — meni ólimnen qutqaryp alǵan senbisiń, bolmasa basqa bireý me, osynyń ózin búginge sheıin anyqtaı almaı áýre-sarsań bolyp júrgen joqpyn ba?

— Osy gospıtalǵa suranyp kelgende meniń kim ekenimdi bilgen joqsyń ba?

— Ras aıtam, bilgen joqpyn, — dedi Ilona sendire. — Áıteýir, sondaı bir áıeldi ólimnen qutqaryp, kózinen aıyrylǵan bir jigit gospıtálda jatyr degennen basqa deregińdi bilsem buıyrmasyn... Maıdan ómirinde mundaı uqsas ýaqıǵalar kóp bolmaı ma? Qaıdan bileıin. Sonda da bir jyly sezim osy gospıtálǵa jetelep tarta berip edi...

— Endeshe, shyndyqty taptyń aqyr. — Almas Ilonany mańdaıynan súıip alǵysy kelip, eki qolyn alǵa sozyp, ońtaılana berdi de, ózin-ózi ustap qaldy.

Ilona jan-júregi eljirep, Almastyń qara kózildirik búrkegen kóz nobaıyna jasty janarynyń suǵyn qadap:

— Sondaǵy meıirimdi qamqorshym, qutqarýshym sen ekensiń ǵoı? — deı berdi. Ottaı ystyq alaqanymen Almastyń kómirdeı Qalyń qara shashyń, taram-taram syzat basqan shalqaq mańdaıyn saqtana sıpady.

— Amandyq bolsa joǵalǵan ákeńdi tabatyn boldyń, Ilona. Meniń Mýradán deıtin serjant shoferimniń senimen birge maıdan shtabyna aparyp tapsyrǵan nemis soldaty» óz ákeń ekenin sen bilmediń ǵoı...

— Qaıdan bileıin.

— Týmbochkanyń ishindegi gazetke oraýly hattardyń arasynan Mýradánnan kelgen úsh buryshty hatty taýyp alshy.

— Maqul izdeıin.

Ilona týmbochkanyń qaqpaǵyn tars etkizip ashty da, izinshe qaıta jaýyp qoıdy.

— Taptym, minekı.

— Daýsyńdy shyǵaryp oqyshy.

— Jazýy óte usaq eken. Áýeli bir ret ishimnen oqyp almasam...

Bir mezette Ilona muǵalim aldynda emtıhan berip turǵan uıalshaq qyzdaı daýsy dirildep, qymsyna oqı bastady: «Ardaqty aǵa leıtenant! Sizge maıdannyń alǵy shebinen jaýyngerlik sálem qoldap otyrǵan ózińizge belgili serjant Gýrgen Mýradán. Sizdiń hal-jaǵdaıyńyzdy batalón komandıri maıor Kapýstın men zampolıt kapıtan Ǵılajıevke joldaǵan jaýap hatyńyzdan bilip, óte qýandym.

Tegis amanbyz. Sizdiń tez saýyǵýyńyzǵa jan-tánimmen tilektespin. Kúnbatysqa qaraı shabýyldap ketip baramyz. Nemisterdi dúrkiretip qýyp baramyz.

Sizge anadaǵy madıardan sálem. Ol kisi qazir bizdiń batalónda vzvod komandıri. Maıdan shtaby ony tekseristen ótkizip, óziniń tilegi boıynsha bizdiń batalónǵa jibergen.

Sondaǵy ózińiz ólimnen qutqaratyn jas áıelden habarymyz joq. Maıdan shtaby ony tyldaǵy qyzmet ornyna jóneltipti degendi maıor Kapýstınnen estip edim.

Gabrısh Palı aıtady, baıaǵyda Petropavl qalasynda kishkentaı qyzym qalyp edi deıdi. Qyzynyń adresin surap sol qalanyń mılısıasyna hat jazyp edi, odan habar bolmaı tur. «Basqa jaqqa kóship ketti me, ıakı bolmasa ólip qaldy ma?» — dep qatty ýaıymdaıdy. «Aty-jóni, famılıasy ózgerip ketýi de yqtımal», — deıdi.

Siz bizge óz qolyńyzben hat jaza almaısyz. Basqa bireýlerge jazdyryp alasyz. Qandaı qıyn, qandaı ókinishti!

Nemis basqynshylaryna ólim kelsin!

Serjant G. Mýradán.

14 mart, 1943 j.».

— Hat sózi osymen tamam boldy, — dedi Ilona tolqyna, — ıapyr-aı, mundaı da keremet bola beredi eken!..

— Bul hattan sen qandaı keremet ýaqıǵa taptyń? — dep surady Almas.

Ilona kúrsindi.

— Men qazir eki túrli keremet ýaqıǵanyń kýási bolyp otyrǵan joqpyn ba? — dedi ol alqynǵan demin áreń basyp. — Meni ot ishinen alyp shyǵyp ólimnen qutqarǵan meıirimdi jigitti taptym. Jıyrma jyl joǵalyp ketken ákemniń amandyq habarym bildim...

— Budan artyq keremet bola ma? — dep Almas jas baladaı jaırańdap, qolyn shapalaqtaı berdi. — Jumbaq sheshildi. Osy ómir-jasymnyń ishinde oıda joqta úılesim tapqan mundaı ǵajap ýaqıǵany men kórgen de emespin, estigen de emespin. Eger osyny maǵan basqa bireý aıtsa, «ertegińdi qoı, shyraǵym, óziń bir aǵyp turǵan sýaıt ekensiń», -dep bet baqtyrmaı ursyp tastar edim...

— Solaı Almas! — dedi Ilona sabasyna túsip, — Tentek taǵdyr keıde adam balasyn osylaı tálkek etedi... Sondaǵy seniń mashınańdaǵy júdeýbas «nemis soldaty» meniń ákem dep oılappyn ba? Oryssha shúldirlep sóılep, maǵan aıaýshylyq kórsetip, shashymnan sıpaǵany, «shyda, qyzym, aman qaldyń, sen úshin ofıser qurban boldy» degeni áli esimde.

Almastyń ishi álem-jálem. Sonda da Ilonaǵa syr bildirmeı, jaýǵa qarsy shapqan qas batyrdaı órshelenip ketti.

— Sonymen, úsh adamnyń taǵdyry osy gospıtáldyń tar bólmesinde toǵysty de...

Ilona jylaı-jylaı álsirep qalǵan qaıǵyly jandaı daýsyn zorǵa shyǵaryp:

— Sharshap qaldyń ǵoı, Almas! Bir mezgil jatyp tynystap alshy, — dedi.

Almas endi qaıtyp Ilonaǵa til qatqan joq. Ol Almastyń syrt kıimin sheship, tósegine jatqyzdy da, besiktegi nárestedeı aıalap, kórpesin qymtap, mamyqtaı jumsaq alaqanymen mańdaıyn sıpady, kózildirigin sýyryp alyp tastady.

— Uıyqtaı ǵoı, kúnim, uıyqtaı ǵoı!

Almas jańaǵy ǵajaıyp ýaqıǵadan paıda bolǵan asqaq áserge bógip jatqan qalpynda, jany raqat taýyp, kóp ýaqyttan beri bolyp kórmegen ózgeshe bir tátti uıqynyń qushaǵyna kirdi.

Jaınaǵan jazdyń tamyljyǵan bir kúninde, tańerteńgi qońyr salqyn shaqta Ilona Almasty Oka ózeniniń irgesindegi jasyl ný ormanǵa alyp shyqqan. Jas baladaı jetektep júrip, orman ishin uzaq aralatty. Bir alańqylaý kókoraı shalǵynǵa kelgende Almasty toqtatyp, otyrǵyzyp qoıyp, ózi de onyń qasyna jaqyn otyryp, jany eljireı:

— Zerikken joqsyń ba, aınalaıyn? — dep edi. Osyny aıtty da, torǵyn oramalymen Almastyń betin jelpı berdi.

— Nege zerigeıin, — dedi Almas, — búgin tipti kóńildenip kettim.

— Men seniń kóńilińdi kótergeli ormanǵa ádeıi alyp shyqqan joqpyn ba? Bul bar ǵoı, Sergeı Esenınniń óleńderine arqaý bolǵan ǵajap orman!

— Iá, bilemin, — dedi Almas kúrsinip. — Qaıteıin, kózimmen kórýge buıyrtpady ǵoı... Endi orys ormanynyń tabıǵatyn júregimmen, janymmen sezineıin.

— Gospıtáldyń qańqıǵan tórt qabyrǵasynda sarylyp jata bergenshe, bir mezgil dem alsyn, dalanyń jupar aýasyn jutsyn dep edim.

— Raqmet saǵan, aınalaıyn. Al, endi janyma nár alaıyn, orystyń bir ánin shyrqap jibershi...

Elena sóz qaıtarǵan joq. Birkelki qońyr daýsyn sozyp, «Rábına» ánin shyrqap jiberdi. Sonda Ilona Almastyń zerdesinde aıdyn kólde, sańqyldaǵan kerbez aqqý sıpatynda elestep i etti. Ormandy jańǵyryqtyryp án salǵysy keldi. Aqqýǵa meńzes «Gákký» áni kómeıine úıirilip ketti.

Ilona osyny bilgendeı-aq oǵan qıylyp qolqa saldy:

— Qazaqtyń bir ánin aıtyp bershi, Almas!..

Almas sózge kelmeı shyrqaı bastady.

Taranǵan aıdyn kólde sen bir aqqý,

Mundaı sóz estip pe ediń bek lázzat alý.

Syrnaı men dombyranyń arasynda,

Balqyǵan qorǵasyndaı qaıran gákký...

— Ánińniń áýeni qandaı ádemi edi! — dep Ilona Almasty arqaǵa qaqty.

Petropavl qalasynda júrgen kezinde radıodan talaı estigen ásem án qyz qýanyshyn shalqytyp jiberdi. Almas ta kúlim qaǵyp, jazǵy kúndeı jaınap sala berdi. Janyn jadyratyp, júregin qýanyshqa bólegen osy bir qaıyrly saǵatta Almastyń boıy da, oıy da bıiktep ketkendeı. Basynda min joqtaı, kókireginde muń joqtaı alshańdaı basyp, Ilonamen qatarlasa ilgeri attady.

Bular taǵy da orman ishin uzaq aralady. Terek, qaıyń, qaraǵaı aralas ormandy Elena tili jetkenshe sýrettep, Almastyń kókiregine quıa berdi.

Kókoraı shalǵyndy bir jerge jaıǵasyp otyrǵanda Almas kóziniń nobaıyn Ilonaǵa baǵyttap:

— Aspanda bult joq pa? Kún kórine me? — dep surady.

— Kún jaınap tur! — degende Ilonanyń úninen qýanysh serpini bilindi.

Ekeýi dúnıaýı áńgimelermen aldanyp, bir jaǵynan tabıǵatty tamashalap uzaq otyrdy. Daladaǵy alýan gúlderdiń hosh ıisi ańqıdy. Ormanda neshe túrli qustar saıraıdy. Almastyń eki kezi sý qarańǵy bolsa da, jan saraıy kúndeı jarqyraıdy. Bar álemniń jaryq sáýlesin, ámbe ádemi naqysh-órnekterin kókiregine Ilona qondyryp bergendeı. Osynyń bári de jaqsy! Átteń, ne kerek, jalǵannyń jaryǵyn aıtsaıshy! Bala kezinen esinde qalǵan soqyr aqynnyń muńly óleńi bolýshy edi. «Jaı qońyr» ániniń áýenine qosyp, sony aıta bastady:

Aqqaıran sý ishinde tońbaıdy eken,

Aıyrylǵan eki kózden ońbaıdy eken,

Qanshama saýyq-saıran qursań-daǵy,

Jalǵannyń jaryǵyndaı bolmaıdy eken...

Almas án aıaǵyn muńdana baıaýlatyp baryp toqtaǵanda Ilona osy bir ózine túsiniksiz jaǵdaıda da syr bildirmeı, Almasqa oraılastyryp qazaq halqyn maqtaı ala jóneldi:

— Netken jaqsy án edi, shirkin, qazaq ánshi halyq qoı, óner úshin jaralǵan el ǵoı, — deı berdi.

Almas ony únsiz quptaı berdi. Ilonanyń kóńiline qaıaý túsirmeıin dep, álgi án óleńiniń dál maǵynasyn aıtpady.

Ilona muńy men qýanyshy alalas neǵaıbyl súreńmen úzdige sóıledi:

— Almas! Oka ormanynyń búgin ózgeshe qulpyrýyn qarashy! Biraq.. biraq sen ony kórmeısiń ǵoı... — Osyny aıtty da, qos qolymen Almastyń basyn keýdesine beıimdep alyp, qusha berdi. Qyzdyń ystyq lebi Almastyń betine shalyndy. Almastyń úni shyqpaı qaldy. Osy bir qýanyshty sátte áýelgi kezdesken kúnnen bastap qıal qudiretimen jasap alǵan Ilonanyń súıkimdi beınesi aqqan juldyzdaı bir jalt etti de, tez ǵaıyp boldy. Ol endi maǵan qaıta aınalyp kelmeıdi-aý degen jalǵan sezimge bir sát berilip ketti de, Ilonanyń jibekteı úlbiregen qalyń shashyn bıpazdap sıpaı berdi, sıpaı berdi.

— Qaıran, ómir-aı, — dedi Almas jigerlene, — bárinen de tirshilik artyq eken. Men muny búgin, senimen birge myna tabıǵat saıasynda serýendep júrgende jan júregimmen sezdim.

Ilona Almastyń tómen syrǵyp túsken kózildirigin ornyna úılestirip qoıyp, kóıleginiń jaǵasyn jóndedi.

— Saǵan eki kózimdi oıyp berip, etegińnen ustap júrer edim, — dedi Ilona emirene. — Átteń, ne kerek, bir adamnyń kózin ekinshi adamǵa sol qalpynda aýystyryp ornatyp beretin qudiret joq qoı bizdiń medısınada...

Osy mezette Almastyń qany qyzyp, boıy balqyp, Ilona ekeýi birtutas beınege aınalǵandaı ǵajap sezim bılep aldy. Sonda da jan tebirenisin bildirmeýge tyrysyp, baısalmen ún qatty:

— Saǵan rızamyn, kúnim!..

— Almas! — Ilona áldebir keremet tosyn jańalyq kórgendeı úzdige tamsanyp qoıdy. — Áne bir qońyr úırek bir top balapanyn shubyrtyp ketip barady.

— Qaı jerde?

— Áne! Kólshimekke qaraı ketip barady.

Ilona ornynan lyp etip turyp ketti de, sálden keıin abyrjı sóıledi:

— Qap! Kúshigen bolsa kerek, bir dáý qara qus aspannan shúıligip keledi. Analyq úırek ony kórip qaldy-aý deımin, beıshara balapandaryn qorǵashtap jany shyǵyp júr.

— Bar, shapshań! Kúshigendi úrkitip jiber, — degende, Ilona tótennen jaý tıiskendeı jantalasa aıqaılap bezekteı jóneldi. Almastan alystaǵan saıyn ashshy daýsy shyǵady. Almas ornynan ytqyp turyp, Ilona ketken tarapqa betin túzep tura qaldy. Beshpentin sheship alyp, basynan asyra jelpildete bulǵap, bar daýsymen aıqaı saldy.

Arada bes mınýttaı ýaqyt ótkende Ilona aıaǵynyń sybdyry estildi. Ol tamaǵyn kenep, dybys berdi.

— Kúshigen ketti me? — dep Almas abyrjyp surap edi, Ilona onyń ıyǵyna qolyn artyp turyp, alqyna:

— Úrkitip jiberdim, balapandar aman qaldy, — dedi.

— Shirkin, ómir-aı! — dedi Almas emeshesi quryp, — qus ekesh qus ta óz balasyn jelge, kúnge tıgizbeı tárbıelep ósiredi, boıyndaǵy qasıetterin darytady, olardyń basyna qater tóngende shybyn janyn pıda etip qorǵaıdy.

— Otyrsaıshy, — dedi Ilona, — dem alaıyq.

— Otyraıyq...

Ilona Almastyń ústine jabysqan shóp-shalamdy tirnektep terip alyp tastap, beshpentiniń shalǵaıyn, jaǵasyn jóndedi de:

— Almas, sen keıingi kezde ádemi sóıleıtin bop kettiń, — dedi.

— Kózim soqyr bolsa da, kúnnen-kúnge kókiregim kórgish bop barady, — dedi Almas keýdesin kere kúlimsirep. — Zerde degenińiz myna orys ormanyndaı dalıyp ketti.

— Óziń de sezetin shyǵarsyń? — dedi Ilona masaırap. — Osy kúni oryssha erkin sóıleıtin boldyń.

— Sezgende qandaı, — dedi Almas maqtaǵanǵa mardamsyp, — ne nárse tirshiliginiń eń birinshi qajetine aınalsa, adam sony qaıtkende de tez ıgerip alady.

— Olaı bolǵanda qazaq tili meniń de tirshiligimniń negizgi qajetine aınalatyn shyǵar?

— Meniń ana tilimdi úırengiń kele me?

— Eger sen qarsy bolmasań?..

Sóziniń astarynda tereń mán-maǵyna jatyr.

— Quptaımyn, quttyqtaımyn.

Ilona ishinde tunyp jatqan sher-shemeni qozǵalǵandaı qınala kúrsindi.

— Meniń bir ǵana ókinishim bar, — dedi.

— Ne ókinish?..

— Mektepte on jyl oqydym, úsh jyl ómirim muǵalimder ınstıtýtynda ótti. Jas urpaqqa bilim berem degen armanymdy soǵys úzip ketti...

Ókinishi oryndy. Oǵan ne aıtarsyń? Bul oraıda Almas pen Ilonanyń taǵdyry egiz qozydaı uqsas eken. Ol qyrqynshy jyly Almatydaǵy pedagogıka ınstıtýtynyń til-ádebıet fakúltetiniń úsh kýrsyn bitirgen. Biliminiń jıyntyq jemisin ózi de jóndi tatqan joq, ózgelerge de tınaqtaı sharapaty tıgen joq. Bul Almastyń kúni osy ýaqytqa sheıin Ilonaǵa aıtpaǵan syry. Almastyń anketalyq maǵlumattaryn bilýge onyń ózi de qumarta qoımaǵan. Ilonanyń ınstıtýttaǵy oqýy soǵys saldarynan úzilip qalǵanyn anadaǵy kúndelik dápterinen Almas eptep ańǵaryp qalsa da, egjeı-tegjeıin suraı qoımaǵan.

Sóz reti kelip qalǵanda Almas óz bilimi týrasynan habar berip edi, Ilona esi kete tańdanyp:

— Mundaı da uqsas taǵdyr bola beredi eken! — dedi.

Ilonanyń qazirgi sáttegi beımaza kóńilin sergitkisi kelip, Almas ile-shala:

— Áli de keshikken joqsyń, basyń jas, on eki músheń túgel, soǵys bitedi, beıbit zaman týady, turmys qurasyń, oqýyńdy aıaqtaısyń, — dedi.

Osyny aıtýyn aıtsa da, Almastyń ishki dúnıesi jalyndaı bastady. «Eki kózden aıyrylyp, kárip bolǵan meni aıtsaıshy», — deı jazdap. Ilonanyń onsyz da oıran-topany shyǵyp otyrǵan ishki dúnıesiniń otyn órshitpeıin dep, tilin tejeı qoıdy.

— Meni qoıshy, — dedi Ilona muńaıyp, — seni aıtsaıshy...

— Meniń muǵalimdik qyzmetimdi sen qosa atqararsyń, — dedi Almas týrasynan. Osyny aıtty da Ilonany qolpashtap arqaǵa qaqty. Bul onyń «meniń jańaǵy pikirime sen qalaı qaraısyń?» — degeni.

— Nesi bar, atqaramyn... Sen de qarap otyrmaısyń, halqyńa paıdaly eńbek isteısiń...

«Joq, munyń jóni joq. Soqyr jigitke basyńdy baılap áýre bolmaı-aq qoı. On eki múshesi túgel, turpatyna aqyly saı kelgen teńińdi tap, baqytty bol!» Almas osyny aıtqaly oqtala berip, kilt tyıylyp qaldy.

— Senen bir suraq suraıyn, — dedi Ilona bir mezette.

— Sura...

— Júırik qıalyńnyń qudiretimen kórgish kókiregińe ornaǵan meniń beınem qandaı eken?

Bu da bir qyzyq suraq. Ázili me, shyny ma? Oıyn sózge shyn jaýap bergen jón. Osy oıǵa bekingen Almas salıqaly pishinimen sóıledi:

— Oıaý kezimde men seni tań aldyńdaǵy , Sholpan juldyzǵa uqsatatyn edim, túsimde kórgende, Sholpannan da asyp kettiń.

— Qandaı ekenmin?

— Aq mańdaıyń aıdaı, betiń jańa jaýǵan qardaı eken...

Ilona án bastaıtyn ánshideı tamaǵyn kenep, Almasqa estirte myrs etti.

— Men sen oılaǵandaı elden asqan sulý emespin, álim-kerim kórki bar qara dúrsin qyzbyn...

Ilonanyń bul sózine Almas toryǵa qoıǵan joq. Qaıta, bul qyz túsinde kórgen tamasha qalpynan áldeqaıda eresen sulý bop kórindi.

— Sen qalaı deseń de, jadymdaǵy asyl beıneń ózgermeıdi, — dedi.

Ilona Almastyń oń ıyǵyna basyp salyp, erkelep:

— Qaljyńdap aıtam, onsha keskinsiz de emespin... ylaıym jadyńdaǵy beınem ózgermesin... — dedi.

Almas bul qyzǵa endi ne aıtsyn? Qyms etse birin-biri aýyz jappaı maqtaı beretin jeńiltek jastardaı qashanǵy saıraı bersin.

— Sen osy arada damyldap otyra tur, — dedi Ilona. — Men ormannan jıdek, gúl terip ákeleıin.

— Meıliń, bara ǵoı.

Ilona jylystap kete berdi. Almas jalǵyz qalyp, ózimen-ózi syrlasa bastady.

«Men ylǵı túndi asyǵa kútemin. Tezirek tátti uıqyǵa batsam eken dep yntyzarym qurıdy da turady. Jaryq dúnıeni, Ilonany túsimde kóre bergim keledi. Tús degenińiz, aqyl-oı qyzmetiniń úzdiksiz jalǵasy eken, murat-armannyń, órshil qıaldyń aınasy eken. Jaıshylyqta tórt qubylań túgel turǵanda muny kim oılaǵan.

Jaınaǵan jaryq dúnıeni, Ilonany túsimde kórgende aspandaǵy aıǵa qolym jetkendeı janym jadyrap, qýanyshqa bólenemin, raqatqa batamyn. Oıana kelsem, sonyń bári kórine túsip jalt bergen aldamshy saǵymdaı ókindirip, emindirip kete barady. Qysqasy, tús degenińiz, ondaǵy qat-qabat syrlarǵa toly qıalı dúnıe meniń ómirimniń túbegeıli salasyna aınalǵany qashan!..

Meniń ómirimniń endigi tiregi, baqyt qusym — Madıar qyzy Ilona! Meniń taǵdyrymnyń kilti endi sonyń qolynda. Ilonanyń ajar-kórkin, asyl beınesin jibek minezinen, bıik aqyl-parasatynan tanımyn da, ony aqyl-kórki birdeı kelgen súıiktim dep bilemin».

...Ilona álgi ázirde ormannan jıdek, gúl terip ákelýge ketti ǵoı.

— Almas!.. Uzaǵan joqpyn, osy tóńirekte júrmin! — degen daýysqa Almas qulaǵy eleń etip edi. Endigi bir sátte Ilonanyń ormandy jańǵyryqtyra salǵan asqaq áni jetti qulaǵyna.

«Kalına» áni! Buıra shashty, jasyl jelekti búrgen aǵashyn, qyrmyzy qyzyl shıeni madaqtaıdy. Ánniń tátti sózi, súıkimdi áýeni qulaqtan kirip, boıdy alyp, kóńilge alýan túrli oı salǵandaı. Ormandaǵy maqulyq bitken Ilona ánin uıyp tyńdap qalǵandaı. Án birte-birte alystap barady, ánmen birge Ilona da alystap barady...

Almastyń kóńili qulazyp, kókiregine muń úıirile berdi. Aısyz qarańǵy túnde Ilonadan bólinip, adasyp qalǵandaı. Almastyń kún men aıy Ilona emes pe? Súıiktisi qasynan uzap ketkende kúni batyp, aıy sóngendeı boldy. Jasyl jazıradan tańdap úzip alǵan raıhan gúlin sýmaqaı jel qaǵyp áketkendeı qolyn erbeńdetip, Ilona ketken tarapqa betin baǵyttaı berdi.

«Kelshi sáýlem, tezirek kelshi! Nazdana erkelep otyrshy qasymda. Sonda meniń kóńilimniń kózi jarqyrap, kókiregim ashylsyn!»

ÁŃGİMENİŃ TÚIİNİ

Seıilbek Tólemisov pen Harıton Ospanov «Qorǵaljyn» sovhozynyń býhgalteri, áýesqoı kompozıtor, jas aqyn Jálel Nurjanovtyń úıine qonyp shyqqan. Bular tańerteńgilik shaıdy ishken soń qastaryna Jáleldi ertip, sovhoz qalashyǵyn emin-erkin aralaǵan. Sovhozdyń sharýashylyǵymen armansyz tanysyp, dańǵaıyr orta mektebin, záýlim mádenıet saraıyn kórgen. Sodan ekeýi túske tarta Jáleldi keńsedegi qyzmetinde qaldyryp, Shalqar kóline seıil quryp ketken.

Bular sovhoz qalashyǵynyń soltústik irgesinde shalqyp jatqan aına kóldiń kúnbatys jaǵalaýyn sharlap, áńgimelese júrip, nedáýir jerge uzap ketip edi.

Búgin kún ala bulttanyp, jelkemdeý bolyp turǵan. Aınala atyrap bulyńǵyr tartyp, bir túrli kóńilsiz kúıge túskendeı.

Kól jaǵasyndaǵy kók maısaly oıdym jerge jetkende Harıton kilt toqtap, Seıilbekke qıyla qarap turyp til qatty:

— Osy araǵa otyryp, tynystap alsaq qaıtedi, aǵa?..

— Qup bolady.

Kógalǵa jaıǵasyp otyrǵan soń Harıton aınalaǵa tamashalap qarap únsiz qaldy da, álden ýaqytta jarqyldaı sóılep ketti:

— Ótken túnde siz jastyqqa basyńyz tıisimen qoryldap uıyqtap kettińiz. Men bolsam, Jáleldiń bos turǵan kishkentaı bólmesine kirdim de, keshegi ózińiz bergen hıkaıany elektrdiń jaryǵymen oqyp shyqtym. Sodan tań aldynda jatyp edim, báribir jóndi uıyqtaı alǵan joqpyn.

— Qalaı eken? Unady ma?

— Maqtaýymdy da, synymdy da keıin aıtaıyn, — dedi Harıton tolqyna. — Ol jaǵy qaıda qashar deısiz. Qazirgi másele basqasha...

— Qandaı másele?

— Bálkim, sizdiń bul jazǵandaryńyz bir-birine aına-qatesiz uqsas ýaqıǵalardyń jıyntyq tulǵasy shyǵar? — dedi Harıton kóziniń qarashyǵyn tóńkerip. — Eń áýeli, osy bir jaıtty ashyp alǵym kelip edi.

— Esińde bolsyn, baýyrym, — dedi Seıilbek áldebir eresen ónege aıtqaly otyrǵandaı mańyzdana. — Darynyń jetse, sóz óneriniń qudiretimen órnegin sala bilseń, seniń áldeneshe jıyntyq beıneńe bergisiz keremet jalqy ýaqıǵalar bolady.

Harıton aǵa aldynda kishilik kórsete:

— Men sizdiń bul pikirińizge qarsy daý aıta almaımyn, — dep edi, Seıilbek tuńǵysh oqýshysynyń hıkaıa týrasyndaǵy berer baǵasyn bilgenshe sabyr tappaı:

— Jaqsysyn quptarsyń, unamaǵan jerlerin synaı ber, uıalma, — dedi.

— Siz ony aıtasyz, — dedi Harıton, meniń kóńilim basqa jaqta degendi birden ańǵarta. — Men sizdiń osy hıkaıańyzdyń túpki tórkinin tanyǵan sıaqtymyn.

— Tanysań aıta ǵoı, tóbesinen dál tústiń be, álde...

— «Sheshingen sýdan taıynbaıdy» demeı me? Aıtaıyn. Siz bul hıkaıańyzda bizdiń úıdiń bir para ómir shejiresin sýrettep berseńiz kerek... — Osyny aıtqanda Harıtonnyń bıdaı óńdi aq quba júzine qan oınap shyǵa keldi. Janarynan tańdanysy men qýanyshy toǵysa jalt etkendeı.

— Sen ne dediń? Sonda qalaı? — Seıilbek qylmysy áshkerelenip, qolǵa túsken tentek balasha bulqyndy. — Meniń keıipkerlerim seniń ákeń men shesheń be?

Harıton qos judyryǵymen jer tirep otyrǵan kúıinde mıyǵynan kúldi.

— Taǵdyr solaı qosqan bolsa, Seıilbek aǵa, ony kórkem sózdiń qudiretimen kelistirip sýrettep berse, osylaı bolmaǵanda qaıtetin edi...

Seıilbek máseleniń shyndyǵyna kózi jetip otyrsa da, ádeıi anyqtańqyraı túseıin degen maqsatpen:

— Sen osyny oınap aıtyp otyrǵan shyǵarsyń? — dedi.

— Endeshe, shyndyq atty tóreshige júgineıik, aǵa! — dedi jigit salıqaly pishinmen. — Aldyńyzda otyrǵan Harıton Ospanov Almastyń bel balasy, Madıar qyzy Ilonanyń tas emshegin jibitken, tar qursaǵyn keńitken tula boıy tuńǵyshy...

Seıilbek tutqıyl jańalyq áserimen júıkesi bosap, tebirenip ketti de, áp-sátte boıyn jınap aldy. Aldynda otyrǵan suńǵyla jas jigitke badyraıa qaraı qalǵan. Qyryq tórtinshi jyldyń jazynda, maıdan jolyndaǵy sanıtarlyq poezda kezdesken kózildirikti jigit pen náreste qushaqtaǵan aq sary kórkem kelinshek kóziniń aldyna tura qaldy. Sondaǵy aq seısepke oralǵan úlpershekteı aq bala shynymen-aq osy otyrǵan Harıton bolǵany ma? Iá, sonyń dál ózi!..

— Almas qaıda? Ilona qaıda? — dep Seıilbek úzdige suraı berdi.

— Ózimizdiń ejelgi ata mekenimizde — Marınovka selosynda turady, — dedi Harıton, — bálkim, biletin bolarsyz, ol selony qazaqtar Amantaı qalasy dep ataıdy.

— Bilemin, bilemin...

— Iá, máseleniń basy ashyldy, — dedi Harıton kóńili kónship. — Siz keıipkerlerińizdiń túpkilikti meken-turaǵyn bilmeıtin be edińiz?..

— Shynymdy aıtaıyn, — dedi Seıilbek kinásin moıyndap, — solardyń adresi jazylǵan dápterimdi maıdanda júrgende joǵaltyp alyp edim. Almastyń Aqmola oblysynyki ekeni esimde qalypty.

— Keıipkerlerińizdi soǵystan keıin izdemedińiz be?

— Olardy qaıdan tabasyń? Aqmola oblysynyń qaı aýdanynan tentirep izdeısiń?.. Násip bolyp, eńbegim jaryqqa shyqsa, meni ózderi hat arqyly izdep tabar dep úmittenip júr edim.

— Sizden taǵy da bir suraǵym bar, — dedi Harıton. — Aıypqa buıyrmańyz. Meniń kókem men mamamdy keshe men kórsetken sýretinen tanymadyńyz ba?

— Shyramytqandaı bolyp edim, biraq...

— Sonda qalaı? Qart Harıton men kishkentaı Harıtonnyń sýretiniń syrtyndaǵy jazýdyń sońynda «Almas Ospanov» degen jazýdy baıqamadyńyz ba?

— Qaıdan bileıin, — dedi Seıilbek, — qazaqta ne kóp, Omar, Ospan kóp...

— Tanystaryńyz tabyldy, súıinshisin maǵan beresiz. Olarmen qaýyshasyz, ótkendi eske túsiresiz.

— Bu da bir adam aıtqysyz qyzyq is boldy.

— Men sonyń bárinen de kókem men mamamnyń ádebı keıipkerge aınalǵanyna shattanamyn, — dedi Harıton kúlimdep.

— Biraq olardyń beıneleri áli tolyq músindelgen joq, — dedi Seıilbek nazyrqanǵan pishinmen, — amandyq bolsa...

— Amandyq bolsa osy shyǵarmańyzdyń jalǵasyn jazasyz ǵoı.

— «Biter istiń basyna jaqsy kelsin qasyna» degendeı, meniń baǵyma sen kezdestiń. Súıikti keıipkerlerimmen dıdarlasatyn boldym... Onan arǵysyn kóre jatarmyz.

— Qadamyńyz qaıyrly bolsyn, qalamyńyz qarymdy bolsyn. — Harıton osyny aıtyp tynyp qaldy. Osy áńgimeni saǵyzdaı soza bersek dámin ketirip alarmyz degen oı kelgen oǵan. Seıilbek osy sátte qýanysh qushaǵynda ár túrli qıalı elesterge berilip ketken.

— Myna Shalqar kıeli kól! — Harıton sózdi osylaı bastady. — Seıilbek aǵa! Men sizge ata-babamnyń shejiresinen bir para áńgime aıtyp bereıin, bálkim, Ospanovtar jaıynan jazatyn shyǵarmańyzdyń bir kádesine jarap qalar... Osy bastan aıtyp qoıaıyn, qar sýyndaı tez sýalatyn dereksiz birdeńe bolsa, basyńyzdy qatyrmaı-aq qoıar edim...

— Qıynnan qıystyryp, mánisine keltirip aıta bilse, bireýdiń aıtqanyn kórkemdep, kemeldendirip sýretteı bilse, ómirde kereksiz derek bolmaıdy. — Seıilbek osyny aıtty da, «al, sóıle, bulbuldaı saıra, jigitim!» degendi kúlimdegen kózinen tanytyp, tynyp qalǵan edi.

Harıton Shalqardyń tańǵajaıyp shar aınadaı jarqyraǵan aıdynyna ózgeshe bir ystyq shyraımen qarap otyryp, bir qalypty qońyr daýyspen áńgimesin bastady:

— Men Jamanbaıdyń úshinshi urpaǵymyn. Ol kisiden Ospan, odan meniń ákem Almas... Endi men sizge Jamanbaı babamnyń azappen ótken ómiriniń bir kezeńin baıandap bereıin.

— Qup bolady, aıta ber...

JAMANBAI SHEJİRESİ

Jamanbaı kóp jasady. Onyń beınetpen bolattaı shynyqqan palýan denesin baı-kýlaktardyń tepkisi qaıystyra alǵan joq.

Jamanbaı ólerinen bir aı buryn jalǵyz Ospandy qasyna otyrǵyzyp qoıyp, aıanyshty qıanatpen bir sóz bastaǵan.

— Osy kúnge sheıin tiri janǵa aıtylmaǵan bir syrym bar edi, balam! Ólim bar da, qaza bar. Esimnen tanbaı turǵanymda, kózimniń tirisinde sony saǵan amanat eteıin. — Ol kúńirene bastap, kúrsine bir toqtady.

Ákesiniń joq jerde ólim shaqyrǵanynan Ospan sekem alyp, bir jaǵynan tańdanyp qalyp edi. Qapsaǵaı deneli, jalpaq bet, qara sur shaldyń aýzyna qaraı qaldy. «Budan buryn bulaı tereńnen sóz qozǵamaıtyn edi, álde ǵumyrynyń aqtyq shaǵy jaqyndap qalǵanyn seze me eken?»

— Al, tyńda, balam! Bul ýaqıǵa myń da segiz júz toqsan tórtinshi jyly bolǵan. — Jamanbaı sózin baıaý jalǵaǵanda Ospan taǵat tappaı:

— Onda men týyp pa edim? — dep surady.

— Sen sol jyldyń súmbilesinde týǵansyń. — Ol uzaq ómiriniń bıik óri men shalǵaı jolyn bir sholyp ótkisi kelgendeı, badana kózderin qıan-qıaǵa júgirtip, arqardyń quljasyndaı adyraıa qaraı berdi. Endi bir mezette qoıý qara qas japqan qalyń qabaǵy jaýar bulttaı túnere qaldy. Ospan tústep qarasa, ákesiniń etjeńdi qara sur beti órtengen jerdiń túbirtegindeı qara qoshqyl reń alǵan eken. Ol endi Ospanǵa betin túzep otyryp, áńgimesiniń arnasyna tústi:

— Aıshýaqtyń esiginde jalshylyqta júrgenimde shekken azabymdy, kórgen qorlyǵymdy aıtyp nesine basyndy qatyraıyn, Ospanjan! Saǵan búgin aıtaıyn degenim basqa edi. Al, endi osy bastan kelisip qoıaıyq, balam: meniń saǵan aıtar syrymdy shashaý shyǵarmaı, keıingi balalaryńa jetkizgeısiń. Beıbaq babasynyń qalaı ómir súrgenin olar da bilip qoısyn. Eń bolmaǵanda, sondaı bir sorly babamyz dúnıeden ótken eken, artyna urpaq tastap ketken eken dep, meni esirkep eske alar. Qudaıdyń qudireti, ózim de bir sózge sarań tomaǵa-tuıyq pendemin. Osynsha jasqa kelgenshe sol bir ishki syrymdy saǵan aıtpappyn ǵoı. Jaraıdy, oqasy joq, áli de kesh emes...

Ospan osy arada ákesin kótermelep jiberdi:

— Aıta ber, áke! Uǵyp alaıyn, kóńilime toqyp alaıyn, — dep edi, Jamanbaı shamyrqana boıyn jazyp, qolyn qýsyryp, bir qalypty syńaımen sóılep ketti:

— Bireýler týa jalǵyz bolsa, baǵzy bireýler júre jalǵyz bolady. Sen týa jalǵyz ediń, Ospanjan! Boljalym onsha qate ketpeıtin edi, ınshalla, urpaqsyz bolmassyń. Baqtalaıly bolsyn, mereıiń ústem bolsyn dep tilep edim. «Áke balaǵa synshy» demeı me, meniń baıqaýymsha, aqyldan jarly emessiń. Já, qoıshy, oıǵa alǵan sózime kósheıin...

Áńgime jelisi osylaı tartylǵan.

Kúnbala Aıshýaqtyń ógeı qyzy, kishi toqaly Jumabıkeniń sońynan erip kelgen. Sýreti hor qyzymen talasqandaı sulý bolmasa da, ajar-kórki bir qyzdan kem emes-ti.

Jumabıke men Kúnbalanyń kórgen kúnin ıtke bermesin. Aıshýaqtyń otymen kirip, kúlimen shyǵyp, erteden qara keshke sheıin bir damyl kórmeıdi. Denesi túıeniń jarty etindeı, beti sıyrdyń qarnyndaı kúj-kúj Anar báıbishe «shunaq toqal» men «kóıleksheń qyzǵa» aıýdaı aqyryp, tasqaıaqtaı qaǵystyrady.

Jamanbaı bolsa, Aıshýaqtyń qulaqkesti quly esepti. Arǵy tegi ólimge aıdasa da qyńq etpeı bara beredi. Barar jeri, basar taýy joq bolǵasyn kónbeske, shydamasqa amaly qaısy. El Jamanbaıdy «jarly bolsa da arly jigit» dep madaqtaıtyn. Osy kúımen, osy josyqpen aılar, jyldar óte bergen. Sonymen, Jamanbaı, Aıshýaqtyń esiginde tabany kúrekteı on jyldy ót kórip, jıyrmanyń bel ortasynan asyp ta ketken.

Aıshýaq úıinde Jamanbaıǵa oń qabaǵymen qarap, tonnyń ishki baýyndaı jaqyn tartatyn jalǵyz Jumabıke. Jabyrqap júrgende jaqsy sózimen medet berip, oraıy kelip qalǵanda jyly-jumsaq tamaǵyn sonyń aýzyna tosady. Joq-jitik, kem-ketikke meıirimdi jaısań áıel. «Aq kóńil adamnyń aty arymaıdy, tony tozbaıdy» degen bar. Átteń, ne kerek, Jumabıke baıǵus baq-talaıdan jurdaı. Áıtpese ózi de, qyzy da kimnen kem?

Jamanbaı men Kúnbalanyń bir-birine qushtar ekeninen Aıshýaq ta, Anar báıbishe de beıhabar. Eki jastyń bir-birine sonshalyqty ystyq yqylaspen qaraıtynyn, birin-biri tym jaqyn tartatynyn olar bilse de, bularyn bir úı ishinde úırenisken jastardyń daǵdyly tirligine sanaıtyn. Onyń ber jaǵynda, kúń esepti ógeı qyzdyń kúndelik turmys qaraketine, oshań etken júris-turysyna ospadar shal men ojar báıbishe elep nazar aýdara qoımaıtyn.

Jamanbaı men Kúnbala jarıa qosylýǵa aıýdaı aqyrǵan Aıshýaqtan seskenedi, eldiń óseginen ımenedi. Jamanbaı taǵdyrdyń tosqaýylyn buzamyn, qudaıdyń bermesin tartyp alamyn dep júrgende, ómirdiń buralań jolynda, qıyn quz-shatqalynda myqtap súrindi. Kúni osy ýaqytqa sheıin óńi túgil, túsinde de oıyna kelmegen uıat iske qadam urdy. Jany, ary taza Kúnbalany barmaq basty, kóz qysty áreketke ıtermeledi. Otqa salǵan temirdiń eki basy birdeı ystyq. Onyń qaı jaǵynan ustasań da, qolyń kúıedi. Jamanbaıdyń osy kóz jumbaı táýekelge barýyna taǵy da bir ýáji bar-tyn. Kúnbala ekeýiniń qosylýǵa birjola bel baılaǵandaryna Aıshýaqtyń kózi jetse, týlap-týlap basylar, aqyrynda qyzynyń ekiqabat bolyp qalǵanyn bilgende el-jurttan uıalar da, túptep kelgende, lajy quryp, amalsyzdan ruqsat berer degen ishki esebi bar.

Qansha jasyrǵanmen jamanat shirkin jata ma? Kúnderdiń bir kúninde Kúnbalanyń ishi bilinip, kúmáni ashylyp qaldy. Jumabıke baıǵus qyzynyń júkti bop qalǵanyn bilgende áýel basta egile qaıǵyryp, ońashada aǵyl-tegil jylady da, sabasyna túsip, qyzyna óz oıyn jetkizdi.

— Jamanbaımen kóńil qosqanyńdy áýelden-aq bóten kórmeıtin edim, biraq endi myna masqaraǵa ushyrap qaldyń... Munyńdy ákeń bilse, ekeýmizdi de ońdyrmaıdy, Jamanbaıdyń da qarasyn óshiredi.

Kúnbala sonda kóziniń jasyn kóldetip, sheshesine jalyndy:

— Bir amalyn óziń tapshy, apa!

Jumabıke eljirep ketip, óz kóńiliniń dúrbeleńin bildirdi.

— Beıbaq-aý, qursaǵyńdaǵy sharanany elden qalaı jasyraıyn? Oǵan endi ne amal bar?..

Jumabıke men Kúnbala jeli basynda uzaq otyryp, ishterindegi sher-shermenderin emin-erkin shyǵaryp edi. Bolar is bolyp qalǵan eken. Endi sor mańdaı qyzdy osy qyrsyqtan qutqarýdyń joly qaısy? Ana oıy osy sumdyqty qaıtken kúnde de Aıshýaq Anarǵa bildirmeý kerek degen baılamǵa saıa beredi. Olar záý-saıtan bilip qalǵan kúnde de Jamanbaıdy atamaı, Kúnbala jastyqtyń áserimen osyndaǵy bir jelbas jigitke aldanyp qalyp, abaısyzda júkti bolypty demek... Jumabıke osy bir solqyldaq pátýasyn Kúnbalaǵa aıtyp edi, ol «óziń bilesiń» degennen basqa sózge barmaı, bar salmaqty sheshesine tastaǵan. Ári oılap, beri oılap kelgende Jumabıke, qansha jasyrǵanmen báribir Aıshýaq pen Anar báıbishe bul sumdyqty bilmeı qoımaıdy, odan da aldyn ala ózim jetkizeıin degen turlaýly oıǵa bekingen. Onyń bul sheshimin Kúnbala da teris kórgen joq.

Erteńine Jumabıke anda-sanda bir aınalyp soǵatyn tósek kezegin paıdalanyp, Aıshýaqqa shyndyqty aıtýǵa bel baılap edi.

Kıiz úıdiń irgesinen tań sáýlesi bilingen kezde, Jumabıke qoryldap uıyqtap jatqan Aıshýaqty búıirge túrtip oıatty.

— Shoshyp kettim ǵoı ne bop qaldy? — dedi. Jumabıke Aıshýaqtyń susynan seskene qoıǵan joq. Budan buryn áste bolyp kórmegen erkin josyqpen shaldy ajýalap tastady:

— Qasynda jatqan toqalynyń oıatqanyna shoshynǵany nesi eken-aý, munyń? — Osyny aıtty da, kóılegin kıip, qobyraǵan shashyn jóndep aldy. — Quttyhana úıińde, tań atyp kele jatqanda saǵan aıtatyn bir sózim bar edi, otaǵasy!

Aıshýaq sekem alyp, eleńdeı bergen.

— Ne aıtaıyn dep ediń? Nemene, óziń túsińnen shoshynǵannan amansyń ba?

— Men sorly túsimde emes, óńimde shoshyp júrmin, otaǵasy...

— Kóp bylshyldamaı, aıtatynyńdy aıtyp tynshy...

— Aıtýǵa senen qorqyp júr edim, — dedi Jumabıke tósekten shetke syrǵyp otyryp. — Kúnbala masqara bop qalypty.

Shal tamaqqa ókpelegen balasha burtıa qarap, lezdiń arasynda basyna úımelegen bulyńǵyr oılarǵa bir sát berilip ketti. Burqan-tarqan túregelip, ala kóleńkede Jumabıkeni obyp jiberetindeı — aq ejireıe:

— Áı, óziń ne ottap otyrsyń? Ashyp aıtpaısyń ba, ne bop qaldy? — dedi.

Jumabıke osy mezette Aıshýaqtyń qolynan ólip ketýge de baqyl bolyp, shamyrqana:

— Kúnbala júkti bop qalypty, óltirseń de óziń bilesiń! — dep edi, anaý býyrqana judyryǵyn túıip, toqalyn jan alqymǵa ala bastady:

— Kimmen shatysypty ol albasty? Shynyńdy aıtpasań seniń de qurtamyn kózińdi.

— Osyndaǵy bir jelbas bozbalaǵa aldanyp qalypty.

— Oıbaı-aý, bul elde ne kóp, bozbala kóp, olardyń qaısysyna quryq salamyz? — dep býyrqandy shal. Sol bir jazyqty jigittegi óshin Jumabıkeden alǵysy kelgendeı, ony tepkisiniń astyna ala bastady. Basy qaltyldap, kózi alaryp, dobaldaı judyryǵymen basqa-kózge túıgishteı berdi. «Seni de, qyzyńdy da moıyndaryńa tas baılap, sýǵa tastaımyn», — dep sybap jatyr. Aqyrynda Aıshýaq shamaly sabasyna túsip, Jumabıkeni qasyna otyrǵyzyp qoıdy.

— Men ol sumdy báribir tappaı qoımaımyn, sen bul sumdyqty elge tisińnen shyǵarýshy bolma! — dedi.

Jumabıke endi qaıtyp sóz qatpastan, sazaryp otyra berdi...

Osydan keıin arada bir apta ótken. Kenetten qatty naýqastanyp qaldy degen syltaýmen aldyna qyzyl patsaıy shymyldyq quryp, segiz qanat aqboz úıdiń oń jaǵyna Kúnbalany jatqyzyp qoıǵan. Kúnbala aıy-kúnine jetip bosansa, syrtqy elge bildirmeı balasyn tabanda qurtyp jibermek. Elsiz dalada tezek terip júrgeninde jyn shalypty, tiri janǵa kórsetpeı qarańǵy jerge eki-úsh aı saqtasa, qulantaza jazylady dep Óskenbaı molda elge ótirik laqap taratqan. Aýyz bastyryqqa Aıshýaqtan eki tý qoı alyp, joq jerde Óskenbaıdyń qudaıy jarylqady da qaldy.

Aıshýaqtyń aq ordasyna ózderinen basqa jan kirmeıdi. Tipti, Jumabıke de anda-sanda bir bolmasa, qyzynyń qasyna bara bermeıdi... Bul úıge Jamanbaı da bas suǵýdan qalǵaly qashan. Kóbinese mal sońynda júredi. Tún balasynda jatar orny qarasha úıdiń qý bosaǵasy. Kúni-túni oılaıtyny tirideı tutqyn bolǵan Kúnbalanyń qamy. Endi ne isteý kerek? Osylaı beıqam júre berse, Kúnbala sorlynyń kórgen kúni ne bolmaq? Aıshýaq zulymnyń qurtyp jibermesine kim kepil? Osy jaıdy Jamanbaı qansha oılansa da dáıekti amal taba almaı, tuıyqqa tirele beredi. Bul rette Jumabıkemen aqyldasaıyn dese, oǵan da batyly barmaıdy.

Osy kezde el Áshekeı-Mónek jaılaýynan irgesin aýdaryp, eki ortasy tústik jol Sarsha kólge kelip qonǵan. Aıshýaq úıi Kúnbalanyń aýrýyn syltaýratyp, jeti qarańǵy túnde elden bólinip kóshken. Kúnbalany kúımeli arbaǵa salyp, jan kózine kórsetpeı qoıǵan. Dál qasyndaǵy súıiktisiniń júzin bir kórýge zar bolyp, Jamanbaı qatty kúıingen.

Tań siberlep atyp kele jatqanda Aıshýaqtyń úsh úıi Sarsha kóldiń kúnbatys kók jelkesine bólek qonǵan. Atam zamannan beri únemi bir aýyl bop qonatyn aǵaıyn-týystary osy sapar Aıshýaqtyń ámirimen odan aralaryn nedáýir aýlaq salyp, kóldiń kúnshyǵys jaq shetine bólek qonǵan.

Aıshýaq pen Anar báıbishe shaıǵa qanyp alyp, ortanshy úıdiń túndigin jaýyp qoıyp, damyldap jatqan. Bul kezde Jumabıke men Jamanbaı bıe saýýǵa jeli basyna ketken. Búgingi baılanǵan on bes shaqty bıeni saýyp bolyp, ekeýi osy araǵa shamaly kidiristep qalyp edi.

Jamanbaı sútke shyp toly eki dáý kónekti jerge qoıa salyp, otyra bergende, odan buryn otyryp úlgirgen Jumabıke muńdy qıapatpen:

— Seniń ne oılaǵan oıyń bar, Jamanbaı? Osylaı boljyrap júre beresiń be? — deı berdi. Júzi sarǵaıyp, kózi bozaryp ketipti. Jylaýǵa shaq otyr.

— Mende ne oı bolsyn, apa? Aqylyn ózińiz tappasańyz, meniń qolymnan ne keledi?

Jumabıke Jamanbaıǵa bir túrli aıanyshty álpetpen qarap otyryp, qynjyla sóıledi:

— Sorly qyzdyń qarańǵy qapasta kárip bop jatqany anaý, seniń solbyraıyp júrgen túriń mynaý, kóriner kózge otqa salyp qoıasyń ba, jarqynym, tirlik qyp bir aılasyn tappaısyń ba?

Jamanbaı endi osy eki arada ózinshe oı túıgen. Sony aıtty:

— Maǵan salsańyz, aman kúninde Kúnbalany alys jaqqa alyp keteıin.

Jumabıke maǵan da keregi osy edi degendeı qabaǵy jadyrap:

— «Jaqsy ıt te ólimtigin kórsetpeıdi», osy aıtqanyń durys, kóp keshikpeı kózderińdi joǵaltyńdar, — dedi.

— Táýekelge bel baılap biz ketermiz-aý, sonda mundaǵy sizdiń kórgen kúnińiz ne bolady? — dep Jamanbaı ýaıym aıtyp edi, Jumabıke qolyn bir-aq siltedi.

— Sender úshin ne bolsa da kórip alaıyn, azar bolsa ıt qorlyqpen ólermin, — dedi.

— Sizge janym ashıdy, apa! Áıtpese Kúnbala ekeýmiz kúni búgin qol ustasyp kete berer edik. — Jumabıkeniń kúzgi japyraqtaı sarǵaıǵan surqaı júzine aıanyshpen qaraı berdi.

— Aman kúnderińde ketpeseńder ekeýiń de qurısyńdar, — dedi Jumabıke jylamsyrap. — Aqmolanyń ar jaǵynda, Esil boıynda naǵashym bar deıtin ediń, soǵan ketińder.

Osyny aıtqanda Jumabıkeniń kózi jaınap, bet álpetinde áldeqandaı nur paıda boldy.

Jamanbaı tastaı túıilgen qos judyryǵyn súzistirip, jigerlene:

— Kúnbalany alyp keteıin, sol ózińiz aıtqan naǵashylaryma aparaıyn, — dedi.

— Sen saspa, — dedi Jumabıke sóziniń aqtyǵynda, — habar ózimnen bolsyn.

Bular jeli basynda osylaı ýáde baılasqan. Kúnbala qapasta jatqaly aıdan asqan. Uıqy berip, qaıǵy alyp, ish qusa bop Jamanbaı júr. Bir jaqsy jeri, Aıshýaq oǵan kúdiktenbeıtin sıaqty. Endi eki jasty qalaı qutqaram dep Jumabıke áýre.

Bir kúni Jamanbaı jeti qarańǵy túnde oıanyp, qotandaǵy qoılardy, úı aınalasyndaǵy sıyrlardy baıqap keleıin dep tysqa shyqsa, úlken aq ordaǵa qanattastyra tigilgen alty qanat qońyr úıdiń irgesinen ot kórindi. Aıaǵynyń ushynan basyp, tyqyryn bildirmeı kelip, sol úıdiń irgesine etpetinen jata qaldy. İrgeden syǵalap qarasa, Aıshýaq, Anar báıbishe, Jumabıke úsheýi kerosın shamnyń jaryǵymen tór aldynda kúbir-kúbir sóılesip otyr eken. Sóz álpetterine qaraǵanda áńgimeleri Kúnbala jaıy.

— Ottama! — Aıshýaq ars ete qaldy. Jumabıkege aıbar kórsete. — Óskenbaı ótirik aıtpaıdy. Páleniń bári Jamanbaıda, búldirip júrgen sol ıt.

Aıshýaqqa ilese Anar sharyldady.

— Aıtqanym keldi me, shal! Kóresińdi osy Jamanbaıdan kóresiń demedim be? Oıbaı, masqara, elge ne betimizdi aıtamyz?..

Jumabıke Jamanbaıdy qorǵap, qyzynyń osyndaı masqarashylyqqa ushyraǵanyna osyndaǵy basqa bir áýmeser bozbala kinály ekenin, ony Kúnbala uıalyp aıtpaı qoıǵanyn dáleldep kórip edi. Aıshýaq onyń aýzyn ashtyrmaı qoıdy.

Aıshýaqtyń endigi sóz álpetine qaraǵanda, Kúnbala bosanysymen elge bildirmeı balasyn qurtyp jibermek. Qyzdy emdetemiz degen syltaýmen basqa bir jerge jóneltpek. Al endi Jamanbaıǵa ne isteıtini aıtylǵan joq.

Úı ishindegi jaısyz áńgimeniń aýjaıyn bilip alǵan soń Jamanbaı Kúnbala jatqan úlken aq ordanyń oń jaq irgesine qyrynan jata qalyp, qulaq tosty. Kúnbala dál osy tusta ah uryp dóńbekship jatyr eken. Jamanbaıdyń kóńili bosap, kezine jas keldi. «Qaıran sáýlem, júzińdi kórem be? Álde osylaı qaıǵymen ólip ketesiń be? — dedi ishinen. Jany qınala, yqylyq ata kúrsindi. Bul úıde Kúnbaladan basqa jan joq. Buǵan Jamanbaıdyń senimi kámil. Ol endi úıdiń týyrlyǵyn eptep túrdi de, órnekti qalyń shıdiń balaǵyn bir qarystaı jyrtyp jiberip, keregeniń kózinen Kúnbalaǵa aqyryn dybys berdi.

— Kúnbala! Men, Jamanbaımyn...

Kúnbala Jamanbaıdyń daýsynan tanysa kerek, birden jaýap qatty:

— Qurımyn ǵoı, ólemin ǵoı, nege qutqarmaısyń? — deı berip, kóz jasyna býlyqty.

Jamanbaı keregeniń kózine aýzyn óbistirip:

— Shyda, shyda, janym! Qutqaramyn... — dedi.

Kúnbala da keregeniń kózine aýzyn janastyra, úzdige bir sóz aıtty:

— Apam aıtypty ǵoı saǵan, osy elden tez keteıikshi, qurıyqshy...

— Ketemiz... — Endi Jamanbaı kishi úıdegiler kelip qalyp, masqara bolarmyn dep, syrǵyp júre berdi.

Jamanbaı ornyna kelip jatqanymen, uıyqtaý qaıda? Aıshýaq bárin de bilgen eken. Jamanbaı men Kúnbalanyń syrlary áshkerelengen eken. Óskenbaı molda aınala timiskilep júrip, túpterine jetken eken. Dáý de bolsa, bulardyń syryn pash etken Óskenbaıdyń qyzy Qadısha. Sonyń ózi Kúnbalanyń qatar-qurby dosy emes pe edi? «Abaısyzda Qadıshaǵa shynymdy aıtyp qoıyp edim, túbinde osy báleket elge jaıyp jibermese bolar edi», — dep anada Kúnbala Jamanbaıǵa ókinish bildirgen.

Jamanbaı san-sapalaq qarbalas oılarǵa shyrmalyp, tań atqansha kózi ilinbeı-aq qoıdy. «Men de tiri janmyn ǵoı, qarmaıyn, qareket isteıin, qapylysta Kúnbala ekeýmiz birdeı Aıshýaqtyń qolynan jazym bolsaq, bárinen de sol jaman, aman kúnimizde qutylaıyq». Aqyrynda oı túıini osylaı sheshildi.

Aspan búrkeý. Kózge túrtse túk kórinbeıtin meńireý tún. Kúndizgi kúıbeń sharýadan ólerdeı qaljyraǵan Jamanbaı ústine qoı júni shoqpyt shekpenin jamylyp, qarasha úıdiń bosaǵasyna qulaı ketken. Sonda da uıqy qaıda? Dóńbekshýmen kózi baqyraıdy da jatty.

Búgin Aıshýaq úıde joq. Jýyrda urlanǵan bes jylqynyń daýymen irgeles Temesh eline ketken. Des berisi, Anar báıbishe keýdesiniń aýrýy ustap, bir aptadan beri tósek tartyp jatyp qalǵan. Bul kúnde qaq-soq sharýamen aınalysyp, sóz aýlaıtyn shamasy da joq, janymen qaıǵy.

Jamanbaı túnniń bir ýaǵynda turyp, kıinip aldy. Kúnbala men Jumabıkeni kútip tur. Kelemiz degen ýádeleri bar. Sáti tússe búgin Kúnbalany alyp ketpek. Júregi týlaıdy. Bular nege keshikti eken? Sertterinen aınyp qaldy ma?

Álden ýaqytta kıiz úıdiń esigi syqyrlap ashyldy. Bireýler ishke kire berdi. Eki adamnyń basy qarańdaıdy. Jamanbaı olarǵa qarsy júrdi.

Jumabıke sybyrlaı sóıledi:

— Jamanbaı! Uıyqtap qala jazdappyz, tez jónelińder...

Jamanbaı sasqalaqtaı berdi.

— Kúnbala qaıda?

— Mine, kelip tur...

Kúnbala Jamanbaıǵa jaqyndaı túsip, sybyrlap jatyr:

— Osyndamyn...

Jamanbaıdyń denesi dirildeıdi. Kúnbalany qarmaıdy. Birdeńe aıtqysy keledi. Biraq tili kúrmelip, ishki tolqyn keýdesinde dirildep turyp qaldy. Nurly júzi jaınap, quralaı kózi kúlimdep, qolań shashy arqasyna tógilip, qasynda Kúnbala tur... Áldebir aldamshy eles pe? Shynynda da Kúnbala osynda. Qarańǵy túnde súıiktisiniń júzin anyq kórmese de, ajar — kórki kókireginde saırap tur.

Jumabıke Kúnbala men Jamanbaıdy qarańǵy úıde qushaǵyna qysyp, kezek-kezek súıe berdi.

— Joldaryń bolsyn, baqyttaryń ashylsyn, — deıdi. Tilek-batasyn qarańǵyda qulaqtaryna quıyp jatyr. — Mynany ala ket, jolda keregi bolar. — Shúberekke túıýli tórt oǵy men bytyra myltyqty Jamanbaıdyń qolyna ustatty. Iyǵy búlkildeıdi. Ún shyǵarmaı jylap tur. Úsheýi umar-jumar bop úıden shyqty.

Jamanbaı men Kúnbala qarańǵy túnde qol ustasyp, aýyl syrtyndaǵy tereń saıǵa qaraı jónep ketti. Jumabıke olardyń syrttarynan qaraıdy. Saı ishinde matap qoıǵan ertteýli eki at bar. Olardy mana ińir áletinde Jamanbaı óristegi jylqydan ustap ákelgen. Búgingi jylqy kúzetiniń kezeginde — Jamanbaıdyń qurbysy, jaqyn dosy Qaltaı. Qaltaı — kórshiles aýyldaǵy Meńdibek baıdyń jalshysy. Eki aýyldyń jylqyshylary jylqyny kezektesip baǵatyn. Jamanbaı jylqy kúzetiniń kezegin keshe atqarǵan. Qaltaı eti tiri, anaý-mynaýdan seskenbeıtin ójet jigit. Ózi Jumabıkeniń týysy. Bularmen ymy-jymy da bir. Attyń ekeýi de Aıshýaqtiki.

Erteń eki atty ıesi joqtaǵanda Qaltaıdyń oǵan aıtar dáleli de daıyn. Ne oıy bolǵanyn qaıdan bileıin, Jamanbaı keshqurym eki atty jylqydan bólip alyp qalyp, arqandap qoıǵan. Aıshýaq qysqanda osyny aıtady.

Jamanbaı men Kúnbala tereń saıdyń qabaǵyna sál aıaldap, endigi júrer joldaryn baǵdarlap aldy. Jumabıkeniń máslıhaty boıynsha bular osy aradan kúnbatys tarapqa qıystaı tartyp, shalqar kólin basyp, elsizben Egindikólge asady. Sodan ári suraı-suraı Taskeshý qalasyna barady. Taskeshýden ári asqan soń jol jaǵdaıy ońaılanady. Uzyn aqqan Esildi jaǵalap baryp, Jamanbaıdyń Qaratúbektegi naǵashylaryna jetedi. Osy eki ara eń beri salǵanda eki júz shaqyrym jer.

Eki jas táýekel dep kóz jumyp, tún jarymy aýǵanda atqa qondy. Kúnbatysty sol jaqtaryna ala, Shirkeıliden bastalǵan súrleý joldyń jobasymen saý jeldirip, ańyratyp keledi.

Elden shalǵaı ketkende bulardy kim bilip jatyr. Kıgen kıimderi de jupyny. Qudaı joldaryn ońǵaryp, Esildiń shetine bir ilinse, bir elden bir elge jyljyp kete bermeı me?

Jamanbaıdyń shamalaýynsha, osy aradan atty adamǵa tústik jerdegi Shalqar kóline jetkende, sol aradan týra Aqmolaǵa asatyn dańǵyl qara jol kezdesedi. Sol joldy oń jaqqa tastap, Shalqardyń teriskeı baǵdaryn betke ala týra tartsań, Egindikól jaılaýyna barasyń.

Eki qashqyn sýyt júrip ketti. Álde birdeńe qybyr etse aınalaǵa úrke qaraıdy. Jol taba almaı bet aldy qula túzge adasyp shyǵyp ketýleri de kádik-aý. Osy bir alaquıyn oı Jamanbaıdyń mıyn tyrnap, mazasyn ala bergen. Sonda da erkin dalaǵa shyqqan er jigit beımaza oıǵa des bermeı, ózin-ózi ishteı qaırap, qaıratqa jeńdirgen.

Kúnbala kópke sheıin lám-mım demeı, at ústinde tomsarýmen keledi. Oıy onǵa, sanasy sanǵa bólinip, aldaǵy kúnderiniń ne bolaryn, artta qalǵan beıbaq shesheniń endigi taǵdyryn tolǵaıdy.

Attardyń júrisi báseńdep, bulań quıryq búlkil jeliske túskende, Kúnbala jumsaq qońyr daýsymen ún qatty:

— Endi bireýge kiriptar ete kórme, jasaǵan!..

Jamanbaı súıiktisin aıap ketti me, bir túrli janashyr beınemen nazar aýdardy.

— Endi eshkimge kiriptar bolmaımyz, sáýlem! — dedi.

Kúnshyǵys kókjıekten raýandap tań atyp keledi. Tań kezinde uıqysynan oıanǵan dalanyń beıqam boztorǵaılary tómen qalqyp, shyryldaı bastaǵan. Baıtaq jazıranyń san alýan ósimdikterinen jupar ıisi ańqıdy. İshpeı-jemeı mas qylady.

Aıyr quıryǵy shoshańdap, baýyry aǵarańdap aldarynan bir qarlyǵash jalt etip óte shyqty. Qarlyǵash qaıta aınalyp kelip, aldarynan taǵy da sýyldap ótti.

Attar aıań júriske aýysty.

— Seniń ne oılaǵanyńdy bilmeımin, — dedi Jamanbaı, Kúnbalaǵa eljireı nazar aýdaryp. — Myna qarlyǵashty men jaqsylyqqa yrym kórdim.

— Men de solaı oılap edim, ekeýmizdiń oıymyz bir jerden shyqty ǵoı, — degende Kúnbalanyń daýsynan qýanysh tolqyny sezilip edi.

Bular endi jeldirtip ketti. Dalanyń tunyp turǵan kókoraı shalǵyny jasyl ala bıqasap sekildi. Topyraǵy at tuıaǵyna beıne maqpaldaı. Keı jerde synaptaı sýsyp aqqan bulaq kezdesip qalady. Kerilgen kerbez dala tań kezinde qoshqyldana tolyqsyp, tóńkerile qubylyp, ózgeshe súıkimdi bitimimen kóńilge túrli oı salady.

Osy qyrlyq daladan Shalqar kóline jetkenshe eki arada el joq. Bul kúnde sol, Shalqardyń ózi de sary jurt bop shańy shyǵyp ıesiz qalǵan shaǵy.

Kún arqan boıy kóterilip qalǵan. Etteri qyzyp, býsanyp alǵan qos sańlaq sydyrtyp keledi. Bir mezette kóz ushynan kúnmen shaǵylysyp, kól kórindi. Kóldi kórgende Jamanbaıdyń kóńili sergip, qabaǵy jadyrap ketti. Astyndaǵy kúdire jal, tobylǵy torynyń basyn irke berdi. Kúnbala da oraq moıyn, qapsaǵaı kúreń tóbeldiń júrisin irkip, Jamanbaıdyń yńǵaıyna beıimdelgen.

— Ana qarashy, janym! — Jamanbaı kúlimdep aıtty. — Anaý kól ǵoı jarqyrap jatqan.

— Qaıdan bileıin, kól me, álde kól bop kóringen sortań jer me?

— Men bilsem bul Shalqar kóli, sonyń dál ózi, — dedi Jamanbaı. Órden tik kóterile berip, qaıta qondy.

Kúnbala aldan bir jaqsylyq elesin kórgendeı kenet qabaǵyn shytyp, boıyn jazdy.

— Ylaıym kól bolsyn, — dedi de, ile-shala ókine sóıledi. — Oıbaı-aý, Jamanbaı-aý, sen ne bildiń? Sasyp júrgende shamnyń jolǵa bergen azyǵyn umytyp ketippiz ǵoı?

— Qap, áttegene-aı! — Arqasyna asynǵan myltyǵyn qozǵap qoıdy. — Sasyp júrgende umyt qala bergen ǵoı. Ashyǵamyz-aý!.. — Tisin shyqyrlatyp, basyn shaıqady.

Tobylǵy tory men kúreń tóbel sherte aıańdaıdy. Kóńil kúıi asyp turmasa da Jamanbaı ózin-ózi qamshylap, óleńdete bastady:

Jer shalǵaı, aýyl alys kórmegenge,

Silekeı sirne tatyr shóldegende,

Jolda ǵoı er qoregi, bóri azyǵy,

Kezdeser óli balyq ólmegenge...

Óleń kóńiline jaǵyp ketse kerek, Kúnbala ezý tartty.

— Óleńińdi qaıta aıtshy, úırenip alaıyn, — dep edi, Jamanbaı daýsyn kótere qaıta aıtty.

Bular endi ańsap izdep kele jatqan eline jetýge asyqqandaı attaryn tekirek jeliske saldy. Kól baǵdaryn oń qanattaryna ala tópep keledi. Endi bir mezette dál oń jaq búıirlerinen dańǵaıyr qara jol kezdese ketti. El men eldiń arasyn baılanystyratyn, alys jerdi de júregińe jaqyn sezdiretin, qasqaıǵan qara jol!.. Jolǵa kılikkende ekeýiniń de kóńiline qýanysh oty júgire bastaǵan.

— Aqmola qalasyna aparatyn úlken jol osy, — dedi Jamanbaı kóńildenip.

Kúnbala ún qatqan joq. Kólge jetkenshe eki kózi tórt bolyp, yntyzary quryp keledi. Bular qara joldy qaptaldap kelip, shańqaı tús shaǵynda aınadaı sáýle shashyp jarqyraǵan aıdyn ıildiń kúnbatys jaq shetine ilikti.

Ómiri kórmegen tańǵajaıyp jańa dúnıege, jaqsy jaıǵa tap bolǵandaı, Jamanbaı at ústinde tamashalap qarap qalǵan.

— Biz sorlyǵa bul kól ne bere qoıar deısiń?.. — Kúnbala muńdy kóziniń merýert qarashyǵyn tóńkerip, kólge úmitsiz pishinmen qaraıdy.

— Kim biledi, túńilmeıik. — Jamanbaı úninde senim bar.

Jel tymyq. Kól sýy qazandaǵy qaınaýy basylǵan sýdaı bolmashy jybyrlaıdy. Ár jerden áredik-áredik qaz-úırekter kórinip qalady.

Jamanbaıdyń arqasynda Jumabıke bergen bytyra myltyq. Qonyshynda tórt oq, bir qorap sirińke bar. Qus atyp alyp, otqa qaqtap jeımiz degen úmitin eseleı túsken.

Jamanbaı ózi attan túsip, Kúnbalany súıemeldep túsirdi. Jalma-jan eki attyń tizginin erdiń qasyna qańtaryp qoıdy. Biraz solyǵyn basyp, boı sýytsyn degeni. Syralǵy jýas janýarlar tynshyǵa qalǵan.

— Osy araǵa damyldap alaıyq. — Jamanbaı shóptesin jerge shekpenin tósep jata qaldy. — Al, Kúnim, myna jerge jantaıyp, biraz tynystashy, at soǵyp sharshap qaldyń ǵoı, — deı berdi.

Kúnbala sóz qatpastan Jamanbaıdyń baýyryna basyn salyp, sozyla jatyp edi. Jigit baýyry úlpildek mamyq jastyqtaı jaıly eken.

Jamanbaıda uıqy joq. Ash adamdy, oıly adamdy ómiri uıyqtata alarmysyń.

Kúnbala kózin jumyp jatyp, talyp uıyqtap ketti. Oıanyp ketpesin dep, qybyr etpeı Jamanbaı jatyr. Kózi de, kóńili de ıesiz Shalqarda. Shirkin-aı, tym bolmasa, nysanaǵa bir qus ilinse... «Kezdeser óli balyq ólmegenge». Halyq aýzy dýaly. Bulardyń baǵyna qaraı bir nesibe kezdesip te qalar.

Kúnbala yńyrsyp oıandy.

— Jamanbaı! — dedi jany qınalyp, — kólge barsaıshy, qus izdeseıshi. — Keskininde adam aıtqysyz keıistik bar.

Jamanbaı ún qatpady. Ústindegi aq shyt kóılegin, juqa teri shalbaryn, qaıqy bas kón etigin sheship tastady. Dambalynyń balaǵyn qara sanyna jetkize túrip aldy. Bytyra myltyqty oqtap, qalǵan úsh oqty, qyndaǵy kezdik pyshaqty dambalynyń yshqyryna shıyrshyqtap qystyryp aldy.

Kóldiń kúnbatysy men soltústik tusynyń arasy jaıpaq jarlaýyt. Bul jerden qaraǵanda kól beti aınadaı jarqyrap, kúmis kóbik shashyp, synaptaı tolyqsıdy. Kóldiń soltústik jaq jıeginiń qamysy seldir, quraǵy da jer men jeksen alasa. Kúnbatysy men soltústigi aınala ıt tumsyǵy ótpeıtin nar qamys, onyń ishki jaǵynda kisi boıy jasyl quraq. Kól sýy onsha , tereń de emes. Shet jary myqtaǵanda kisiniń belýarynan keledi.

Jamanbaı kól betindegi yǵy-jyǵy qustarǵa qyzyǵa qarap, jıekte turyp qalǵan. Baıqap qarasa, kóldegi qustardyń kópshiligi úırekter. Ár jerden birli-jarym aqqý-qazdar kórinip qalady. Qustar kól betinde qannen qapersiz júzip júr. Bireýleri tumsyǵymen sýdy burq etkizip súńgip ketedi de, endi bireýleri moınyn arqasyna qaıyryp, maýjyrap otyryp qalǵan. Baǵzy bir úırekter úıir-úıir balapandaryn sońdarynan ertip, jaıbaraqat júzip júr. Olardy atýǵa qımady... Sonda Kúnbalanyń jan daýsy shyqty. Júgirip keldi jalma-jan.

— Túsiń buzylyp ketipti ǵoı, janym? Saǵan ne boldy?

Jamanbaı muny aıtqanda Kúnbala qınala aýnaqshyp, qyryn qaraı berdi. Ún qatpady. Jamanbaı onyń basyn súıep, qushaǵyna beıimdep aldy. Anaý yńqyly kúsheıip, yqylyq atady, yshqynady. Eki qolymen ishin basyp tikesinen otyra qalady da, tóńkerile domalaıdy.

— Tolǵaq! — Osyny Kúnbala kúızelip aıtty.

Jamanbaı qatty sasty. Tolǵaq! Endi ne isteý kerek? Sabyr saqtap, aqyrǵy tynymyn kútkennen basqa, onyń qolynan ne keledi? Aman-esen bosanar. Kókireginde ıgi úmit sáýlesi jarq etti. Sonda da odan arǵy tirshilikteri ne bolmaq? Óziniń de ózegi talyp, ishek-qarny shuryldaıdy.

Kúnbalany tolǵaq qysyp jatyr. Jamanbaı ǵaıyptan járdem kútkendeı aınalaǵa alaqtaı qaraıdy. Maýjyraǵan kógildir aspanǵa eminedi. Osy mezette áldeqaıda alystan qońyraý syldyry emis-emis qulaǵyna shalyndy. Eleńdep qaraı qaldy. O, jasaǵan, jan ıesin kezdestir, járdem ber!

Qońyraý syldyry art jaqtan, Aqmolaǵa baratyn úlken qara jol baǵdarynan shyǵady. Birte-birte jaqyndaǵandaı.

— Dáýde bolsa, bul kele jatqan laý tartqan jámshik shyǵar, — dedi Jamanbaı. Sodan bir jaqsylyq kútetindeı úmit lebi bar úninde. — El aralap júrgen ulyqtar shyǵar.

— Nemene, qońyraý syldyraı ma? — Kúnbalanyń qabaǵy qatyńqy. Kózinde azapty muń bar.

Sol eki arada alystan arba qylań bergen. Bireýler joldyń shańyn burqyratyp, josyltyp keledi.

— Ne de bolsa, jolǵa jaqyndap baryp, aldarynan tosaıyn, — dedi Jamanbaı. Kele jatqan arbalylardan raqym kútetinin ańǵartty.

Kúnbala tolǵaqty qaıratqa, úmitke jeńdirgendeı endi bir sát tynshyǵyp qalǵan. Ernin tistep, eki qolymen ishin basady. Kúmbirlegen qońyraý daýsyna qulaq tosady.

— Barshy, janym! Aldynan shyqshy, toqtatshy, meıirimdi jandar bolsa qaraılar, — dep tyndy.

Jamanbaı jolǵa qaraı júgire jóneldi. Úlken qara jol kóldiń kúnshyǵys jaǵyn janap ótedi. Bular aıaldaǵan jermen eki arasy kóp degende jarty shaqyrym. Jamanbaı eki ókpesin qolyna alyp, júgirgen boıymen baryp, joldyń júlgesinde qaltıyp turyp qaldy. Myna kele jatqan arbalylardy toqtatyp almaq. Jalynyp kómek suramaq. Múbada jóni kelse Kúnbalany solardyń arbasyna salyp, ózi salt atpen ilesip ketpek. Osy eki arada Kúnbala tolǵaǵy jıilep bosanyp qalsa ne isteıdi?

Arbalylar áýdem jerge kelip te qaldy. Olar jaqyndaǵan saıyn Jamanbaıdan taǵat ketti. Bir jaǵynan áldeqalaı bolady dep qorqyp ta tur... Qos kúreń at jekken qara páýeske aıbyndy.

Aldymyzda jan ıesi bar bolsań, joldan aýlaq ket, áıtpese taptap ketemin dep aıbar kórsetkendeı.ústi-ústine syldyrlaıdy qońyraý.

Páýeske solqyldatyp kelip óte berdi. Jamanbaı yshqyna aıqaılap jiberdi. Kozlada qoqaıyp otyrǵan kóshir delbegesin shalqaıa tartyp, attardyń basyn bógeı berdi. Jamanbaı kóshirge jaqyndaı berip, oryssha men qazaqshany aralastyryp, shúldirlep edi, jalań bas sary yrjıa kúldi.

— Qazaqsha sóıleı ber, — dedi taza qazaq tilinde. Sonda Jamanbaıdyń ishi jylyp júre berdi.

— Jolaýshy edim, kól jaǵasynda áıelim ólgeli jatyr, — dedi Jamanbaı jylamsyrap. Beıtanys adamnan qudaı úshin kómek suraǵandaı alaqanyn jaıdy.

Kóshir artyna jalt burylyp ún qatty:

— Sergeı Pavlovıch!..

— Nemene? — Kúımeden uıqyly-oıaý adamnyń salǵyrt daýsy shyqty.

— Myna bir jolaýshy qazaq áıelim ólgeli jatyr deıdi, kómek suraıdy.

Álgi daýys bergen adam páýeske kúımesiniń shashaqty jasyl barqyt perdesin serpip ashyp tastap, kóshirge moınyn soza:

— Qaıda ózi?.. — dep surady.

Kóshir jigit qolyna shýmaqtap ustaǵan uzyn sapty bıshigin Jamanbaı turǵan jaqqa shoshaıta qoıdy.

— Mine, mine...

Sol-aq eken, Sergeı Pavlovıch páýeskeniń kúımesinen shyǵa kelip, jerge jeńil sekirip tústi. Onyń artynan kóshir jigit attarynyń delebegesin kozlanyń artqy taıanyshyna qańtaryp qoıyp, jerge shapshań sekirdi. Jamanbaı abyrjyp tur. Álgi Sergeı Pavlovıch Jamanbaıǵa qarsy júrdi., Shamasy orta jastaǵy sary kisi. Kári deıtin kári emes. Shoqsha sary saqalynan qolyn almaıdy. Qyrlana bitken ımek murnynyń ústinde ıtıgen qystyrma kózildirigi altyndaı jaltyraıdy. Jyryq etekti uzyn qara shapany, basyndaǵy tóbesi shelekteı, etegi jyp-jylmaǵaı qoqaıma qalpaǵy, aıaǵyndaǵy jyltyraýyq qara kebisi Jamanbaıdyń týmysynda kórmegen kıimderi.

Jamanbaı oǵan qazaqsha sálem bergeli eki qolyn jaıa umtyla berdi de, batyly barmaı kidirip qaldy.

— Sálemet bolarsyz, — dep til qatty Sergeı Pavlovıch, — kimsiz, qaıdan júrgen adamsyz? — Úni jumsaq shyqty.

Jamanbaı basyn shaıqady. Tilińizge túsinbeımin degeni.

— Bul kisi seniń jónińdi surap tur, — dedi kóshir jigit kelgen betinde.

— Jolaýshymyn, alystan kele jatyrmyn, áıelim ana jaqta ólgeli jatyr, sizderden bir raqym bolar ma eken? — Jamanbaı muny qıpaqtap, qysylyp aıtty.

Myna kóshir jigittiń qazaǵýar bolǵanyn aıtsaıshy. Jamanbaıdyń sózin sartyldatyp qaǵyp alyp, ana kisige túsindirip berdi.

— Sen oǵan aıt, — dedi Sergeı Pavlovıch kóshirine, — bizden qaýiptenbesin, shynyn aıtsyn, áıeli aýrý ma eken, ıakı bolmasa, basqa bir sebebi bar ma?

Kóshir jigit Sergeı Pavlovıchtiń sońǵy sózin Jamanbaıǵa aıtpady. Onyń ornyna óz tarapynan bir sóz qosty:

— Bizdi saǵan qudaı kezdestirgen shyǵar, — dedi ol. Jamanbaıǵa bir taban jaqyndaı tústi. — Sen myna kisini bilip qoı, ol dáriger. Dáriger bolǵanda baı eken, kedeı eken dep adam tańdamaıdy!

— Otyr arbaǵa! — Sergeı Pavlovıch kozlany nusqady. Osyny aıtty da ózi páýeskege qondy. Sol eki arada Jamanbaı da kóshir jigittiń sońynan ile-shala qozǵala yrǵyp shyǵyp, onyń oń jaǵyna qonjıǵan.

— Al, Zaharov! Bur attaryńnyń basyn... Myna jigittiń siltegen jaǵyna týra tart.

Kóshir jigit Jamanbaıdan surap bilip alyp, jolsyzben kólge qaraı qıystaı tartty. Bular Kúnbalanyń qasyna kelgen bette páýeskeden túse-túse qalyp edi. Domalap jatqan Kúnbalany kórsetip, alqyna sóıledi Jamanbaı:

— Bala, báránshık boıdıt.

Onyń sózine jóndi túsinbeı qalǵan Sergeı Pavlovıch kóshir jigitten qaıtalap surady.

— Mynaý ne deıdi?

— Tolǵatyp jatyr deıdi.

Sergeı Pavlovıch ań-tań. Jalma-jan qalpaǵyn, shapanyn sheship tastady. Eki bilegin sybanyp aldy. Dóńbekship jatqan Kúnbalanyń qasyna tizerlep otyra ketti. Tamyryn ustap kórip, júreginiń tusyna qolyn salyp, aınaldyra qaraı berdi. Kúnbala ne bolǵanyn bilgen joq. Óń men tús ortasyndaǵy elesteı azan-qazan, arpalys dúnıeniń ortasynda qalǵan. Ózin aınala aıalap otyrǵan meıirimdi dáriger de, tipti jan joldasy Jamanbaı da, qaqqan qazyqtaı siresip turǵan buıra shashty, uzyn boıly aq sary kóshir jigit te oǵan kórgen tústeı...

Sergeı Pavlovıch Kúnbalany shalqasynan jóndep jatqyzyp qoıyp, kóıleginiń syrtynan ishin sıpady. Bulqynǵan balanyn basyna kezdesip qalǵanda, qolyn keıin ala berip, appaq kúrek tisterin aqsıta kúlimsiredi. Kúlkisinde qýanysh lebi bar.

— Dúnıege jańa adam keledi, dala perzenti keledi, ony qurmettep qarsy alaıyq! — dedi.

Sergeı Pavlovıchtiń ámiri boıynsha, Kúnbalanyń ústine aq shatyr tigilgen. Endi dáriger Jamanbaı men Zaharovty syrtqa qaldyryp, ózi tolǵaq qysyp jatqan tumsa áıeldiń qasynda otyr. Mınýt saıyn saǵatymen ýaqyt sanap, jańa adamdy qarsy alýǵa asyǵady. Syrttaǵylar da tyqyrshýly. Ásirese Jamanbaı taǵatsyz. Aq shatyrdy kózimen iship-jep barady.

Jamanbaı osy arada Zaharovqa bar shynyn aıtty. Amandyq bolyp kelinshegim bosansa, osynyń bárin dárigerge túsindirip aıt dep ótindi. Jalshy turmysynyń ne túrli ýyn tatqan Zaharov Jamanbaıdyń bastan keshirgen ýaqıǵalaryna tańdana qoıǵan joq.

Kóshir jigit óz jaılarynan habar bergen.

Sergeı Pavlovıch Kantemırov — Aqmola aýrýhanasynyń dárigeri. Ataqty baı Sonarbektiń Jaqıasy qatty naýqastanyp qalyp, dáriger shaqyrtyp, dýanǵa shapqynshy jibergen eken. Ýez bastyǵynyń ámirimen Sergeı Pavlovıch soǵan baryp qaıtyp kele jatqan kórinedi. Jaqıa — Aıshýaqtarǵa kórshiles Tináli eliniń bolysy. Ony Jamanbaı biletin. Jaqıanyń qandaı naýqasqa shaldyqqanyn, oǵan dárigerdiń ne em jasaǵanyn Zaharov aıtqan joq. Jamanbaı odan kóńil qoıyp suramady da.

Vasılıı Zaharov — Esil boıyndaǵy Amantaı qalasynyń orysy. Aqmolanyń ataqty saýdager baıy Nıkolaı Ganshınniń kóshiri. On jyl boıynda malshysy bolǵan eken, keıingi eki jylda kóshirlikke qoly jetipti. Ganshın Sonarbektiń Jaqıasymen saýda-sattyǵy aralasqan, jan aıaspaıtyn dos eken. Myna dárigerdi ýez bastyǵynan surap alyp, óziniń páýeskesimen Jaqıaǵa sol jiberipti.

Zaharov bir sózdiń retinen Jamanbaıǵa shynyn aıtty: «Osydan barǵan soń Ganshınmen esep aıyrysamyn, týǵan qalama kóshemin», — dedi.

Aspannyń batys beldeýinen kún tómendep barady. Sergeı Pavlovıch shatyrdaǵy Kúnbalanyń qasynda. Jamanbaı men Zaharov tyqyrshyp tur.

Bir jaqsy jeri, Jamanbaı álgi ázirde tamaqtanyp alǵan. Myna jolaýshylardyń elden jolǵa ala shyqqan bir torsyq qymyzynan qanǵansha iship, aq toqash jegen. Sergeı Pavlovıch Kúnbalaǵa da bir kese qymyz ishkizgen.

Álden ýaqytta náreste daýsy shyryldap shyqty. Jamanbaı sonda shydaı almaı shatyrǵa enýge ońtaılana berip edi, ony Zaharov eteginen tartyp toqtatyp qoıdy.

— Kirmeńder, toqtaı turyńdar, ózim shaqyryp alamyn, — dedi ishtegi Sergeı Pavlovıch.

Dáriger osyny aıtty da balanyń kindigin kesýge kiristi. Sheshesi men ekeýin tabanda spırtpen jýyndyryp, belgili dárejede tazalyq sharttaryn saqtady. Náresteni dárilengen dákege orap qundaqtap tastady. Kúnbalaǵa kil taza aq halat kıgizdi. Ana men balany shatyr ishine jaılap jatqyzyp qoıdy da ózi syrtqa shyǵa keldi.

— Bizdiń jolymyz jaqsy boldy, dúnıege dala batyry keldi, — dedi de, kúlip kelip, Jamanbaıdyń kústi qolyn jymqyra qysty. Zaharov dárigerdiń jańaǵy aıtqanyn ilip alyp jetkizgende Jamanbaı esi kete qýanyp, jylap jiberdi. Aman-esen bosanǵan jan jary, dúnıege aıqaılap kelgen náreste, jolda kezdesken meıirimdi dáriger, sózýar kóshir jigit, — bári oǵan ǵaıyptan paıda bolǵan tańǵajaıyp keremetteı kórindi.

Endi Jamanbaı bularǵa aǵynan jarylyp, bar shyndyqty aldaryna jaıyp saldy. Sonda Sergeı Pavlovıch kúlip turyp:

— Amanyńda jyrtqyshtyń tyrnaǵynan qutylǵanyń jaqsy bolǵan eken, — dedi.

Dárigerdiń sózin Zaharov túsindirip bergende Jamanbaı basyn tómen ıip, qolyn qýsyryp elpildeı sóıledi:

— Órkenińiz óssin, jaqsy tamyr, bala-shaǵańyzdyń ıgiligin kórińiz...

Kúnbala shatyrda damyldap jatyr. Dárigerdiń ruqsatymen Jamanbaı shatyrǵa kirip, jan jarymen bir-eki aýyz sóz qaǵysty. Ol shyǵa bergende Sergeı Pavlovıch jaırańdap qarsy aldy.

— Zaharov! Sen bul jigitke áıbattap aıtyp ber. Bir qyzyq is jasaıyq. Ejelgi tártipti shamaly buzaıyq ta, nárestege qazir at qoıaıyq. Meniń bul pikirime qalaı qaraıdy eken? Surashy.

Mundaıda Zaharov bógelgen be? Jeldi kórikteı lyp etti. Úlken ulyq pen shonjar bolys arasyndaǵy pysyq tilmashtaı jylpyldap, Sergeı Pavlovıchtiń jańaǵy aıtqanyn Jamanbaıǵa aınytpaı jetkizdi.

— Jaqsy tamyrǵa aıtyńyz, — dedi Jamanbaı bógelmeı, — ol kisiniń pikirine tántimin. Balanyń atyn ózi qoısyn.

— Men qazaqsha at qoıa bilmeımin ǵoı, ózi qoısyn, — dedi dáriger. Zaharov onyń bul sózin ile-shala aıtyp bergende Jamanbaı basyn shaıqady.

— Maǵan báribir, onda balanyń atyn oryssha qoıyńyz...

— Balanyń atyn oryssha qoısyn, áıtpese ókpeleımin deıdi, — dep ósirińkirep jetkizdi Zaharov.

Dáriger rızalyq bildirip basyn ızedi. Kózi kúlimdep oılanyp qalǵan. Saýsaqtaryn birindep sanaıdy. Kúrek tisteriniń arasynan áldebir túsiniksiz dybystar shyǵarady. Qalaı degenmen balaǵa esim tańdap turǵan syńaıy bar sekildi. Ol Zaharovqa kúlimsireı qarap turdy.

— «O» dybysyna «s» dybysyn qosqanda ne bolady?

— «Os» bolady...

— «Os» bolady eken. Osy eki dybysqa «p», «a», «n» dybystaryn qosaıyq, sonda tutas alǵanda ne bolar eken?..

Zaharov toqtalatyn emes.

— Ospan bolady, — dedi.

— Endeshe, sen jigitke aıt, balasynyń esimi Ospan bolsyn...

Zaharov álgi aıtylǵan sózderdi túgel túsindirip bergende, Jamanbaı qýanǵanynan mıyǵynan kúldi.

— Seniń balańnyń esimi týra qazaqsha qoıyldy, — dedi Zaharov, — Sergeı Pavlovıchke alǵys aıt.

— Jaqsy, korosho, — deı berdi. Balasynyń aty oılamaǵan jerden Ospan qoıylǵanyna qaıran bolyp tur.

Sergeı Pavlovıch ózi biletin qazaqsha attardyń ishinen osyny ádeıi tańdap alǵan eken ǵoı dep oılaǵan.

Jamanbaı men Zaharovtyń jańa qazaqsha ne sóıleskenderin Sergeı Pavlovıch qaıdan bilsin. Ospan degen esimniń oıda joqta qazaqsha esimmen úılese ketkenin de ol bilmeıdi.

— Vasılıı! — dedi ol daýsyn soza. — Sen myna jigitke aıt, túsindir. Men nárestege qoıǵan esimdi bizdiń úıdiń bes adamynyń esimderinen quradym, árqaısysynyń bas árpin aldym. Álbette, ishinde ózim de barmyn. Olga hanymǵa myna Sergeı paqyryńyzdy qosqanda Os bolady deıik. Úshinshisi ákem marqum Paveldyń bas árpi, tórtinshisin meniń Anna degen qyzy dep bilińder. Eń sońǵysy, ulym Nıkolaıdyń esiminiń bas árpi. Sonymen, bir úıli jannyń esimi dala perzentiniń esimine túgel syıyp ketti. Taǵdyrdyń ámirimen Aqmola qalasyna Rossıadan qonys aýdaryp kelgen Sergeı Pavlovıch Kantemırov jáne de sol taǵdyrdyń buıryǵy boıynsha, elsiz dalada dúnıege kelgen jalshy qazaqtyń balasyna kindik áke boldy... Jamanbaı uly Ospannyń ómir-jasy uzaq bolsyn, baqytty bolsyn!

Úsheýi de máre-sáre. Aqyrynda Sergeı Pavlovıch Jamanbaıǵa óz oıyn bildirgen: Aqmolaǵa barysymen Kúnbalany qalalyq aýrýhananyń qasyndaǵy áıelder bosanatyn bólmege ornalastyrmaq. Munda bir aptadaı jatqyzyp, áıeldi saýyqtyryp, balany shıratqannan keıingisin Jamanbaıdyń ózi biledi.

Jolaýshylar qas qaraıa jolǵa shyqty. Kúnbala men náreste páýeskeniń kúımesinde. Sergeı Pavlovıch keshirdiń qasynan oryn alǵan. Qara jolmen ilbı júrip keledi. Eki attyń bireýine salt minip, bireýin jetektep Jamanbaı páýeskege ilesip keledi. Bular osy baıaý júristen bir aınyǵan joq. Shalqar kólinen 140 shaqyrym jerdegi Aqmola qalasyna erteńine besin kezinde jetti. Jolshybaı Sabyndy kóldegi bir aýylǵa az ǵana aıaldap, ózderi tamaqtanyp alǵan. Páýeskedegi «adam kózine kórsetýge bolmaıtyn naýqas áıeldi» tamaqtandyrǵan.

Osydan keıin arada eki apta ótken. Kúnbala aýrýhananyń áıelder bosanatyn úıinde eki aptadaı jatyp qalǵan (teginde, Sergeı Pavlovıch ádeıi shyǵartpaǵan bolýy kerek). Ol kezde Jamanbaı Vasılıı Zaharovtyń qala shetindegi jerkepe úıinde aıaldaǵan.

Bir aıdan keıin Jamanbaı Vasılıı Zaharovpen birge Amantaı qalasyna kóship ketti.

Ómir teńiziniń asaý tolqyny Jamanbaıdy Amantaı qalasyna qýyp ákelgen. Osydan bylaı qaraı onyń uzaqqa sozylǵan baqtashylyq ómiri bastalǵan.

EKİNSHİ BÓLİM

SÓZ BASY

«Ómirdiń óri bıik, joly shalǵaı». Bul Harıtonnyń pikiri. Endeshe Harıtonnyń ótip ketken babasymen birge ómirdiń asqar asýlarynan asyp, uzaq joldarynan óteıik. Almas qaıda? Madıar qyzy Ilona ne kúıde? Harıtonnyń tirligi qandaı? Meniń qıaldaǵy oqyrmandarym osy tárizdi jón suraqtardy jan-jaqtan jaýdyrady. Aıtar jaýap qysqasha: Almas Arqanyń apaı tósindegi áıgili Amantaı selosynda. Halqynyń syı-qurmetine bólenip, baqytqa kenelgen ardaqty azamat. Madıar qyzy Ilona sol sovhozdaǵy orta mektepte orys tilinen sabaq beredi. Harıtonymyz da osal-ońtaǵaı jigit emes. Joǵary bilim ıesi. Til — ádebıet mamany, jas talap jýrnalıs.

Almas pen Ilonanyń bir para ómiri, oǵan qosa Gabrısh Palı jaıy keıingi hıkaıanyń úlesi. Endi biz Harıtonnyń babasy Ospan Jamanbaı ulynyń shejiresin sherteıik.

ÓTKEN ÓMİR HIKAIASY

Jamanbaıdyń Ospany myń da segiz júz toqsan tórtinshi jyly súmbile aıynda, Shalqar kóliniń jaǵasynda dúnıege kelgen. Bez búırek ómir náresteni bezerip qarsy alǵan. Ospan týǵanda jas anasy terlep qalja jegen joq, nárestesin qoıdyń quıryq maıymen aýyzdandyrǵan joq. Eń tegi, qyz-bozbala jınalyp saýyq quratyn tegin shildehana da buıyrmady.

Ospan esin bilip, etegin japqaly qara túnek, qapas ómirdiń qabaǵat azap-mashaqatynan basqa ne kórdi? Qarshadaıynan ákesiniń sońyna erip, Amantaı (Marınovka) qalasynyń sıyryn baqty, qys bolsa kún kóristiń qamymen kýlaktarǵa jaldanyp, mal qarady, ot jaqty, ózennen sý tasydy. Arqa eti arsa, borbaı eti borsha bolyp, alty aı qysta, ala jazda bir kún tynym tapqan emes. «Kedeıge sor mingesedi» degendeı, endi-endi kózin ashyp, oń qol, sol qolyn tanyǵanda kenet jabysqan aýyr naýqastan ákesi qaıtys boldy. Sheshesi Kúnbala bolsa, turmystyń aýyr azabyna tótep bere almaı, elýge jetpeı kárilik sheńgeline ilindi. Bir úıdiń bar aýyrtpalyǵy on segiz jasar Ospannyń moınyna tústi.

Jamanbaı ólerinde jalǵyz ulyna atalyq ósıetin aıtyp ketken: «Óle-ólgenshe shesheńdi syıla, adam bol, aqyldy bol, turmystan qandaı qıyndyq kórseń de moıyma, dushpanyńnyń aldynda bas ıme, orys, qazaq demeı, janashyr dosyńdy kóbeıt. Jaqsy dos taryqsań tamaq, qınalsań pana bolar», — degen-di. Suńǵyla Ospan áke ósıetin kóńilge toqyp alǵan. Ata qaryzyn, ana paryzyn tirlikte buljytpaı oryndaýdy ózine mindet etip júrgende Ospan jıyrmanyń bel-belesine shyǵyp ta qalar edi.

Tiri kezinde ákesine arqa súıep, balalyq sholjań minezden, jastyq shaqtyń toıpańynan aryla qoımaǵan Ospan keıingi úsh-tórt jyl ishinde has bolattaı tez shynyqty. Bertinirek kelgende el ony «Orys Ospan» atap ketken. Ospanǵa mundaı qosalqy at taǵylýynyń túbegeıli sebebi de bar. Osy jasynyń ishinde óziniń qatar-qurbylaryndaı din — sharıǵat jolyna túsip, tym quryǵanda, sájdaǵa basyn tıgizip kórgen jan emes. Bul qalada usaq-túıek kásippen kún kórgen bes-alty jataq qazaqtar bolmasa, Muhammet paıǵambardyń dinin kúıtteıtin, allanyń ámirine berile boı usyna qoıatyn kim bar? Keıbir jataq shaldardyń kún saıyn bozala tańnan turyp alyp, shoqandap namaz oqyǵany Ospanǵa sumdyq ersi kórinedi de turady. Otyz kún orazany, kúndelikti bes ýaqyt namazdy áldeqashan jyly jaýyp qoıǵan aýrý sheshesi Kúnbala da dinińdi berik usta dep ony qystamaıdy.

Orys arasynan ońaı olja izdep qalaǵa jıi qatynaıtyn keıbir paıdakúnem sholaq moldalar anda-sanda Ospan úıine soǵyp, din, sharıǵat oraıynan uzaq-uzaq raýaıattar aıtatyny bar. «Allanyń birligin, paıǵambardyń haqtyǵyn umytyp, ıslam dininiń týra jolynan taıǵan adam qıamet-mahshar kúninde jahannamnan jaı tabady, myń túrli azapqa dýshar bolady. Birjola kápir bolyp, azyp ketpeı turǵanyńda táýbaǵa kel, kálımaǵa tilińdi keltir, namazǵa jyǵyl», — degen birde Qarjasbaı molda. Oǵan Ospannyń qaıtarǵan jaýaby tym qatal: «Qudaıyńmen, quranyńmen ózińdi jarylqa, Qarjasbaı! Qudaı bar bolsa, ádil bolsa, eldiń bárin nege birdeı kórmeıdi? Nege bireýlerdi jarylqap, bireýlerdi qarǵaıdy? Ondaı alaqol qudaıdan maǵan ne paıda?» Moldany osylaı toıtaryp tastaǵan. «Ońbassyń kápir, ońbassyń, seniń qyrsyǵyń kórde jatqan ákeńe tıedi», — deıtin Qarjasbaı túńilip, teris batasyn bergen. Sodan beri qaraı jan adam Ospanǵa din jaıynan aýyz ashpaıtyn bolǵan.

Jas basynan taǵdyrdyń aýyr soqqysyna ushyraǵan jannyń sana-sezimi erte oıanyp, shuǵyl ósedi. Onyń ber jaǵynda, aıdyn-shalqar kóldeı shalqyǵan jas dáýren erikke qoısyn ba? Ospan mashaqatty turmystan qansha qorlyq kórip, basqa túsken zilmaýyr salmaqty qınala kóterip júrse de ómiriniń shyryn shaǵyn ańsaıdy. Keıde bir aýyq arman teńizine súńgip ketedi de, súıikti jar qushýdy, bala súıýdi kókseıdi. Taýdan qulap kógal qýǵan bulaqtaı tunyq úmit kókireginde móltildeıdi de turady.

Ólmeli Kúnbalanyń jatsa, tursa qudaıdan tileıtini jalǵyzynyń amandyǵy. Kózimniń tirisinde balama bir shúıkebas alyp berip, qyzyǵyn kórsem-aý dep, emeshesi qurıdy. Biraq sińiri shyqqan kedeı balasyna, «shoqyndyǵa» tańdaǵan qyzyn kim bere qoıady. Osy bir qıyn-qystaý jaǵdaıdy oılap ketse, Kúnbalanyń sherli kókiregi qars aıyrylyp, oısyrap júdep qalatyn. Ospanǵa aıttyrýǵa osy qolaıly-aý dep, eldegi kóńildes adamdardyń boıjetken qyzdaryn qurttaı sanap, túgendep shyqqanda Kúnbalanyń quryǵy Jáýkeniń Qanıpasyna oıysa bergen. Jáýkeniń bul úımen úıek shatys jaqyndyǵy bar. Onyń áıeli Kúljekeı Kúnbalanyń eki atadan qosylatyn sińlisi. Jáýke Amantaı qalasyna záý-saıtan kele qalsa, Ospandikine soqpaı ketpeıtin. Keıde tipti ádeıi arnap kelip úsh-tórt kún qonaqtap qaıtatyn.

Kúnbala Jáýkege de, Kúljekeıge de qudalyq jaıynan kúni osy ýaqytqa sheıin tis jarǵan emes-ti. Oqta-tekte ákesine erip, qalaǵa kelip, osy úıge birer kún qonaqtap ketkenińde Qanıpanyń Ospanǵa tonnyń ishki baýyndaı jýyq júretinin, qas-qabaqtary urlana tabysyp qalatynyn, ózara sózderi de jarasymdy ekenin Kúnbala sezetin de, bularyna ishteı qýanatyn.

Qanıpa tal shybyqtaı buralǵan qypsha bel, quralaı kózdiń naǵyz ózi. Odan dámeli baı balalary da bar. Keıingi kezde árkimder Jáýkege sóz salyp, Qanıpany balalaryna aıttyrýǵa talaptanyp júr degen sýyq sóz Kúnbalanyń qulaǵyna shalynǵan.

Qanıpadan úmittilerdiń ishindegi eń bir qaterlisi — Satybaı. Otyzǵa kelgenshe úılenbegen jalǵyz uly-ustamaly jelikpe aýrýy bar Álıine Qanıpany aıttyram dep, Jáýkeniń mazasyn alyp júrgenin Kúnbala esitken.

Kúnbala birde ońasha otyrǵanda Ospanǵa tutqıyldan sóz tastady:

— Balam, men dimkás aýrýmyn, tórimnen kórim jýyq, aman kúnimde kelin túsirip, qyzyǵyn kórsem dep edim, — dedi.

— Sonda qalaı, apa, oıǵa alǵan kimiń bar? — dedi Ospan.

— Jáýkemen súıek jańartqym keledi, soǵan qolqa salaıyn degen oıym bar, — dedi Kúnbala.

Ospan onyń oıyn únsiz maquldap, tas-túıin otyrǵan qalpynan aınyǵan joq. Ospannyń kóńili áldeqashan Qanıpany tańdaǵanyn, onymen ishinara pikirlesip, nıet bildirgenin Kúnbala qaıdan bilsin?

Ospan keıde jumystan sál qoly bosaı qalǵanda birer kún elge baryp, ondaǵy aǵaıyn-týystaryna qonaqtap qaıtatyn. Ásirese, jazdygúni, mal kezeginen shola kezderinde aýylǵa jıi qatynap, altybaqan, qyz oınaqtarǵa, jastardyń bas qosqan maǵıshat májilisterine aralasyp, kóńil kóteretin. Aýylǵa barǵanda kóbinese Jáýke úıine qona jatyp, raqattanyp qalatyn. Ospan kelgende Kúljekeı naǵashy apasy ólip-óship bar dámdi tamaǵyn aýzyna tosatyn.

Kúnbala osy jaz basynda aýylǵa ádeıi baryp, qazaqshylyq jolymen Jáýkege qolqa saldy.

Ospan men Qanıpa birin-biri jastaı unatyp, janyndaı jaqsy kóretinin Jáýke men Kúljekeı kópten biletin. Átteń kedeıligi, jalǵyzdyǵy demeseń. Ospan teń-qurbysynan kem jigit emes. Bir jaǵynan Kúnbala da ólerdegi sózin aıtyp, qıylyp otyryp aldy. «Eki bala birin-biri unatady eken, alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbalaıyq, súıek jańǵyrtaıyq. Qanıpany maǵan qıyńdar», — dep, uzaq óristi dostyǵyn, qandas jaqyndyǵyn mindet qyp, erikke qoımady. Jáýke ári oılap, beri oılap, tipti aǵaıyn-týysqandarynyń eshqaısysymen aqyldaspaı-aq Kúljekeı ekeýi ońasha shúńkildesip, Kúnbalamen ońaı bitisti.

Quda boldy degen ataǵy demeseń, Jáýke Kúnbaladan kesimdi qalyń mal surap shirengen joq. Áıteýir, syrtqy elge daqpyrt bolsyn, qyzyn qalyńsyz berdi demesin dep, on bes qaraǵa kelisken. Aıtylmysh qalyń malyndy tórt aıaǵynan tik bastyryp aıdap ákep ber dep Kúnbalany qystaǵan joq. «Yńǵaıyń kelgende birtindep tóleı berersiń, tipti bolmaı bara jatsa, qapalanbaı-aq qoı, jaqyn adamdarmyz ǵoı, túbinde aýysa jatarmyz», — dep, uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp, Kúnbalanyń kóńilin aýlap jibergen.

Onyń ber jaǵynda, Qanıpa Jáýkeniń jan degende jalǵyz qyzy. Túbinde bular bizden bólinip kete qoımas, asyrap saqtar, dalaǵa tastamas dep Ospandy syrtynan maldanady. Keıin bir úı bop birigip ketermiz dep úmittenedi.

Jáýkemen quda bop qaıtqaly Kúnbalanyń kóńili jaı taýyp, mereıi ósip qalyp edi. Ospan da óz qýanyshyn syrtqy elge bildirmese de, kózdegen murat-armanyna jetkendeı, arshyndaı aıańdap, alshańdaı basatyn bolǵan.

Eki jaq ózderinshe qudalyq yrymyn istep, kóńil jeter aqsaqaldardyń batasyn alǵannan beri arada alty aı ótken. Qys ótip, jaz da keldi.

Bir jaqsy jeri, Ospannyń eldegi aǵaıyndary ózara aqyl qosyp, ortalarynan úsh buzaýly sıyr, eki ógizshe, bir torpaq bólip shyǵaryp, Jáýkege tólenetin qalyń maldy nedáýir jeńildetip tastap edi. Jáýke qalaı dese de eldiń ejelgi jón-joralǵysyn buzǵysy kelmegen. Kúnbala tiri janbyz ǵoı, qaryzdanyp, qaýǵalansaq ta bir jónin istermiz, sóıte-sóıte aıtylmysh qalyń maldan qutylarmyz dep ózinshe namysqa tartatyn. Eldegi aǵaıyndardyń aýǵan túıeniń júgin basqandaı qolǵabys tıgizgenine dán rıza bolyp, esi kete qýanǵan.

Kóńili aýlansyn, jaqsylyqqa yrym bolsyn degen oımen Kúnbala anada bir kelgeninde eki buzaýly sıyrynyń bireýin Jáýkege berip jibergen. Mal baǵýǵa minip júrgen jalǵyz atty jetektetip jiberip jaıaý qalýdyń retin taba almaı, qınalyp qalǵan.

Qanıpany aıttyrǵannan beri el arasynda Ospan jaıynda gý-gý ósek kóbeıip ketti. Bireýler ony «shirkeýge kirip shoqynyp, shoshqanyń etin jeıdi eken» dep kústánalaıdy. Endi bireýler orys qyzdarmen oınap-kúledi eken, jeksenbi saıyn shirkeýge kirip, orystarmen birge namaz oqıdy eken», — dep soǵady. Áıteýir ne kerek. Ospanǵa jabylmaǵan jala, jaǵylmaǵan kúıe qalǵan joq. Bul ósektiń túpki tamyry Aralbaı sumda jatqanyn Ospan jaqsy biledi.

Aralbaı osy qalaǵa urymtal jerdegi tinibek rýynyń qý múıiz atqamineri. El arasyndaǵy kóterip soqpa sholaq bılikke kelgende aldyna jan salmaıdy. Sóılegende muzǵa salǵan shanadaı syrǵanaıdy. Jasynan qalamen aralasqandyqtan, orys tilin bir kisiden kem bilmeıdi. Orys arasyna kelse tastaı batyp, sýdaı sińip ketedi. Saýda-sattyq, qaqpa-soqpa paıdaǵa epti-aq. Jasy elýden asqanda gúrildep baıyp ketken. Aldyna tórt úıir jylqy, júz qaraly qoı, elý shaqty qara mal salǵan. Laqtyrǵan tasy órge domalap, aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bop, tamam eldi aýzyna qaratyp alǵan. Eki júz úıli tinibek elinde Aralbaı aralaspaıtyn is joq. Qyz berip, kelin túsirgende, ıakı bolmasa, basqa bir qıyn daý-janjaldy sheshkende kim de bolsa Aralbaıdyń aldynan bir ótpeı qoıǵan emes.

Jáýke qyzyn Ospanǵa atastyrǵanda Aralbaıdy kózine de ilgen joq. Óz bıligimen qudalyq kelisimin jasap, kóriner kózge qyńyr ketti. Jáýkeniń bul oqys áreketi Aralbaıǵa shanshýdaı qadalyp, namysyna tıip edi. «Áp, bálem, sheńgelimdi salarmyn, óshimdi myqtap alarmyn», — dep kijinip júretin. Sonda da birden tarpa bas salmaı, aıaqtan shalar ońtaıly kezeńin kútetin.

Aralbaıdyń Ospanmen jany qas. «Shoqynyp ketti, aqyl aıtsam betimnen ala túsedi, sógedi», — dep ólerdeı jek kóretin. Jáýkeniń qyzyn aıttyrǵaly beri Aralbaı Ospanǵa da qatty óshigýli. Aralbaı shálkem-shalys qaraıtynyn, oraıy kelse tobyqtan qaǵýǵa ázir ekenin Ospan da biledi. Kúnderdiń kúninde Qanıpa oraıynan bir shataq shyqsa, osy Aralbaıdan shyǵatynyn Ospan sezetin. Onyń qıratamyn, qurtamyn degen pysh-pyshyn syrttan talaı estigen. Aıta bersin, kimniń aýzyna qaqpaq qoıady.

Qanıpanyń bir kórmege sulý kórki áke-sheshesine de, Ospanǵa da jaıly tıgen joq. Buryn da qyzdyń iz-ókshesine túsip, kóringen jerde jarmasa ketetin jelaıaq bozbalalar, Ospannyń aıttyryp qoıǵanyn bilgen soń odan beter qutyryp ketti. Qanıpadan burynnan dámeli jigittiń bireýi Satybaıdyń Álıi. Satybaı — tinibek elindegi dáýletti adamnyń biri. Al Álı bolsa, bos belbeý, bota tirsek, qarpylmaǵan kıizdeı byljyraǵan, bir jaǵynan shalyq aýrýy bar kemtar jigit.

Álı osy jazdan beri Qanıpanyń qyr sońynan qalmaı, kezdese ketkende shatty-butty birdeńelerdi kúısep, mazalaı beretin bolǵan. Qanıpa oǵan jyly shyraı bermeı, beti-júziń demeı, talaı sógip tastaǵan. Álı mashyqty áýleki minezine baǵyp, Qanıpany qaıtse de kóndirip almaq. Al Satybaı bolsa, qyzdyń anaý-mynaýyna qaramaı, bir jaǵynan Jáýkege kúsh kórsetip, saıyp kelgende, qalyń malmen jyǵyp almaqqa nıet etken. Sondaǵy, eń aldymen, arqa súıer aqylshysy óziniń nemereles týysy Aralbaı.

Denesi túıeniń jarty etindeı, beti aıran quıǵan torsyqtaı bylshıǵan, badyraq kóz, jyndy Álıge Qanıpa túgil osy eldiń tyrnaq atar shúıke bas qyzdary da pysqyryp qaramaıdy, abjylandaı kórip, kórgen jerden úrke qashady.

Qanıpadan jyly sóz estı almaı, onyń beti birjola ári qaraǵanyn bilgende Álı ish qusa bop júr edi. «Uıalma, ákeńe aıt, Jáýkemen myqtap sóılessin, qyryq jetini matap beremin. Ospandy qoıyp, qyzyńdy meniń balama ber desin, alda-jalda kónbeı bara jatsa kúsh kórsetip qorqytsyn», — dep, keıbir sýmaqaı jigitter Álıge jel bergen.

Satybaı Aralbaıǵa ólerdegi sózin aıtyp, osy sharýadan aıanyp qalma, Jáýkeni qaıtseń de jyǵyp ber depti. Jamanat jata ma, bul sýyq habar Kúnbala men Ospannyń da qulaǵyna shalynǵan.

Osy habardan keıin Kúnbala men Ospannyń tynyshy ketti. Kúnbalanyń endigi maqsaty — qaıtken kúnde Jáýkemen kelisip, Qanıpany alyp kelý. Elge ózi baryp, qudasymen kózbe-kóz sóılesýge taıqaqtaı beredi. «Uryn baryp, esik attap, sán túzep, saltanat quratyn meniń balam sylqyldaǵan baı balasy emes qoı, jaqyn arada bir jónin isteıik, Qanıpany uzatýdy tezdetsin», — dep, bir týysynan Jáýkege sálem aıtty. Habarshynyń aıtyp kelgen sózine qaraǵanda, Kúnbalanyń sálemin Jáýke bylaısha qup alǵanymen, qyzynyń uzatylýyn tezdetý jaǵyna kelgende syrǵaqtaı beripti. «Nesine asyǵady, kóbine shydaǵanda azyna shydamaı ma, ázir úıi ıesiz turǵan joq qoı, ulym da, qyzym da jalǵyz Qanıpa edi, ázirshe úıde bola tursyn, tym bolmasa, osy qysqa toqtasyn», — depti. Kúnbala Jáýkeniń eki ushty bitýánásinen sekem alyp, osynyń ózi aınyp qalǵannan aman ba? — dep, kúdiktenip qalyp edi.

Atyshýly jaýlarynyń qarastyryp júrgen qastandyǵyn bile tura, Jáýkeniń osynsha shirenip, kesheýildetip, úzdiktirip qoıǵanynan Ospannyń júregi seskenedi. Sol Jáýke Aralbaılardyń qysymyna shydaı almaı, qoryqqanynan qyzyn Álıge berip qutylǵysy keletin shyǵar degen kúırek joramalǵa da baryp qarady. Bir eseptep Qanıpamen astyrtyn kelisip, ún degizip bir kúnde alyp qashyp ketsem qaıtedi dep te oılaıdy. Aqylǵa salyp, baıyptap qaraǵanda bul oıy qısynǵa kelmeıdi eken. Túptep kelgende buǵan Qanıpa kóne qoıa ma? Áke-sheshesin qıyp kete ala ma?

Kúnderdiń bir kúninde Kúnbala Ospanmen aqyldasty da, Jáýkeni arnaıy shaqyryp alyp, ashyq sóılesýge, qyzynyń uzatylar merzimin úzildi-kesildi kelisýge bel baılady.

On altynshy jyldyń naızaǵaıly jańbyrymen saı-salany, jalpaq dalany kógertken jaıdary jazy.

Tinibek, qultaı rýlary — túbi bir, ejelden irgeleri ajyraspaǵan, tóskeıde maly, tósekte basy qosylǵan tatý-tátti egiz el. Starshyndary basqa bolǵanymen, qys qystaýy, jaz jaılaýy japsarlas. Bulardyń alys-beris, aýys-túıis jasaıtyn jeri kóbinese irgesinde tıip turǵan Amantaı qalasy. Bir myńǵa tarta tútinnen quralǵan iri qala. Osy tóńirektegi byqyp jatqan usaq derevnálar men sonaý Aqmolanyń ber jaǵyndaǵy Taskeshý qalasynan bermen qaraı Esil, Qulǵutan ózenderiniń eki jaǵyn mekendegen qalyń qazaq eliniń astanasy ispetti.

El soltústikte Kókshetaý ýeziniń jerimen shektesip jatqan Ashshylykól jaılaýyna kelip qonǵaly eki aptadan asqan. Yǵy-jyǵy qalyń aýyldar aınalasy at shaptyrym aına kóldiń jasyl alqabyna jıi jaıǵasqan. Aralaryn jaqyn sala, ıin tirese alqa-qotan tigilgen shaǵaladaı aq boz úıler men úlkendi-kishili qońyr úıler, ıtıgen qara domalaq lashyqtar óristegi aqtyly-qaraly ylań qoıdaı jypyrlaıdy. Ár aýyldyń syrtynda, taıaq tastam jerde qatar-qatar tartyp tastaǵan jeli basynda úıir-úıir jylqylar shańqaı tús shaǵynda ystyqtan úıezdeıdi.

Ejelgi daǵdysy boıynsha Jáýkeniń qyryq jamaýly tórt qanat qarasha úıi Sandybaı aýlynyń oń jaq bosaǵasynan oryn alǵan. Jel tursa, daýyl soqsa, qulap qalmasyn dep, shańyraǵynan tómen qaraı qyl arqanmen aınala shandyp, tórt jerdegi qazyqqa bekitip tastapty. Kúnshyǵysqa qaraǵan eki ashpaly dóreki aǵash esik aldyna eki jerge qaqtaǵan sıyr japasyn kúrkelep úıip qoıypty. Jetegin kókke qaratyp, kóterme qaıyspen kerip qoıǵan jadaǵaı eski tárishpenkeniń artqy dońǵalaǵynda eki qyzyl buzaý baılaýly jatyr.

Úı ishi jadaý. Aınala keregeleri tuttaı jalańash. Tek qana oń jaqtaǵy jaıpaq tósek aǵashtyń tusyna aınala shetin qara matamen ádiptegen shaǵyn qyzyl ala alasha tutqan.

Tór aldynda kónetoz eki kishkene sary ábdireni tekshelep jınaǵan syrsyz alasa júkaıaq. Onyń aldynda qoshqar múıiz órnekti, ár jeri shuryq-shuryq qara ala syrmaq jatyr.

Jáýke túıe jún shekpenin jamylyp, tósekte qoryldap uıyqtap jatyr. Tańerteń arba jegip, Amantaıǵa barǵan saparynan tús qaıta oralǵan. Jolda kúnniń ystyq aptaby soǵyp, qaljyrap kelgen. Aırandy shalaptap iship, sýsyndap jatysymen talyǵyp uıyqtap ketken...

Jáýke alpystyń bel ortasynan asqansha beli búgilmegen, qabyrǵasy qaıyspaǵan, kesek deneli, er tulǵaly, qaıratty kisi. Turmystyń azap — qorlyǵyna qyńq etip moıyǵan jan emes.

Jáýkeniń qyryq jyl kıgen jalshylyq qamytyn sypyryp tastaǵanyna bes jyldyń júzi bolǵan. Mańdaıyna bitken eki buzaýly sıyr, jalǵyz kók sholaq atyn qanaǵat tutyp, qarny asqa, ıini kıimge jarymasa da, qartaıǵan shaǵynda baılarǵa basybaıly bolmaǵanyna myń shúkirlik etetin. Tek egin, pishen, kúzgi jıyn-terim maýsymdarynda ǵana qolaıyna jaqsa kesimdi kúnge baılarǵa jaldanatyn. Bir jaǵynan óziniń azyn-aýlaq eginin, shendi basty malyna alty aı qysqa jeterlik pishenin qol shalǵymen shaýyp alatyn. Ótken qystan beri suqpa dertke shaldyǵyp, shyqpa janym shyqpamen qalqıyp júrip, osy kóktemde aǵaıyndarymen telimdesip, jarty desátına eginin áreń salyp alǵan.

«Alpystan asqanda jalshylyqty serpip tastap, seri boldyń», — dep qaljyńdaǵan Ótkelbaı qurdasyna Jáýkeniń qaıtarǵan jaýaby qyzyq: «Kelinshekteı ýyljyǵan kempirim bar, aı men kúndeı jalǵyz qyzym bar, az da bolsa saıdyń tasyndaı malym bar, jaman da bolsa jazǵy, qysqy baspanam bar, men seri bolmaǵanda kim seri bolady», — degen.

Jáýke tátti uıqy qushaǵynda neshe túrli qyzyq tús kórip jatqan. Ol Kúnbalamen ońasha sóılesip, Amantaıdyń sentábr bazary ótisimen Qanıpany uzatýǵa kelisip qaıtqan. Adamnyń óńindegi armany, kóńildegi kózdegen maqsaty uıyqtaǵanda túsine kiretin ádeti emes pe? Manaǵy Kúnbalamen sóıleskendegi ekeýiniń biri quda, biri qudaǵı dástúrin qurmasa da, jaqyn adamdardyń joralǵysymen ońaı bitisken jaıttary óz qalpynan áldeqaıda kórkeıip túsine kirdi. Kóńil jeter aǵaıynnyń úlken-kishisi bas qosqan qyz uzatý toıyn túsinde este qalar qyzyq dýmanmen ótkizip úlgirdi. Bir ýaqytta bul dúnıeniń saýyq-saıranyn, sán-saltanatyn meıiri qanǵansha kórip alǵan soń qus bolyp aspanǵa samǵap ketti. Qanatqa aınalǵan eki qolyn jan-jaqqa sermep, jerge qaıta túse bergende kenetten shoshyp oıandy.

Kúljekeı ony búıirge túrtti:

— Tur deımin, úıge kisi keldi.

— Qaıdaǵy kisi? — Jáýke kózin ýqalap túregelip, aınalaǵa elegizı qarasa, tóbesimen shańyraq tirep Aralbaı kelip tur eken. Alpamsadaı alqa-salqa denesin áreń qozǵap, tanaýy laqa balyqtyń jelbezegindeı deldıip, eki ıininen dem alady. Omyraýyn japqan tarlan saqalyn damylsyz ýmajdap, kózi adyraıyp Jáýkege tesile qaraıdy. Jáýke Aralbaıǵa oqshyraıa qarap turdy da, júkaıaq jaqty qolymen nusqady.

— Tórge shyq, Aralbaı!

Aralbaı yrsyldap baryp, tór aldyna yńyrana otyra ketti. Ustaramen jaltyratyp qyrǵyzǵan ılegen terideı byljyraǵan rabaısyz jalpaq basy adam beınesin nobaılap soqqan qara tasqa qondyryp qoıǵan dáý qarbyz sekildi.

— Kelshi, Jáýke! Qasyma otyrshy! — dep, sol qolynyń balǵadaı jýan saýsaqtaryn qara ala tekemetke tósep, Jáýkege sol jaǵynan oryn kórsetti.

Jáýke onyń kórsetken jerine otyrmaı syrdaqtap baryp, oń jaqtaǵy tósek aǵashtyń aldyna shalqıa jaıǵasty.

Jáýke Aralbaıdyń tegin kelmegenin birden bilip, kirpideı jıyryla qalyp edi. Aralbaı úı ıesiniń unatpaı otyrǵan salqyn syńaıyn qabaǵynan tanyp, abjylandaı arbaı bastady.

— Kúıiń qalaı, qurdas? Keıingi kezde yńqyl-syńqylyń kóbeıip ketti me, nemene, úıińnen sırek shyǵatyn bolyp aldyń ǵoı? — dedi.

Aralbaı osy sátte Jáýkege ala kelgen ázireıildeı kórindi. «Maǵan qaıbir janyń ashyp otyr deısiń, qý zulym. Tyshqan ańdyǵan ákki mysyqtaı arbaısyń ǵoı», — dep, zyǵyrdany qaınap, kektenip qaldy. Sonda da salǵan jerden taıtalasa ketýge batyly barmaı buıyǵy qalpynda:

— Kárilik shirkinniń kelip-aq qalǵany ma, bolmasa ómir boıy shekken beınettiń zardaby ma, áıteýir, bas aýyrady, baltyr syzdaıdy degendeı, neshe túrli pále kóbeıip jatyr ǵoı, — dedi.

Aralbaı aıaǵyn kósilip jiberip, qaıqy bas kebisin qos qabattap ustap, bosaǵa jaqqa ytqyta laqtyryp tastady. Qolbyraǵan tibin shalbarynyń keń balaǵyn tizesine sheıin túrip alyp, shombal sıraǵy kernegen kózel másisiniń qonyshyn qymtı tartyp, aıaǵyna úılestirip qoıdy. Osy úıge túnep shyqqaly kelgendeı-aq jelbegeı qara maqpal shapanyn ıyǵynan keıin syryp tastady.

— Sózime qulaq sal, Jáýke! Aıran suraı kelip, shelegimdi qalaı jasyraıyn, — dep keńkildep kúldi Aralbaı.

Jáýkeniń júregi búlk ete qaldy. «Báse, bul qý bizdiń úıge tegin kelgen joq dep edim ǵoı».

— Buıymtaıyńdy aıta otyr, Aralbaı! — Jáýke moınyn sozyp, esik jaqqa qarady. — Áı, Kúljekeı, qaıdasyń? Beri kel!

— Meni qaıteıin dep ediń? — degen Kúljekeıdiń qytymyr daýsy shyqty syrttan. Kúljekeı enteleı basyp, úıge kirdi de, Jáýkeden sál tómenirek baryp, tósek aǵashtyń aıaq jaǵyna bir qyryn otyrdy.

Aralbaı Kúljekeıge kóz jiberdi.

— Seniń de kelgeniń jaqsy boldy, qurdas, sózimizdiń ishinde bolarsyń.

— Shal ekeýmizdi áste qurdas dep atap kórgen joq ediń, Aralbaı! Qudaı birdeńe berer, — Kúljekeı zil tastady.

— Anaý Álıdiń jaıyn óziń de bilesiń, Jáýke! Atań qaısy, anań qaısy deıtin emes, — dep Aralbaı qońyrsyta bastady. — Basy deseń basy, dáýlet deseń dáýleti eshkimnen kem emes. Máımóńkeleıtin nesi bar, burynnan aıtylyp júrgen belgili sharýa ǵoı. Satybaı bolsa, jasy kelgen ólmeli shal, tósek tartyp jatqanyna jyldan asyp barady. Senen bir tıanaqty sóz alyp ber degen soń ádeıi kelip otyrmyn. Osy joly naǵysa da bir tynymyn istesin, pátýasyn aıtsyn dep Satybaı aǵa saǵan sálem aıtty.

— Sálem aıtsa nesi bar, qısyndy sóz. Satybaıdyń ornyn, Álıdiń basyn kemitpeımin, — deı berip Jáýke sóziniń aıaǵyn jyldyrmalatyp jiberdi. Astyndaǵy ala syrmaqta óshi bardaı qapsyra julmalap, kelesi sezin oqpandap alyp, qaıta sóıledi. — Bata buzǵan ońa ma?.. Óziń bilesiń, anaý Ospan da mańdaıynyń sory arylmaǵan jetim bala edi. Qudaı desip, quıryq-baýyr jesip, az da bolsa qalyń mal alyp qoıdyq...

Jáýkeniń ber jaǵy bosań kóringenimen ishinde zil jatqanyn jańaǵy sóz álpetinen ańǵarǵan Aralbaı qý qulashty keń tastap, aǵaıyndyq bazynaǵa aýysty.

— Aǵaıyn — qaryndas edik, Jáýke! Osy jasqa kelgenshe eshkimnen meselim qaıtyp kórgen joq edi... Qatar-qurby edik, sózimdi jerge tastamas dep saǵan senip keldim. Ákesi ólgende de estirtedi, alda-jalda reti kelmeıdi deseń, ishińe búkpe saqtamaı ashyq aıt. Dúnıede qurdas qaryzy aýyr deıdi, bile-bilseń ony da oıla...

Jáýkeniń at jaqty juqaltań qara tory júzi qýaryp, áredik aq kirgen qalyń qara qasy túksıip, mol qıyqty qıǵash qara kózi jypylyqtap, únsiz qaldy. Talasyp kelgen biri tym qatal, biri tym sylbyr qos jaýaptyń qaısysyn aǵytaryn bilmeı, daǵdara berdi. Bet-júzine qaramaı qatty aıtaıyn dese Aralbaıdy qıtyqtyryp alady, sypaıylap aıtsa aqysy ketedi. Qıpaqtap otyr. Bir jaǵynan qıyn istiń keıingi zalal-zardabyn osy bastan eskermese jáne bolmaıdy. Baıbalam salyp, kúni buryn qyr kórsetkenmen, túbinde aıqasa keter kúsh qaısy? Manadan beri sózge aralaspaı sazaryp otyrǵan Kúljekeı bir búıirden dúrse qoıa berdi.

— Áı, qurdas! Býynsyz jerge nege pyshaq urasyń? Baıaǵydan beri astymyzǵa at, aýzymyzǵa as bolsańdar, qaıda júrsińder? Búgin kelip janashyr týys bola qapsyń...

Aralbaı qarasa, Kúljekeıdiń qyzyl shyraıly kórkem júzi áp-sátte tozǵan shúberekteı qýara qalyp, quralaı kózi jasaýrap ketken eken. Jaıshylyqta ajaryna minásár jarasyp turatyn súıkimdi shuqyr urty sýala qalypty. Bet álpetinde kek yzǵary bar. Qanyn qaınatyp, yzasyn órshitken osy bir qystalań sátte Aralbaı oǵan erkin taýdyń erke eligin aıamaı atqaly qandy aýyz myltyǵyn kezenip turǵan tas júrek eser mergendeı kórindi. «Bul ıtke ne desem de ráýá edi», — dep, ishi qyj-qyj qaınap, túıtkildene bergen.

Aralbaı osy arada ákkiligine baǵyp, ashý-yzany irkip tastap, jasandy jaıdary pishinmen ázil-qaljyńǵa basty. Qolyn betaly erbeńdetip, yrqyldap kúldi de:

— «Uly turyp, qyzy sóılegennen bez, baıy turyp, qatyny sóılegennen bez» dep edi, Jáýkeniń aýzyna sóz salyp, meni jyqqyń kelgen eken, Tileýkeniń danyshpan qyzy...

— Kórde jatqan Tileýkeniń arýaǵyn terbetpeı-aq qoı, mundaǵy biz de taqıańa tar kelmespiz.

«Osylar ustasyp qala ma, qaıtedi» dep, qaýiptenip otyrǵan Jáýke Aralbaıdyń áýselesin basqaly ádeıi Kúljekeıge óktemdik kórsete bastady:

— Sózdi kóbeıtpeı tynysh otyr, qatyn. Meniń bilýimshe, osy Aralbaı bizge qastyq oılamaıdy. Nege bet aldy aptyǵasyń, kónbeseń seniń qyzyńdy Satybaıdyń balasyna zorlap qosar deısiń be?

Kúljekeı mort ketti.

— Sóıleme, aýyzǵa qaqpaı jaıyńa otyr ári. Kim kóringenniń saýdasyna salatyn dalada jatqan qyzym joq. Ibaı-aý, aýzyńnan sóziń túsip, qoınyńnan bóziń túsip, byljyraı qalǵanyń ne seniń? Aralbaı seniń basyńdy qaǵyp alady deısiń be? Nege týra aıtpaısyń? Qudaıdyń mańdaıymyzǵa jazǵany Ospan shyǵar. Bata buzyp, jeksuryn bolar jaıymyz joq.

Aralbaı Kúljekeıdiń jańaǵy adýyn áreketin qatar-qurby arasyndaǵy ókpe-nazǵa saıǵan bolyp, búkil denesimen selkildep, yrqyldap kúldi.

— Sap, sap, Kúljekeı! Á degende aıdalaǵa ala qashatyn osyndaı bir shálkes mineziń bar-aý seniń. Sózge qonaq ber, qur bet aldy kinálaı bermeseıshi meni. Keristi qoıyp, keliskenimiz jon bolar. Meniń oılaıtynym senderdiń qamyń...

Kúljekeı qabaǵyn zildene tyjyryp aq marjandaı tizilgen usaq tisterin kórsete, ytyryna sóıledi:

— Ábden mezi ǵyp boldyńdar ǵoı, túge. Qıt etse basymyzǵa áńgirtaıaq oınatasyńdar. Jeter endi tálkekteriń.

Mundaı ekitalaı eges shaqta áıelińniń ýytty bolǵany da jaqsy eken. Kúljekeıdiń betiń bar, júziń bar demeı Aralbaıǵa aýyz salǵan batyl qımylyna Jáýkeniń aıyzy qanyp, eńsesi kóterilip qaldy. «Aıta tússe eken, janyna batyryp, tuqyrtyp qoısa eken», — deıdi ishinen. Aralbaı áıelmen salǵylasa ketýdiń qısynyn taba almaı qaıtkende jaqsy sózben bulardyń júregin jibitip, kóńildendireıin degen beker oımen jorta túsin jylytyp, eki qolyn omyraýyna aıqastyra qýsyryp, basyn tómen salyp, montany pishinmen kólgirsı sóıledi.

— Senderge ıneniń jasýyndaı jamandyq oılasam, qudaı tóbemnen ursyn. Qanıpa asyp týǵan asyl bala edi. Áıteýir jat-jurtqa jaralǵan soń, oryndy, dáýletti jerge barsa bárimizge de ǵanıbet. Kúni erteń ana sińiri shyqqan taqyr kedeıge barsa, ishse asqa, kıse kıimge jarymaı jylap júrse, kóziniń jasyna sender qalasyńdar.

Jáýke Aralbaıdyń meker minezin baıqap qalǵan eken, áýeli sulý-sypaıy keleıin, odan arǵysyn taǵy da kóre jatarmyz degen ishki eseppen qabaǵyn sál ashyp:

— Munyń jón-aq, Aralbaı! Biraq ár nárseniń reti bolady ǵoı, — deı bergende Kúljekeı ony kıip áketti:

— Oıbaı-aý, qurdas-aý! Munyń ne seniń? «Ashylǵandy qymtaıdy, búlingendi túzeıdi» degen seniń sózińniń sıqy mynaý, endi kimnen jaqsylyq kútemiz? Qoı ári, bizge janyń ashyǵansyp quıryǵyńdy bulańdatpa! Eldiń qyzdaryn syrtynan satyp bolyp, endi bizdiń Qanıpaǵa aýyz salaıyn dediń be?

Jáýke tómen qaraǵan kúıinde kúńk etti:

— Bizdiń qatyn durys aıtady, jóni solaı...

Endi bulardyń tıanaqty sóz bere qoımaıtynyna kózi jetken Aralbaı ashýǵa býlyǵyp, qorazdaı qoqyraıyp shyǵa keldi.

— Bir aıttyq kónbedińder, eki aıttyq eregisip kettińder kezegi úshke sheıin degen, kóndirermin dep-aq kelip edim, jaldaryńa qol tıgizbeı qoıdyńdar. Qashan aıttyń demeńder, Qanıpany Satybaıdyń jalǵyzyna bermeseńder, osy istiń arty nasyrǵa shabady, aǵaıyn arasy búlinedi. Aınalyp kelgende sen sorlaısyń, Jáýke. Basyńa kún týǵanda shirik Ospannyń seni qorǵap alyp qalǵanyn kórermiz.

Jáýke men Kúljekeı jarysa sóılep, bet baqtyrmaı qoıyp edi. Aralbaı qolymen kes-kestep, aqyryp áreń toqtatty.

— Áı, senderge ne bolǵan? Men sózimdi aıtyp bolaıyn da. Satybaı — meniń et jaqynym. Aqıqatyn aıtaıyn, jambasym jerge tıgenshe men sonyń namysyn jyrtyp, soıylyn soǵamyn. Osydan bar ǵoı, aıtqanyma kónbeseńder túbinde adasqan kúshikteı aıdalada ulyp qalasyńdar. Sonda, Aralbaı aıtyp edi-aý, adastyq, aqymaq boldyq, dep, eń aldymen, sen tilińdi shaınaısyń, Jáýke. El ishindegi az sandy nashar atanyń balasy dep seni shetke qaqqan jerimiz bar ma edi, sirá? Qatynyńa bılik berip, mylqaýdaı mińgirlep otyrǵan sıqyń mynaý. Qatyn aıtty dep kishireıe bermeseıshi.

Jáýke túnere qalyp, Aralbaıdy oqty kózimen ata:

— Sonda maǵan neǵyl deısiń? — dedi.

— Neǵyl deıin. Áli de bolsa ashýyńdy arqandap usta da, aqylyńa yryq ber... Satybaıdan tilegenińshe qalyń mal al.

Qanıpanyń baǵyn baılama. Ospan meıli orys qyzyn ala ma, shúrshit qyzyn ala ma, ózine teń bireýdi tabar. Sol ońbaǵan shoqyndyǵa perishtedeı qyzdyń basyn baılap júrgen sender de ábden aqyldaryńnan adasqan ekensińder.

— Aıttyq qoı, reti kelmeıdi dedik qoı, sózdi nesine kóbeıte beresiń. — Jáýke qyryn qarap kúńk etkende Kúljekeı qolyndaǵy urshyǵyn tósek ústine laqtyryp tastap, burqana túregeldi.

— Áı, Aralbaı! Aıtaryńdy aıttyń ǵoı, kóp sózdiń keregi ne? Ókpeleseń, kóshke bergen taıyńdy qaıtyp al; Bolmaıdy eken, basymyzǵa tynyshtyq ber. Maǵan deseń jarylyp ket. Jalǵyz qyzdyń bıligin bermeımiz saǵan. Satybaıdyń jyndy balasyna bergenshe, Qanıpany jer alsyn...

Aralbaı yryq bermeı, tepsinip otyrǵan Kúljekeıge qarsy daý aıtýǵa batyly barmaı, endi birdeńe desem, tildep tastar dep, boldyrǵan attaı sileıe qaldy. Jáýke bolsa áıeliniń batyr erkekke bergisiz eresen áreketine kózi shyradaı janyp, shyńǵa shyqqandaı shyǵandap ketti.

— Kóp sóziń kerek emes, Aralbaı! Satybaıdyń myrzasyn kedeı Jáýkeniń qyzyna qosaqtap qaıtesiń? Oǵan ózimen teń baıdyń sulý qyzyn alyp ber...

Aralbaı yzalana sóıledi:

— «Er jigittiń eki sóılegeni — ólgeni» deıin desem, erligińdi kórgen joqpyn, «Emen aǵashtyń ıilgeni — synǵany» deıin desem, emendeı qattylyǵyńdy kórgen joqpyn, Jáýke! Nege osynsha shirenesiń?..

Aralbaı yńyrana qozǵalyp, shapanyn kıip aldy. Túımesin salyp, etek-jeńin jıyp, ketetin yńǵaı korsetti. Ornynan sıyrshylap turyp, qulap kete jazdap baryp, áreń jóndelip ketti. Kúljekeıdi kózine ilmeı, Jáýkege entelep baryp, taýsyla sóıledi:

— Úlken basymdy kishireıtip ádeıi kelgende, meselimdi qaıtaryp, saǵymdy syndyrdyń. Esińde bolsyn, Jáýke! Osy qylyǵyń ólgende súıegimmen birge keter. Tústim shyraq alyp sońyńa! Myqty bolsań shydap baq. Ókinip júrme túbinde...

Jáýke «qıratyp al, aıama!» — degendeı, kózin alartyp, qolyn siltegende, saýsaqtary Aralbaıdyń qońqaq murnyna tıip ketip edi, anaý ot basqan mysyqtaı shar ete qaldy:

— Qol jumsaıyn dediń be? Ákeńdi tanytarmyn, qudaıyńdy umytqan ekensiń. — Jáýkeniń jaǵasynan ala tústi. Jáýke ony bar pármenimen qos qoldap keýdesinen ıterip jiberdi. Aralbaı yshqyna umtylyp kelip, Jáýkege qolyn silteı bergende, Kúljekeı atylyp kelip, araǵa túse ketti. Jáýke ekeýi qatar túzep, Aralbaıdyń aldyn bógeı berdi. Alda-jalda taıtalasyp qol jumsasa, til tıgizse, ekeýi júndeı tútkeli tur. Qara kúshke kelgende Jáýkeniń bir ózi-aq Aralbaıdy alyp uryp, janyshtap tastaýǵa bar. Kúljekeıdiń de bir áýletti jigitten qaıraty kem emes. Aralbaı qaımyǵyp keıin oıysa bergende, Kúljekeı syzdana bir sóz aıtty:

— Súıegi joq, namysy joq, qorǵansyz dep basynasyńdar ǵoı bizdi. Áı, Aralbaı! Ádire qal! Aspannyń tiregi qolyńda tursa tóbemizge qulatyp-aq jibershi. Qudaı ózi bergen janyn ózi alar azar bolsa... Aıanatyn nemiz qaldy? Alyndy biteý jaranyń aýzy. Barlyq úıden, jeńgen jerińde qıratyp al...

Aralbaı jaralanǵan arystandaı arqasyn kújireıtip, keıin sheginip ketti de, esik aldynan eki qolyn paryqsyz erbeńdetip, bajyldaı berdi:

— Endigi isim senimen tússin, jarymaǵan kedeı! Meımanań tasyǵan eken, aıaq astynan jelik paıda bolǵan eken! Osydan bar-aý, Qanıpany at kótine salyp, Satybaıdyń balasyna alyp bermesem Aralbaı atym qurysyn, jer basyp tiri júrmeı-aq qoıaıyn. — Osyny aıtty da aýzynan kóbigi burqyrap úıden shyǵa jóneldi.

Anadaǵy shyrǵalańnan keıin arada alty kún ótken. Aralbaı bolsa, Jáýkeniń sońyna shyraq alyp túsken. Endigi maqsaty qalaıda Qanıpany qapylysta qolǵa túsirip, Álıge alyp berý. Jáýkeni bir kóndirse osylar kóndirer degen úmitti adamdardy araǵa salyp kórip edi, odan da túk óndire almady.

Jáýkeniń de bul elde arqa súıer adamdary shamaly. Az sandy qaqsal rýynyń tinibek ishindegi Jáýkege qaraǵan eki-úsh úıi qańǵyryp kelgen kelimsek-kirme ispetti. Shyntýaıtqa kelgende tinibektiń Aralbaı bastaǵan jitikke saıaq óńkeı qýlary, shynjyr balaq, shubar tósteri birigip ketse, Jáýkeni qurtyp jiberýge de bar. Osy bir qaterli jaǵdaıdy oılaǵanda bir esepten sonaý Aqmola dýanyna qaraıtyn Oryndyqty qalasynyń túbindegi qalyń Qypshaq elimen aralas-quralas jatqan bir starshyn Qaqsalǵa kóship ketkisi de keledi. Ońashada Kúljekeımen aqyldasyp edi, ol: «Bizge sonsha ne kún týdy, innen qashqan sýyrdaı súmireıip, talaı jyl oryn teýip, úırenisken elimizden, jerimizden qasha jónelgenimiz jón emes, olaı etkende de Aralbaı bizdi báribir tegindikpen jibermeıdi», — dep toqtatyp tastady.

Ashyqqan men ashynǵannan aqyl surama. Osy kezde Jáýke sirkesi sý kótermeı, joq nársege shyrt ete qalatyn bir bóten minez tapqan. Eldiń bári oǵan jasanyp kelgen jaýdaı kórinedi de turady. Osy kúni Kúljekeıde de tynyshtyq joq. Júzi kúzgi japyraqtaı sarǵaıyp, kóziniń tóńiregindegi ájimi kóbeıip, oısyrap júdep ketken.

Qanıpa da keıingi kezde oıǵa shyrmalýly. İshten tynady. Áke men shesheniń ýaıymy ony da qaýsatyp barady. Onyń ber jaǵynda, jan-jaqtan antalaǵan kóp dushpan áke-sheshemdi masqaralaıdy, ózimdi Álıge matap beredi dep qaıǵyrady. Qanıpa keıingi kezde qatar-qurby qyzdardan oqshaýlanyp, qaraly arýdaı úıden shyǵýdan qalǵan.

Jáýke Ospan úıiniń amandyǵyn bilip qaıtaıyn, orys arasynan shamaly ún qaǵystyryp ákeleıin dep, jalǵyz kók sholaq atyn jadaǵaı tárishpenkege jegip, búgin bozala tańnan Amantaı qalasyna ketken. Tań atqaly birkelki aq jaýyn sylbyrap jaýyp tur. Aınala atyrap kógere qulpyryp, Ashshylykól basy ózgeshe, jasaryp, jaınap ketken. Janǵa jaıly aqjaýynnyń jaıbaraqat óserimen jaılaýdaǵy qalyń el samarqaý tartyp, jelidegi jylqy da, óristegi qara mal men qaptaǵan qoılar da buıyǵýly.

Kıiz úılerdiń shańyraqtarynan burqyraǵan tezek otynnyń tútini aspannan tógilgen usaq aq monshaq jańbyrmen aralasyp, aýaǵa munarlanyp sińip jatyr.

Jáýkeniń tórt qanat qarasha úıiniń túndigi búgin kesh ashyldy. Mana tań sáride eki sıyryn jebeı saýyp, óriske jibergennen keıin Kúljekeı de shyqpaǵan. «Denem, — kúıip, basym zeńip barady», — dep Qanıpa tóseginen turmaǵan.

Ústine ala-shubar quraq kórpe jamylyp, astyna jumsaq bóstek tósep, basyna kesteli mamyq jastyq jastanyp, tórde búrisip jatqan Qanıpanyń qasyna bir tizelep otyra qalyp, mańdaıyn sıpap otyryp, sheshesi emirene til qatty:

— Osy kún túske jaqyndap qaldy bilem, basyńdy kótershi, janym!

Qanıpa kóıleksheń sozalańdap túregeldi de, júk-aıaqtyń oń jaǵyndaǵy keregeniń qarynda ilýli turǵan ákesiniń shıdem kúpisin arqasyna jamylyp, qorbıǵan shashyn jóndedi. Tór jaqtan kelip, úı ortasynda shalqı janǵan tezek otyna jaqyndap, tóseýli qoı terisine qymtana otyrdy. Kúljekeı ottyń bir shetinde qaqpaǵy búlkildep qaınap jatqan qara qojalaq shaınekti alyp, eki jerinen qańyltyrmen qursaýlap jamaǵan kárlen kesege shaı quıyp berdi. Sóıtti de bosaǵadaǵy shı ishinen sary ala tostaǵanmen kepken irimshik, shyny aıaq tabaǵymen sary maı ákelip, Qanıpanyń aldyna qoıdy.

— Kesheden beri jóndi tamaq jegen joqsyń, ishe ǵoı, qulynym! — Kúljekeı aınalyp, tolǵanyp jatyr. — Aýyrǵanda qara shaı jaqsy, terletedi. Qýarǵan qudaı bizge bir túıir qantty da buıyrtpaı qoıdy ǵoı... Álginde Sandybaıdyń shunaq toqaly Jámılaǵa baryp. Qanıpa naýqastanyp jatyr edi, aýzynyń dámin alsyn, bir shaǵym qant ber desem, «buıyrmasyn, artymda, qalsyn», — dep ant-sý ishti quryǵan.

Qanıpa tostaǵandaǵy irimshikti shymshyp jep, qara shaıdy samarqaý urttap otyryp, sheshesine muńdana qarap qoıdy. Onyń qaıǵyly bet álpeti, aýrý kúıi ana júregin qanjardaı tilimdep, janyn jegideı jep barady.

— Apa, sen túk te bilgen joqsyń. — Qanıpa baıaýlata sóz bastady. Shaıdan bosaǵan keseni jerge qoıyp, tómen qaraı berdi.

— Aıtpasań, men ne bileıin.

Qanıpa únsiz tomsaryp tómen qaraı berdi. Ony alýan oı mazalaıdy. Keshegi sumdyq oqıǵany aıtaıyn dese, sheshesin ýaıym-qaıǵyǵa batyrady. Aıtpaıyn dese, ishi ýdaı ashyp kókiregin yza-kek kernep barady. Qandaı qıyn bolsa da ishki syryn sheshesine aıtpaǵanda kimge aıtady?

— Qulynym-aý, kesheden beri sumdyq ózgerip ketip ediń, taǵy ne pálege ushyradyń, aıtsaıshy? — dep Kúljekeı qýzaı berdi.

— Bir ajaldan aman qaldym, apa! — Qanıpa móltildegen kóz jasyn irkip, eki ottyń arasynda qalǵan sharasyz jandaı úreıli pishinmen tik turyp, ókirip jylaǵan boıymen sheshesin qushaqtaı aldy.

Bir sumdyqtyń bolǵanyn endi sholasyz sezgen beıbaq ana eńirep jylap, Qanıpany baýyryna qysyp, basyn súıeı berdi.

— Ne boldy? Aıtshy, janym?..

Qanıpa ana qushaǵynan bosap, júrek toqtatyp, býynyn bekitip aldy da, keshegi laısań oqıǵany aıtyp berdi.

...Qanıpa keshegi shýaq kúnde qasyna Tońbaıdyń Kúláshin ertip, ıtarba súıretip tezek terýge shyqqan. Aýylǵa urymtal jerden jóndi tezek tabylmaı, eki qyr asyp, alystaǵy mal órisine qaraı uzap shyǵyp ketken. Túske tarta tezekke syqap tórt qapty ıtarbaǵa tıep alyp, aýylǵa qaıtyp kele jatyr edi. Eki qyzdyń aldynan saıtandaı Álı kezdese ketti. Álı kelgen betine bet aldy yrjańdap, qyzdardyń aldyn orap, toqtatyp qoıdy. Aı-túıge qaramaı ıtarbadaǵy qaptardy súırep alyp, tezegin jan-jaqqa shashyp tastady. Eki kózi qantalap ketipti. Aýzynan aq kóbigi burqyrap, qoıǵa shapqan ash qasqyrdaı jalaqtaıdy. Ústine kıgen alabajaq aq kóıleginiń omyraýy ıt talaǵandaı para-para.

— Men seni izdep keldim, ketkenińdi kórip keldim. — Qanıpanyń eki qolyn shap berip ustap aldy. — Kónbeseń ólesiń.

Qanıpa olaı-bulaı julqynyp edi. Álı onan saıyn elirip ketti. Qurbysyna bolysqaly araǵa túse ketken Kúláshti keýdesinen ıterip jiberdi de, eki judyryǵyn tastaı túıip alyp, Qanıpaǵa aıbar-qoqaı kórsete bastady.

Kúlásh keıip jatyr.

— Oıbaı-aý, Álı-aý, munyń ne seniń? Adamsha sóılespeısiń be?..

Qanıpa Kúláshtiń qasyna sytylyp shyǵa berip edi, Álı kózi jaınap atylyp keldi de, eki qolymen qaýsyra kóterip aldy. Dik etkizip jerge túsirdi de, eki bileginen myqtap ustap, úıirip-úıirip jiberdi.

Qanıpa yshqyna baqyryp, Álıdiń qolynan julqynyp shyǵa berem degende omaqata qulap edi, tura bergende Álı ústinen basa qalyp, jumarlaı berdi. Sonda Kúlásh atylyp kelip Álıdiń ústine qona tústi. Sol mezette Qanıpa shıyrshyq ata túregelip, Álıdiń jon arqasyna jarmasa ketti. Eki qyz qansha alysqanymen Álıdiń orasan kúshine qaıdan tótep bersin. Es-túsin bilmeı, dúleı qımylǵa basqan jyndy ekeýin eki jaqqa laqtyryp tastap, tý-talaqaılaryn shyǵardy. Sharasyzdan jeńilip qalyp, jigerleri qum bolǵan qyzdar endi Álıge jalyna bastady.

Álı arasyna apta salyp, aı salyp jyny ustaǵanda aıdalaǵa shyǵyp ketetin. Onyń qazirgi esirik qalpynan qyzdar osyny ańǵardy da, endi aldaýǵa kiristi.

Qanıpa Álıdiń moınynan qushaqtaı aldy.

— Aınalaıyn, Álıim! Qoıshy, toqtashy!

Kúlásh Álıdi basynan sıpap aldarqata berdi.

— Bizdiń Álı jaqsy ǵoı, ashýyńdy tastashy, otyrshy, sóıleseıik.

Álı entigin basa almaı, táltirektep turyp, ımantarazy qalpyna kelgendeı boldy da, sýyq sýǵa súńgip shyqqandaı jıirkene basyn shaıqady.

— Áı, Qanıpa! Maǵan tıesiń be? Men seni bilemin, aldaısyń. Menen qutylyp keteıin deısiń ǵoı, á?.. Sen orys Ospannyń qatynysyń, á?..

— Qanıpa Ospanǵa barmaıdy, onyń súıgeni sensiń. — Kúlásh Álıdi arqaǵa qaqty.

«Jyly-jyly sóılese, jylan innen shyǵady». Qyzdardyń aıla-sharǵy jyly sózine bara-bara Álıdiń býyny bosap, kóńildenip qalǵan. Qyzdardyń qasynda ózin saldarly jigitke sanap, álgi ázirdegi jaısań qımylyn birjola umytqandaı. Denesiniń qyzýy da sý sepkendeı basylyp, basy da aıyǵa bastaǵan. Álı jyny ustaǵanda shyndyq sheńberinen shyǵyp ketip edi. Esinen aıyrylyp, qany qaınaǵan kezinde ne istep, ne qoıǵanyn bilgen joq. Tipti qyzý ústinde qolyna túsken kisini óltirip jiberýden de taıynbaǵan. Des berisi, myna eki qyz sony der kezinde eskerip, tez arbap aldy. Áıtpegende bulardyń joq jerde Álı qolynan jazym bolýy da kádik edi.

Qyzdar Álıge qaı-qaıdaǵy qyzyq áńgimelerdi aıtyp, arbaı berdi. Álı sulyq tyńdaıdy. Ustamaly aýrýynyń arpalys kezeńi ótip, aldyr- buldyr esi kirgende, osynyń aldyndaǵy laısań isteriniń bári oǵan jaısyz uıyqtaǵan naýqas adamnyń dereksiz, berekesiz buldyr túsindeı jer men kók arasynan shanda bir eles berip, zerdesine qaıta oralmaı zym-zıa óship jatyr. Kesheden bergi óz úıine salǵan lańy, búgin bozala tańnan úıinen shyǵyp ketip, dala kezip júrgeninde myna qyzdarǵa kezdeskeni, olarǵa kórsetken sumdyq azaby qazirgi shala saýyqqan del-sal kúıinde jym-jylas qurydy. Qazirgi sátte kúni-túni uzaq uıyqtap turǵandaı boıy baısal tartyp, basy jeńil shyńyldaıdy. Tóseginen tura sala, orazasyn ashpastan Qanıpa men Kúláshqa tap bolǵandaı.

Álı endi jibi túzý jigit sıpatyna túskendeı bir durys josyqpen sóz qatty:

— Al, qyzdar, sóıleńder, qaıdan júrsińder?..

— Seni izdep shyǵyp ek, — dep Qanıpa sóz qatqanda, onyń sózin bitirtpeı Kúlásh qaǵyp áketti:

— Men saǵan ǵashyǵyńdy alyp keldim...

Álı kóńildendi. Aldynda burala erkelep turǵan eki qyz oǵan ǵaıyptan paıda bolǵan aq qanatty perishtedeı boıyn balqytyp, onsyz da shala-jansar aqyl-esin alady. Qansha jyndy bolsa da júregine baldaı tátti sezim shyryny sorǵalap quıylǵanda bir aýyq ala quıyn minezinen arylyp, áldeqandaı albyrt jigit sıpatyn tapqandaı. Kúni keshe kóz aldynda bir jarq etip, aldyrmaı asqar shyńǵa sharyqtap ketken aq qusy aınalyp kelip qolyna qonǵandaı Qanıpaǵa ólgenshe qulap tur.

Ol Qanıpany qolynan tartyp, ózine qaraı beıimdep aldy.

— Kelshi, janym! Ońasha sóıleseıikshi, sen meniń ǵashyǵymsyń ǵoı. — Qushyp súıe berdi. — Sen tura tur, — dep Kúláshti qolymen jasqap qalyp edi, ol jumǵan aýzyn ashpaı, selteń etip, aýlaqqa bólinip shyqty. Myna Álı jyndy Qanıpany taǵy da bir sumdyqqa ushyrata ma, qaıtedi dep órekpip tur. Álıdiń aýjaıyn syrttan baǵyp, abyrjı bergen.

Qanıpa syzyla til qatty:

— Maǵan ne aıtasyń. Álı?..

Álı eki ıyǵy búlkildep yrjyńdap kúldi de:

— Óziń bilmeısiń be? — dedi.

Qanıpa oǵan múláıim quralaı kózin qadap, ishindegi qaınaǵan óshpendilik tolqynyn irke berdi. Jasandy jaıdary shyraımen:

— Seniń maǵan ne aıtatynyńdy bilemin, baıaǵy belgili áńgime ǵoı, solaı emes pe? — degende, Álı qolyn shapalaqtap, súıek ańdyǵan kári tóbetshe kózin oınaqshytyp, shekesinen qarady.

— Bilesiń, á, bilseń de aıtpaısyń, á? — Jalańash keýdesin judyryǵymen urǵylaı berdi. — Men kimmin, bilesiń be? Men Satybaıdyń Álıimin. Elde menen asatyn qandaı jigit bar? Ospan kim? Tfý, shoshqa, shoqyndy...

Qanıpa jorta qabaq shytyp, qolyn sermedi.

— Ospandy aıtpa maǵan. Onyń ne keregi bar. Meniń kóńilim sende...

Álı qyz sózine nanyp qaldy. Onyń shashyn sıpap, ıyǵyna qolyn artty.

— Men seni alyp qashamyn da, Tasótkeldegi naǵashyma bir-aq tartamyn, kórseteıin olarǵa...

Qanıpanyń kóńiline túıtkil kirdi. Osy jyndy áke-sheshesiniń, týystarynyń pátýasyn aıtyp turǵan shyǵar. Endi aldap-sýlap bar shynyn aıtqyzý kerek.

— Seniń osy oıyńdy ákeń men shesheń, týystaryń bile me? — dep surady.

Álı aǵynan jaryldy:

— Nege bilmesin, ózderi aıtqan. Aralbaı aǵam aıtady: «Jáýke men Kúljekeıdi arqanmen býyp tastaımyz da, Qanıpany alyp ketemiz» — deıdi.

— Saǵan ózim-aq erip keteıin, eldi shýlatyp qaıtesińder, — dedi Qanıpa jaıymen. -Sen shesheńe aıt, Qanıpamen ýádelestim, qýyq arada bildirmeı alyp ketetin boldym de...

— Qashan ketemiz? — dedi Álı shyn kórip.

— Sen maǵan az kúnge pursat ber, kıim-keshegimdi saılap alaıyn.

— Seniń ákeń de, shesheń de ońbaǵan ıtter, — dedi Álı tisin qaırap. — Aralbaı aǵamdy boqtap, qýyp jibergen.

Jáýke men Aralbaı arasyndaǵy shataqtan Qanıpa ádeıi jaltaryp ketti.

— Men eshteńe de bilgen joqpyn, kókem men apam maǵan túk te aıtqan joq, — dedi.

Aralbaı ádeıi barǵanda Jáýke men Kúljekeıdiń aıaq-qoldaryna otyrǵyzbaı qýyp jibergeni esine túskende Álı alaǵyzyp, jelikken kóńildiń áserimen masań kúıine qaıta tústi.

— Bilmeımin deısiń... Sen meni aldaısyń.

— Aldamaımyn, shyn aıtam, men sendikpin.

Álı eleýrep, Qanıpany silkip-silkip jiberdi. Ersili-qarsyly julmalap esin shyǵardy.

— Jáýkeni de, shesheńdi de óltirip ketemin, baryp turǵan zulymdar, — dedi Álı kijine, — Sen meniń sózimdi eshkimge aıtpa.

— Tisimnen shyǵarmaımyn, Kúlásh ta aıtpaıdy.

— Men seni alyp ketemin, — dedi Álı ejireıe. — Jaı ketedi eken dep oılama sen, Ospandy qurtyp ketemin.

— Muny da saǵan Aralbaı aǵań aıtty ma?

Endi Álı bet aldy sóılep ketti. Tipti onyń endigi sózinen turlaýly bir túıin ustaýǵa bolmaı qaldy.

Aýlaqta jalǵyz turyp zerigip ketken Kúlásh ersili-qarsyly oıqastap júrdi de, tipti bolmaı bara jatqan soń anadaıdan qynjyla sampyldady:

— Sóılesip boldyńdar ma? Áı, Qanıpa, aýylǵa qaıtpaımyz ba? — dedi.

Álı tyrjyń etip, qolyn siltedi.

— Janyń shyǵyp bara ma, albasty! Toqtaı tur deımin.

Kúlásh jym boldy. Álı Qanıpany taǵy da qapsyra qushaqtap aldy. Bet-aýzyn aımalap jatyr. Osy bir ashý-yza, óshpendilik beleń alyp, jan kúızelisiniń aqyrǵy shegine jetken shaqta Qanıpanyń bet álpeti, turpat-tulǵasy tilmen aıtyp jetkize almaıtyn aıanyshty da álem-tapyryq kúıge túsken. Ol aıaǵyn áltek-áltek basyp, talmaýsyrap turǵan qalpynda álsiz qolyn sozyp, aýyl jaqty nusqady da, jasyq daýyspen:

— Aınalaıyn, Álı! Aýylǵa qaıt, bizdi kórgenińdi eshkimge aıtpa, jaraı ma? — dedi.

Álı sonda shamyrqana basyn shaıqady.

— Ketpeımin, sendermen birge baramyn, — dedi.

Endi Qanıpa Álıdi sylap-sıpap, aldaı bastap edi. Qalaıda ony aýylǵa qaıtarǵysy kelip, jorta ólip-óship tur. Tań araıyndaı nur jaınap, jasyl ala bıqasaptaı alýan túrli boıaýymen qulpyrǵan keń dala osy qysylshań sátte Qanıpaǵa qýsyrylyp, tarylyp bara jatqan sekildi. Shańqaı túste áýelep ushqan boztorǵaılardyń shartarapty terbetken ásem qońyr áni de qulaǵyna túrpideı tıedi. Jer astynan shyǵa kelgen dáý perideı jalańdap, qıt etse janyshtap tastaǵaly turǵan Álı mynaý. «Osy sapar bul páleden aman-esen qutylyp ketsem, odan arǵysyn kóre jatar edim», — dep ishteı jan saýǵalap tur.

Keter aldynda kóńildendireıin degen oımen:

— Bir óleń aıtshy, Álı! Maǵan shyǵarǵan óleńiń bar deıdi ǵoı, sony estıin, — dedi.

Álı áldeneshe óleńnen qurastyryp, Qanıpaǵa arnap shyǵarǵan bir aýyz óleńin baqyryp aıta bastady.

Daýysym qarlyǵady án salǵanda, Qanıpa, sen de armanda, men de armanda. Jasymnan ǵashyq boldym saǵan, sáýlem, Bar ma eken senen sorly bul jalǵanda...

Qanıpa ony qolpashtaǵansyp mańdaıynan sıpady.

— Kim bilgen, óziń aqyn ekensiń ǵoı, — dep edi, anaý maqtanǵanǵa bórki qara qazandaı bolyp ketti. Aýzyn arandaı ashyn, qushaǵyn jaıa umtyla bergende, Qanıpa ony qolymen kes-kestep, bógeı berdi:

— Munyń jaramaıdy, Álı! Nekemiz qıylmaı, toıymyz jasalmaı turyp, ádepsizdik isteme, uıat bolady, obal bolady, — dedi.

Osynyń bárin syrttan baıqaǵan Kúlásh taǵaty taýsylyp, keleıin dese, Álıden qorqyp pushaıman bolyp tura berdi.

— Sen maǵan tıetin boldyń ǵoı? — Álı yrjaqtaı kúlip, Qanıpanyń jasyl maqpal qamzolynyń qaltasynan sheti shyǵyp turǵan kesteli aq oramalyn sopań etkizip sýyryp aldy. — Oramalyńdy, qolyńdaǵy júzigińdi maǵan belgige ber.

— Belgi ber dep qazir qınama, Álı! — Qanıpa oramaldy julyp aldy. — Uıat bolady, el ósek qylady. Muny bilse, aldymen anaý Kúláshqa mazaq bolamyz. Men saǵan úıge barǵan sán kestelep, atyńdy jazyp, ádemi oramal tigip bereıin, úıde tas ornatqan áıbát júzigim bar, sony da saǵan bereıin.

Álı oshań etip oqshaý shyqty da, anadaı jerde úrikken kıikteı óńdep turǵan Kúláshti daýystap shaqyryp aldy.

Kúlásh kele bere jasqana til qatty:

— Nemene, Álı?..

Álı ony jaýyrynǵa bir soǵan, tisin aqsıta:

— Aýylǵa barǵanda sen meni kórdim dep aıtpa... Aıtatyn bolsań... — Toqpaqtaı qos burymynan búrip aldy. — Óltiremin, uqtyń ba?

— Aıtpaımyn, aǵataı! Qolyń batyp ketti ǵoı, jibershi! — Kúlásh shyjalaqtap julqynyp shyǵa bergende, Álı onyń karynan bir mytydy.

— Men aýylǵa jetkenshe sender osy jerden qozǵalmańdar, — dedi de Álı aýylǵa qaraı júgire jóneldi. Artyna jalt-jalt qarap bezip barady.

— Ket báleket, osymen ket! — Qanıpa eki dúrkin jerge túkirdi.

— Qudaı saqtady ǵoı, jyny kúsheıgende bizdi óltirip te i astaýy kádik edi, — dedi Kúlásh kúrsinip.

Álıdiń qarasyny úzilgende baryp qyzdar bir shóptesin jerge otyryp, esterin jınady. Jańa ǵana bastarynan ótken sumdyq oqıǵany eske alyp, Álı jyndyǵa nálet aıtqan. Osy kúıde biraz otyrǵan soń, Qanıpa ornynan atyp turdy. Qolynan tartyp Kúláshti turǵyzyp aldy.

Kúlásh bádendi aq quba júzi qubylyp, juqaltań qıǵash qasyn kerip, qaraqat kózi móldirep, qurbysyna bir túrli aıanyshty túrimen qaraı berdi. Qarshadaıynan aı-shaı despeı birge ósken syrlas, muńdas dosynyń basyndaǵy taqsiretke jany kúızelip, qaıǵyrǵan syńaıy bar.

— Saǵan ne boldy? Álde maǵan aıtatyn bir jaısyz habaryń bar ma? — dedi Qanıpa.

— Myqty bol, qoryqpa? — degeninde Kúláshtiń kózinen áldeqandaı qorqynysh ushqyny jalt etip, júzi surlana qaldy. — Bir sumdyq habar estip edim, qorqar dep saǵan aıtpap edim...

Kúláshtiń aıtqaly turǵan sumdyq habarynan qaýip-qaterin kúni buryn sezip, júregi sýyldaı bastaǵan Qanıpa taǵat tappaı:

— Aıtshy, baýyrym! Taǵy da ne sumdyq estip ediń? — deı berdi. Emeshesi quryp Kúláshtiń aýzyna qaraı qaldy.

— Aıtaıyn, biraq oǵan bola sasatyn dáneńe de joq. — Kúlásh bastan jeńilge saıdy. — Barlyq páleni shyǵaryp júrgen Aralbaı. Áıtpese Álı jyndynyń qolynan ne keledi? Ospandy óltiremiz, Qanıpanyń qol-aıaǵyn baılap bir túnde alyp ketemiz, kóldeneń Esilge asyryp jiberemiz deıtin kórinedi.

— Muny sen kimnen estidiń?

— Satybaıdyń kempiri Kúnjanǵa aıtypty. Kúnjan meniń ájeme aıtypty. Qanıpaǵa aıt, qamsyz bolmasyn dep keshe ájem ádeıi maǵan tapsyrǵan... Osydan barǵan soń kókeń men apańa aıt ta, elge bildirmeı basqa bir jerge kete tur.

Qanıpa túsi buzylyp, qınala sóıledi:

— Qaıda ketem? Ketken kúnde munda qalǵan kókem men apamnyń kórgen kúni ne bolady? — dedi.

— Qoıshy, olar qaıter deısiń... Qashan aıttyń deme elden tez ketip qalmasań, qurısyń.

Álgi Álıdiń baldyr-batpaǵy men myna Kúláshtiń jańaǵy sózi birdeı shyǵýyna qaraǵanda osy sumdyqtyń shyn bolǵany. Qanıpa oıy osyǵan toqyraǵan. Kúláshtan estigen jaısyz sybysyn áýeli sheshesine, sodan keıin sheshesi arqyly kókesine jetkizýge baılady. Olar ne der eken?

— Osy arada erkindep otyryp, azyraq án salaıyqshy, tezekti sodan keıin jınap alarmyz, — dedi Kúlásh. Qanıpa onyń pikirin maquldap, bir muńdy ándi ile-shala bastap jiberdi. Ekeýi qosylyp, keń dalany jańǵyryqtyrdy.

Qaz qaıtar, aqqý qaıtar jaılaýyna,

Bıeniń shybyn qonar baılaýyna,

Jalǵanda qyzdan sorly jan bar ma eken,

Ketedi mal bergenniń aıdaýyna.

Asqaqtata án shyrqap, baıaýlata toqtap, ekinshi bir zar áýenine aýysty.

Bul dúnıe oılap tursam - aý, jalǵan eken

Adamnyń ishi tolǵan arman eken — aý — eı!

Muratqa jannyń bári jete bermes.

Bul mıras burynǵydan qalǵan eken.

Ánmen sergip qalǵan qyzdar shashylyp jatqan tezekti qaptaryna jınap salyp, ıtarbaǵa tıep aldy da, kún besindikke tyrmysqanda aýylǵa qaraı bettedi.

DÚRBELEŃ

El pishenge shyǵar aldynda Ashshyly kólden jyljı kóship, Amantaı qalasyna, qystaýlaryna bir taban jaqyn jerdegi Jónshilik tomaryna kelip qonǵan. Jyldaǵy ádetteri boıynsha dáýletti úıler pishen mashınalaryn, kedeıleri qol shalǵylaryn, pishen oraǵyna kerekti qural-saımandaryn osy arada saqadaı saılap alyp, ózen óńirindegi ıirim-ıirim túbekterdegi tunyp turǵan shabyndyqqa tez arada attanbaq.

Bıylǵy jańbyrly jazda egin, shóp bitik shyqqan. Eldiń endigi bar armany sony der kezinde jınap alyp, kúni erteń qylyshyn súıretip keletin qysylshań qystyń kárin toıtarýǵa osy bastan qamdaný. Qys alapatyna qamsyz bolsań qapy soqtyrady, kúıedeı sypyryp jutatyp ketedi.

Qan jaılaýdyń qyzyq-dýmany qojyrap, ásem syry men synynan dalanyń aıyrylǵan shaǵy. Aýyldar da baıaǵy Ashshyly kóldegideı jıyn emes, aralaryn alshaq salyp, árqaısysy jaıly qonys yńǵaıymen ıirim-ıirim tomarly qara sýlardy saǵalap qonǵan. Syrttan abaılap qaraǵan kisige ár jerdegi shoq-shoq aýyldar el jaılap ketken shıyr óriste bytyraı jaıylǵan qalyń qoı sekildi.

Kúnniń aptaby qaıtyp, kóleńke basy uzarǵan kez edi. Jáýke óz úıiniń kóleńkesine sharyq qaıraqpen qol shalǵy qaırap otyrǵan. Shalǵynyń bireýin qaırap, sabyn, tutqasyn jóndep bolyp, endi ekinshi shalǵyny qolǵa ala bergende alqyna basyp Kúljekeı keldi.

— Buzaýlardy taptyń ba? Osy bizdiń Qanıpa qaıda júr? — Jáýke qolyndaǵy shalǵyny týyrlyqqa súıep qoıyp, ústi-basyn silkip túregeldi.

— Buzaýlar tomarda jaıylyp júr. — Kúljekeı aınalaǵa alaqtaı qarady. -Qyzyńnyń qaıda júrgenin bilmedim... Qoldy bolmasa keler...

Jáýke eki búıirin taıanyp, tańdana tańdaı qaǵyp:

— Táıt ári, qoldy bolǵany nesi-áı, aıtyp turǵan sóziniń túrin qarashy munyń?..

— Qyzyńdy qoıa tur, otaǵasy, aman bolsa keler... Jańa bir sumdyq habar estip keldim...

— Ne sumdyq taǵy da?

— Elge Boıkov keledi deıdi.

Boıkovtyń erteń-búrsigúni osy elge keletin habaryn Jáýke áldeqashan estigen.

— Meıli, kele bersin, eldi shetinen qyryp tastamasa bopty, — dedi de Jáýke tuqyrańdap shalǵy qaıraýǵa qaıta kirisip ketti. — Shóldep otyrmyn, shaıyńdy qaınatshy, báıbishe.

Kúljekeı jeroshaqqa ot jaǵyp, dáý qara shaınekti mosyǵa ilip, shaı qoıdy. «Buzaýlardy aıdap keleıin, Qanıpany izdep taýyp ákeleıin, shaıǵa óziń qaraı tur», — dedi de asyǵys ketip qaldy. Jáýke qol shalǵyny jalaqtatyp qaıraı otyryp, tereń oıǵa shomyp ketti. Onyń oıynsha bul Boıkov bir soıqandy shyǵarǵaly keledi. Jáýkeniń osyndaı kúırek joramalǵa den qoıýynda túbegeıli sebep bar.

Atbasar dýanyna qarasty úsh bolys qozǵan eliniń tinibek, qultaı rýlary Amantaı qalasynyń ońtústik irgesin qaptaldaı qatar aqqan Esil, Qalǵutan ózenderiniń boıynda. Arasynda tuqyl-tuqyl kemshin turmyspen kún keshirgen, qalt-qult tirshiliktiń taqsiretin tartqan kedeı-kepshigi, jarly-jaqybaıy kóp, qaq-soqpen, daý-dalabamen isi joq, qońyr tymaqty momyn tinibektiń ejelgi ata qonysy jyldan-jylǵa taryla túsken. Eń shuraıly egindik, shabyndyq jerleriniń den kópshiligin Amantaı qalasynyń qý múıiz qulaqtary talaı jyldan beri menshiktenip alǵan. Áýel basta emen-jarqy qun tólegen bolyp, bertin kelgende ebin taýyp birjola ıemdenip ketken. Oıdaǵy orysty, qyrdaǵy qazaqty bir shybyqpen aıdaǵan, bergenniń qolynan, bermegenniń jolynan alatyn kókjal Semen Boıkovtyń úlesine tıgen jer mólsheri qazaqtardan basqa kýlaktar paıdalanǵan jerdiń teń jartysyna jýyǵy.

Amantaı túgil, osy tóńirektegi qyrýar orys-ýkraın qalalarynda Boıkovtan asqan baı joq. Bir ózi elý nar ógiz, eki júz buzaýly sıyr, ush júz jylqy, myń qaraly qoı, bes júz bas shoshqa aıdap órgizip, myńǵyrǵan malyn qaladan aýlaqtaǵy zaemkada baǵatyn. Jyl saıyn eki júz desátına egin egip, júzdegen maıa pishen shaýyp alady. Boıkov bir jaǵynan saýdany sýdaı sapyryp, osy mańaıdaǵy orys, qazaqtyń tıyn-tebenin qıdaı sypyryp alady. Eki Qalǵutan, Mıtrovanovka, Baıǵara qalalaryndaǵy prıkazshık ustaǵan shaǵyn-shaǵyn dúkenderi óz aldyna. Amantaıdaǵy mata, kerek-jaraq dúkeni, osy qalanyń myńnan astam úıin bylaı qoıǵanda, urymtal jerdegi úsh bolys qazaq elin ámbe nárse-qaramen, kúndelik turmysqa kerekti buıymdarmen qamtamasyz etedi. Eń tegi ıne-jip, aına-taraqqa sheıin el qazaqtaryna eki baǵasyna satylady da, túptep kelgende Boıkovtyń jalmaýyz qaltasyna aı saıyn kól-kósir paıda quıylyp jatady. Boıkovtyń saýda jóninen keıingi jyldarda tapqan bir tıimdi tásili bar: qadaý-qadaý tanys qazaqtarǵa qant-shaı, kezdemeni merzimge qaryzǵa beredi de, keıin boryshyn eki ese ósimimen óndirip alady.

Qazaqtar: «Boıkov aıtty boldy», — dep aıaǵynan tik turady. Ony qazaqtardyń «qylyshynan qan tamǵan qahar» atap ketýleri de tegin emes. Qıanatyna kónbeı, betine kelip egese ketken talaı adamdy jer jastandyrǵan-dy. Keıingi on bes jyl ishinde naqaqtan jazyqty bolyp, qaıdaǵy joq qısynsyz jalamen Boıkov jendetteriniń qolynan ólgen alty qazaqtyń qany osy kúnge sheıin suraýsyz ketip barady.

Tabynnan joǵalǵan eki attyń jalasy jabylyp, Boıkovtyń qolynan ıt qorlyqpen ólgen Jáýkeniń jalǵyz inisi Saǵalbaıdyń qunyn izdegen jan bolǵan joq. Aǵasyna tirek -taıanysh bolǵan Saǵalbaıdyń jıyrma alty jasynda Boıkovtyń qandy qanjary jelkesin qıǵan. Sol sebepten Jáýkeniń Boıkovqa qany qas. Syrttan tisin qaıraıdy, ishi qazandaı qaınaıdy, Boıkov qolyna tússe baýyzdap tastaıtyndaı-aq kijinedi.

Ótken aıda, oraza aıty ótisimen ıisi tinibektiń kedeı-jalshy, orta dáýletti qaýymy ishinara bas qosyp: «Bıyldan bastap Boıkovqa da, basqa jýan judyryq baılarǵa da ultaraqtaı jer bermeıik, alda-jalda kúsh kórsetip qoqańdasa, qaımyqpaı jumyla qarsy turaıyq, tipti bolmaı bara jatsa, túndik basy qol qoıǵyzyp aryz jazaıyq ta, ortamyzdan pysyq jigitterden ýákil saılap, ýez bastyǵyna jibereıik», — dep pátýalasqan-dy. «Aralbaı ádeıi baryp, osy jaısyz habardy jetkizisimen Boıkov attana shaýyp, kele jatqan bolar», — dep túıdi Jáýke. Boıkov osy joly burynǵydaı ákireńdep judyryq kórsetse, qıan-keski janjal bastalady deı ber.

Jer daýynda Boıkovty Sandybaı qajy men Aralbaı ólgenshe qoldaıdy. Bir jaǵynan qoltyǵyna sý búrkip, ony jeliktirip júrgen de solar ekeni Jáýkege aıdaı aıan. Eldiń orta dáýletti adamdary men qara dúrsin baılary Boıkovtarǵa tegin jer berilmesin degen oqys pátýany sózsiz qoldaıdy. Nege deseńiz, olardyń jer-sýdan shekeleri shylqyldap turǵan joq. Kópshilik qaýymynyń aýqymyna erip, saıyp kelgende ózderine tıesili jer tanaptaryn molaıtyp alsa, taqıalaryna tar kele me? Osyny erte bastan oılap, Jáýke qatarlas azamattar kedeı demeı, baı demeı, ár atanyń áýletin aldyn ala uıymdastyryp qoıǵan.

«Boıkov kelgenshe qamsyz bolmaıyq, saılanyp turaıyq», — dep, Jáýke óziniń kóńil jeter jaqyn-jýyq adamdaryna baryp habar aıtýǵa bekindi. Kúljekeı men Qanıpa kelgen soń qaınap turǵan shaıdy apyl-qupyl ishti de, jeńil kıinip, aýyl aralap ketti.

Bir jaqsy jeri, Jáýke aýyldardy eleýsiz qydyryp júrip, senimdi degen otyz shaqty adammen tildesti. «Aıtqanymyz aıtqan, bizdi shetimizden qyryp tastamaıdy, kópke topyraq shashpaıdy. Boıkovqa qasaryp qarsy turaıyq, bir aýyz bolyp, túrip aıdap shyǵaıyq», — dep árqaısysyna shegelep aıtyp, kúni buryn qaırap qoıdy. Keıbir qoıan júrek qorqaqtary men tabansyz solqyldaqtary bolmasa, kópshiligi aýyz birlik ýádege den qoıyp, olardyń ishindegi aqyly men qaıraty birdeı kelgen órenderi, jatpaı-turmaı el azamattaryn saılap qoıýǵa, Boıkov kelip, eń áýeli, osy eldiń baılary men qý múıiz atqaminerlerin jınap májilis qursa, shaqyrmaı-aq jan-jaqtan kıip-jaryp, aınala kernep keteıik dep ýáde baılasty. El arasyndaǵy keıbir saqqulaq qyraǵy jigitterdiń aıtýyna qaraǵanda, jerden basy bútin aıyrylyp qalatyn bolǵan soń Boıkov, eń aldymen, shynjyr balaq, shubar tos baılardyń aýzyn almaq kórinedi. Onyń bir jaǵynda, Esil, Qalǵutan ózenderiniń boıyndaǵy qalyń orys, ýkraın poselkalarynyń álekedeı jalańdaǵan baılary men orta aýqatty sharýalary aldaǵy zaman qandaı, zań qandaı bolady, German soǵysy budan ári sozyla berse, tıtyqtatyp tastar degen saqtyqty erte oılap, bıylǵy egin-shóptiń jıyn-terimine qazaqtardy mol jaldamaq kórinedi. Orys arasynda jasy asqan kári-qurtańdar men qatyn-qalash, jas óspirim jastar bolmasa, qarý ustaýǵa jaraıtyn estıar erkektiń bári maıdanda.

Maýsymdy jumysqa adam jaldaý, shuraıly pishendik jerlerdi arzan baǵamen molyraq qamtyp alý maqsatymen Boıkov qatarlas ákki qýlar at aıaǵy jeter jerdegi qazaq aýyldaryna baryp, erte bastan sóılesip jatqan kórinedi.

Ótken túnde Jáýke kórer tańdy kózimen atqyzdy. Ashyqqan, ashynǵan adamda maza bola ma? Eki alýan eresen ýaqıǵa mıyn tyrnap, janyn jegideı jep barady. Jer daýyna kelgende Boıkov lańyn kópshilikpen birge kórip alar edi. Al, endi bárinen buryn Qanıpa basyna baılanysty Aralbaılarmen eki aradaǵy qym-qıǵash egesti aıtsaıshy!

Eki birdeı aýyr salmaq basyńa túskende ez bolsań qulaısyń, janshylyp qalasyń. Aqylyń kemel, qaıratyń mol bolsa, osy eki túrli asyl qasıetti durys jumsaýǵa baǵyttaıtyn batyr júregiń bolsa, onyń ber jaǵynda, arka súıer aqyldy da aıbyndy azamattaryń bolsa, sózsiz jeńip shyǵasyń. Borkemik jasyq jannyń yza-kegi de maı qoǵadaı maıysqaq bolmaq. Onda yza-kek dármensiz qaıǵy-qasiretpen mıdaı aralasyp, onsyz da jaqsy jannyń ómirin qysqartady, aqyrynda qurtyp tynady... Al qaıǵy-qasiretten turǵysy joǵary alǵyr aqylmen sýarylǵan yza-kek lypyldaǵan narkeskenmen teń. Ol seniń qanyńdy da, janyńdy da áýelgi buıyǵy qalpynan ózgertip, órkendetip jibermek.

Jáýke sońǵy kezde dármensiz ýaıym-qaıǵyny serpip tastap, jaýlaryna degen órshil óshpendilik pen alǵyr kekke den qoıǵan-dy.

Keıingi kezde Aralbaı Jáýkemen kúreske sheshinip kirisken. «Qyzyńdy berseń qolyńnan alamyz, bermeseń jolyńnan alamyz», — dep ashyqtan-ashyq qıǵylyq salyp júr. Ospannyń sheshesi Kúnbala bolsa, «Qanıpany tez uzatatyn bolsyn, kesimdi kúnin aıtsyn», — dep, ótken-ketkennen ústi-ústine habar aıtyp jatyr. Kóz jumyp qyzyn apas-qapas uzatyp jibereıin dese, Aralbaılar araǵa tosqaýyl quryp, tartyp ákete me dep qaýiptene beredi.

Tinibektiń bas kóterer er-azamaty kún ekindilikke eńkeıgen zaýal shaqta Sandybaı aýlynyń syrtyndaǵy bıik tóbeniń basyna jınalǵan. Jıynǵa ár aýyldyń atqaminerlerin iriktep shaqyrǵan eken. Sonda da tomaǵa-tuıyq jupyny baılary bar, kedeı-jalshylary bar, taıly taıaǵyna sheıin biri qalmaı samsap kelipti.

Jınalǵan jurt Boıkov, Sandybaı qajy, Aralbaılardy ortaǵa alyp, úsh qatar bop alqa-qotan otyrǵan. Boıkov sózdi neden bastar eken, ne lań salar eken dep sonyń aýzyna telmire qarap qapty.

Aralbaı qolymen jer taıanyp, yrsyldaı umtylyp qalyp, ornynan aýyr kóterildi. Jelbegeı salǵan qara maqpal shapanyn sheship tastady. Kári mysyqtyń sıraq júnindeı úrpıgen shoshaq tóbeli pushpaq bórkin jelkesine túsire kıip, áýeli qalyń topqa aınala bir qarap alyp, qaıyr-sadaqa tilegendeı, eki qolyn jaıyp, súzilip az ǵana turdy da, tamaǵyn kenep, sóz bastady:

— Ýá, úlken-kishi halaıyq! Sózge qulaq salyńdar! Mynaý otyrǵan Semen tamyrdy báriń de jaqsy bilesińder. — Boıkovqa bastan-aıaq kóz júgirtip, ıshan aldyndaǵy múrıtteı basyn kindigine sheıin ıip, tájim etti. Qaıqań etip qalpyna qaıta tústi de, sózin soza berdi. — Semen tamyr bizdiń elge bir úlken buıymtaımen arnaıy kelipti. Endi tynyshtalyp otyryńdar da, sol kisiniń sózin tyńdańdar!.. - Qolyn keýdesine qoıyp, Boıkovqa qurmet kórsetti de, ıek qaǵyp ısharat bildirdi.

Boıkov aıran quıǵan sabadaı irkildegen aýyr denesin áreń qozǵap, ornynan yrsyldaı kóterildi. Kóntek bolǵan qoıdyń jabaǵysyndaı uıysyp, keńirdegin japqan qalyń jıren saqalyn oń qolymen ýmajdap turǵan kúıinde sileıe qaldy. Oılanyp turǵan qalpy bar. «Bul sapar bularǵa ákireńdep, judyryq kórsetpeıin, baıaǵydan bergi etene tamyr-tanystyǵymdy satyp, qolqa salaıyn. Myna qaptaǵan qara taıaq kópshilik alda-jalda jer bermeımiz dep, qarysyp otyryp alsa, ne bolmasa, shabyndyq jerimizdiń tolyq qunyn tóle dese, qoqan-loqy kórsetip, ózderin qorqytaıyn», — dep ishteı bekinip aldy.

Kerseńdeı teńkıgen bóksesinen tómen túsire etegin bos qoıa berip, jińishke qyzyl kúreń kón beldikpen ortan belinen bosań býǵan aq daby kóıleginiń qyzyl kesteli qısyq jaǵasyn aǵytty. Beldiginiń jez qapsyrmasyn suq saýsaǵymen álsin-álsin tóńkere jaltyldatyp, qoıan jon tarlan murty men qalyń qaba saqaly jymdasa bitken ebedeısiz aýzyn keń ashyp, sózin bastaı bergende, qıqyldap jótelip qaldy. Jóteli tyıyla bergende aýzyna jabysqan qalyń murtynyń sýyn bas barmaǵynyń qyrymen súıkeı túrtip, sózin qazaqsha bastady:

— Qazir erigetin, daý qýatyn zaman emes, aǵaıyndar! Bizdiń Uly Rossıa ımperıasy men Germanıa arasynda qyrǵyn soǵys bastalǵaly eki jyl boldy. Munyń ózi búkil patshalyǵymyzdyń basyna túsken aýyr syn. Soǵystyń álemet qıynshylyǵyn bizdiń orystar kórip jatyr. — San mıllıon orystyń bir qudaıy myna men bolamyn degendeı qapsaǵaı keýdesin judyryǵymen nuqyp-nuqyp qoıdy. Ol endi soǵys oraıynda, el basyna túsken qabaǵat aýyrtpalyq jaıynda ózi biletin qazaq maqal-mátelderi men syrly sózderin tókpelep, alysqa shyǵandap ketti.

Toptyń artqy jaǵynan bir daýys sańqyldap shyqty.

— Áı, Boıkov! Kóp myljyńdamaı, kelgen sharýańdy aıt...

Otyrǵan jurt aranyń uıasyndaı gýildep ketti de, jarǵa soqqan tolqyndaı órekpip basyla qaldy. Boıkov úzilgen sózin jalǵaı almaı, alaqtap turdy da, endi soǵys máselesin doǵaryp, negizgi maqsatty sharýasyna kóshti.

— Qudaı birge, zań basqa, ollahı, Aısanyń kıeli esimimen aldaryńda ant etemin! Keń peıil, meımandos qazaq halqyn janymdaı jaqsy kóremin. Qazaqtyń basqa halyqtardan erekshe asyl qasıetterin, men túgil, osy aımaqty ejelden mekendep kele jatqan barsha orystar asa qadir tutady. Beri salǵanda, sonaý on toǵyzynshy ǵasyrdyń sońǵy jartysynan bermen qaraı ishek-qarnymyz aralasyp, bir-birimizdiń dám-tuzymyzdy tatqan, alys-beris jasasqan, jer-sýymyz aralasqan, tatý-tátti eldermiz. Qazaq halqyna biz ólgenshe qatty rızamyz. Bir zamanda alystaǵy Rossıadan, Ýkraınadan bir qarys jer taba almaı, kelimsek bop kóship kelgen ata-babalarymyzǵa óziniń atamekenin bólip berip, qudaıdaı jarylqaǵan sender edińder! Jaman bergenin aıtady dep, aıypqa buıyrmańyzdar. Bile bilseńder senderge bizdiń istegen jaqsylyǵymyz da az emes.

Maqsatty sharýasyna kósher aldynda jurttyń aýjaıyn baıqap alǵysy kelip, tymyraıa tyna qaldy. Jalpaq taban jyltyr qara etiginiń syrtyna túsire kıgen keń balaq qara máýit shalbarynyń oń jaq qaltasynan etekteı aq oramalyn shubata sýyryp alyp, irkildek maı basqan qyzyl betinen shubyrǵan aıǵyz-aıǵyz terdi qapsyra súrtti. Sodan keıin shalbarynyń sol jaq qaltasynan alaqandaı qyzyl-kúreń barqyt temeki dorbasyn, qaraldymy ortan qoldaı, jez býnaqty kúreń trýbkasyn alyp, oǵan qoldan ekken kók temekisin syqap toltyrdy da, ústinen bas barmaǵymen nyǵarlap basyp qoıdy. Ádemi jez qaýashaqty ottyǵyn shart etkizip tutatty da, trýbkasynyń ımek sabaǵyn qumarlana soryp, kúlimsi kók tútindi aýzy men tanaýynan jarystyra býdaqtata bastady. Sálden keıin meniń endigi pikirime qalaı qarar ekensińder degendeı, alqa topty kózimen aınala bir qydyryp ótti. Qolyndaǵy trýbkasyn solqyldata soryp, sóıleýge ońtaılana bergende tútinge shashalyp, eki ıyǵy búlkildep, býlyǵyp baryp, áreń basyldy. Sózin qınalyp tutqyr bastady.

— Tinibek eliniń kári-jasy túgel jınalypsyńdar. Bu da bolsa, osy atyraptaǵy orys pen qazaqtyń aqsaqaly edi dep, meni syılaǵandaryń... — Eki qolyn keýdesine aıqastyra qoıyp, basyn tómen ıdi. — Men senderge bir muqtaj sharýamen kelip turmyn. Senderden ishetin as suramaımyn, minetin at suramaımyn, ózderiń bilesińder, men dúnıe-múlikke dárker adam emespin. Alla taǵala ázáldá dúnıeni jaratyp, ár halyqqa jer-sýdy bólip bergende bizdiń orysqa sybaǵany az beripti. Qudireti kúshti ıemizdiń sondaǵy oń qabaǵyna qazaq ilinipti. Sol sebepten qazaq eline osynsha ulan-baıtaq jer tıipti. — Boıkov osyny ózinshe ajýamen aıttym dep, jurt kúlmese de, ózi eki ıyǵy selkildep, keńkildep kúlip aldy. — Ony qoıshy, máseleniń toq eterine toqtaıyn.

Kóp ishinen taǵy da bir daýys sańqyldap shyqty:

— Mynanyń osynsha qoqytyp turǵanyn qarashy! Odan da jer kerek dep nege týrasyn aıtpaıdy áı, bul qý?.. — Sandybaı qajy aıaǵyn shoshań etkizip, basy kekeńdep zekirip tastady:

— Bý qaısyń-aı, shyryq buzyp otyrǵan? Tynysh otyryńdar, Boıkov tamyr kóńildegi sózin aıtyp bitirsin.

Boıkov áýelde jasandy sabyrly salaýatty sıpatynan aınyp, ne de bolsa aldamshy aıla-sharǵydan ári aspaýǵa bekingen. Jınalyp otyrǵan túsi sýyq, kóńilderi synyq kópshiliktiń qatal syńaıyn kórgende, endi onyń kókireginde áldebir qara tas qazylyp, syrtqa shyqqaly jyldam jyljyp kele jatqandaı. «Júze bilmeseń, tereń, saıazyn bilmeı turyp, kez kelgen sýǵa kóz jumyp qoıyp ketpe. Eń aqyry nan jeýge de ádis kerek. Kúshin baıqap almaı jaýyńmen birden aıqasa ketseń mert bolasyń». Ashýyn ıreń irkip, túıligip turǵanda Boıkov basyna osy bir oı tizbekteri oralyp edi. Osy elge birdeńesi kúıe ketip bara jatqandaı-aq ashyla sóıledi:

— Meniń esebim boıynsha eki júz úıli tinibek senderde eń degende bir myń desátına shabyndyq jer bar. Sonyń teń jartysy ózderińe mol jetedi. Aıtalyq, sonda qyrýar shabyndyq jerdiń shóbi qardyń astynda neıbet qalady eken... — Oń jaǵynda otyrǵan Sandybaı qajyǵa asa bir meıirimdi pishinmen nazar aýdardy. — Ózderińe málim, sizdiń eldiń basy artyq egindik, shabyndyq jerlerin osy ýaqytqa sheıin myna asa qurmetti Sandybaı tamyrmen telimdesip paıdalanyp keldim. Ótirik dese, aıtsyn, osy kisi ne surasa da, qolyn qaqqan jerim joq. Qartaıǵanda eki tamyr arazdasyp, daýlassa, masqaranyń kókesi sonda bolady... Sender eski dástúrdi buzamyz, budan bylaı maǵan bir arshyn jer bermeımiz deıtin kórinesińder. Bul qalaı? Meıilderiń, solaı-aq bolsyn. Ótkendi qazbaı-aq qoıaıyq. Men senderge jerlerińdi qudaı úshin ber demeımin, az ǵana aqysyn alyńdar... Jaqyn adamdarmyz ǵoı, kelisermiz. — Boıkov osyny aıtyp, yńyrana toqtady da, Sandybaıdy búıirine túrtip qalyp, ózine qaratyp aldy. «Myna halqyńa birdeńe deseıshi!» — dep qulaǵyna sybyrlady.

Sandybaı taıaǵyna súıene aýyr kóterilip, búkshıip turyp, qyryldaı sóıledi:

— Al, halaıyq! Sóz júıesin tapsa, mal ıesin tabady. Myna Boıkov dini basqa da, kóńili, nıeti bir, pıǵyly túzý, jaqsy dos edi. Baıaǵydan beri bos jatqan jerińdi paıdalanyp, ıgiligin kórse, munda seniń de aqyń ketken joq. Arzanǵa ber deımiz, qaryzǵa ber deımiz, nársesin de, astyǵyn da alamyz, qysylyp qalǵanda maıa-maıa shóbin de aıamaıdy. Semen tamyr qolqalap jer surap otyr. Neǵysa da muny rıza qyp jibereıik. — Osynda otyrǵan qalyń jurttyń bárin qushaǵyna qaýsyryp alatyndaı-aq qolyn eki jaqqa kere jaıyp, kúmisteı appaq shoqsha saqaly shoshańdap, kózi bozaryp, jamandat tıgen mástekteı sileıe qaldy.

Orta boıly, qyr muryndy shapaty qara sur kisi toptyń sol jaq shetinen kımelep shyǵyp, aldyńǵy lekke kelgende Boıkov oǵan jaman kózimen oqshyraıa qarap, «mynaýyń kim taǵy da?» — degen kinámshyl pishinmen Aralbaıǵa moıyn burdy. Aralbaı onyń óńmeninen ótip bara jatqan ashýly kózinen qaımyǵyp, sasqanynan:

— Shóldedińiz be? Qymyz aldyraıyn ba? — deı berdi.

Álgi kisi sol eki arada ortaǵa shyǵyp turyp, kúreske túsetin palýandaı kóıleginiń jeńin shyntaǵyna sheıin túrip aldy. Boıkovty oqty kózimen atty da, oǵan týra qarap turyp, lekite sóıledi:

— Tanymasań, bilip qoı, Boıkov! Atym Jáýke, ákem aty Sarmantaı! Týmysymnan qara qasqa kedeımin... Qudaıdyń maǵan bergen minezi, jaıshylyqta qoıdan da jýaspyn, óz betimmen jan adamǵa tımeımin... Al, bar ǵoı, bireý ózi kelip tıisse, qytyǵyma tıse, qaǵynyp ketemin... Ottan da, sýdan da, oqtan da qorqý degendi bilmeımin... Myna otyrǵan jurt aıtar, ákesi ólgende de estirtedi, bas kespek bolsa da til kespek joq. Endigi jerde ózimizden artylyp qalǵan shabyndyq, egindik tanapty alam degen kisige, kim bolsa da, tolyq baǵasyna satyp, túsimin pyshaq ústinen úı basyna bólip alamyz dep keliskenbiz. Baıaǵydan beri shuraıly jerimizdi tegin paıdalanyp, shylqymaıǵa battyń ǵoı, Boıkov! Jeter endi, tart aıaǵyńdy, qysqart zorlyǵyńdy.

Sandybaı bireý arqasyna biz suǵyp alǵandaı shar ete qaldy.

— Áı, Jáýke, ne bylshyldap tursyń? Qysqart!..

Bir búıirden Aralbaı ars ete qaldy:

— Saǵan ne joq, áı? Esiń durys pa ózińniń? Ne ottap tursyń? Tyı tilińdi!.. Áı, Jáýke, sen jeti atańnan jarymaǵan, qý aýyz kedeı ediń, búgin kelip, aýzy-murnyń qısaımaı tamam el atynan bılik aıtasyń. Al káni, belsenip shyǵyp, seniń sońyńnan erip ketken el bolsa, onda da kórip alaıyq...

Suńǵaq boıly at jaqty, jalań bas qara sur jigit entelep shyǵa kelgende Jáýke qalyń toptyń arasyna sińip ketti. Álgi jigit ashyna sóıledi:

— Meni da tanyp qoı, Boıkov! Qojan balasy Qasenbaımyn... Men de Jáýke sıaqty sińiri shyqqan kedeımin... — Aralbaıǵa tesireıe betin burdy. — Áı, Aralbaı! Sonsha qorlaǵandaı Jáýke seniń ákeńdi óltirgen joq. Qolyńnan kelse, basymdy kesip al. Jáýkeniń pikirin men de qostaımyn. Sen Boıkovty aıtasyń, ol túgil, dýannan qarý-jaraqty ásker kelse de, budan bylaı jerimizdiń bir tal shóbin qıdyrmaımyz. — Boıkovqa ashýly kózin qadady. — Aıtqanymyz aıtqan, osy istiń, arty nasyrǵa shappaı turǵanda, tabanyńdy jaltyrat, Boıkov.

El Qasenbaıdy qostap gýildep ketti. Qıt etse jarylǵaly otyrǵan qalyń kedeı, Jáýke men Qasenbaıdyń batyl áreketinen beleń alyp, kúndeı kúrkirep ketti. Boıkov túgil sarbazdaryn samsatyp, at patshanyń ózi kelse de taısalatyn túrleri joq. Kóptiń aıbarly aýqymyna tótep bere almaı jasyp qalǵan Aralbaı Boıkov aldynda qurdaı jorǵalap, oǵan ózinshe basalqy aıtqan boldy. Jańaǵy Jáýke men Qasenbaıdyń kústánalap, olarǵa el ermeıdi, bular qaıdaǵy bir qyńyr, tentek adamdar, ánsheıin sandalyp otyr dep, kóńilin aýlaǵan bolyp edi. Osy kezde Jáýkeniń nemere inisi Qasbolat jalańdap shyǵa keldi. Ol Aralbaıdyń qolymen jasqap, aldynan kes-kestegenin tyńdamaı, kıip-jaryp, aldyńǵy lekten beri ótti. El nazary orta boıly, tórtpaq deneli, qıaq qara tory jas jigitke aýdy.

— Boıkovqa nege jaǵympazdanasyń, Aralbaı? Búıtip kórgen kúniń qurysyn seniń... Jańa Jáýke aǵa men Qasenbaı osynda otyrǵan kógen kóz kedeılerdiń múddesin aıtty. Jer kópshiliktiń menshigi. Nemene, bizdiń shuraıly jerimizdi Boıkovtyń mańdaıyna jazyp qoıyp pa? Kerek deseńder, ózimizden artylǵan jerimizdi Amantaı qalasynyń kedeı mujyqtaryna tegin úlestirip beremiz, sonda qaıter ekensińder!

Sol-aq eken, jurt taǵy da shýlaı bastady. Qasbolat qaıqań etip, jalt buryldy da, qalyń kópke aralasyp ketti.

— Jeter, jeter! Jerimizdi bermeımiz!..

— Aýlaq júrińder! Qoıyńdar zorlyqty!..

— Birdeńe kóreıin demeseńder, ketińder osy aradan!..

— Aıanatyn nemiz qaldy, betimiz ashyldy, ólispeı berispeımiz!..

Boıkovtyń kózi sharasynan shyǵyp, jyly kúnde tisi tisine tımeı qalshyldap ketti. Ashýyn ták-tákpen áreń ustap, Sandybaı qajy men Aralbaıda óshi bardaı oqshyraıa qarap qapty. Aralbaı qolyn jaıyp, elire túregeldi.

— Senderge ne bolǵan, túge? Osynsha órekpıtindeı bastaryńa ne kún týdy? Senderge jer daýyn sheship ber degen kim bar? Shaqyrmaı óz betterińmen kelgen ekensińder, tynysh otyryp, sózge qulaq qoımaısyńdar ma?

Aldyńǵy lektiń ortasynan tapal boıly, jylmaǵaı kóse kisi shyǵa keldi. «Ehe! Myna Qańtarbaıǵa ne joq? — dep Sandybaı tyjyryna basyn shaıqady. — Mynaý da jeligip alypty, túrin qara?».

Qańtarbaı kóterilgen jerinde turǵan qalpynda ortadaǵy Boıkov, Sandybaı, Aralbaılardy ala kózimen bir-bir sholyp ótip, zildene sóz bastady.

— Kedeı-jalshy sóılese, jer astynan jik shyqty deısińder. Kirpideı jıyrylyp, ólip kete jazdaısyńdar. Al men bolsam, óz eńbegimmen mal jınap, el qatarly dáýletke keıin qolym jetken momyn adammyn... — deı bergende Aralbaı ony qolymen jasqap bógep tastady.

— Áı, Qańtarbaı! Saǵan qalǵan sóz bar ma? Nege myńqyldap tursyń?

Qańtarbaı kóp sóılemeıtin, qashan shennen shyǵyp ketkenshe anaý-mynaýǵa qyza qoımaıtyn. Dál osy joly Boıkovqa da, top aǵalaryna da tıise qoıaıyn degen oıy joq edi. Aralbaıdyń jańaǵy qorsynyp toqtatyp tastaǵany shymbaıyna batyp, namysyn qozdyryp jiberdi. Doldana býyrqanyp, burqyraı sóıledi:

— Áı, Aralbaı! Sen jurttyń aýzyna qaqpaq qoıa almaısyń, qyryp tastaı almaısyń. Atańnan qalǵan jeriń bolsa, Boıkovqa bólip ber. Eldi ıtteı azdyryp, bordaı tozdyryp qurttyń ǵoı. Osy seniń aqylyńa túsetin bolǵan joq pa? Al qalyń kópshilik! Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp biriksek, bizdi Boıkov túgil, qudaı kelse de qorqyta almaıdy. Biz kóppiz, qorqytamyz, biz tereńbiz, batyramyz... — Yzaǵa býlyǵyp, terisine syımaı otyrǵan Boıkovqa yzǵarly júzin aýdardy, — Áı, Boıkov! Seniń de ońyp turǵan jeriń joq. Baı baıǵa quıady, saı saıǵa quıady. Jarylqasań ózińmen terezesi teń baılardy jarylqaısyń. Osyndaǵy qaı kedeıge jaqsylyq istep ediń? Sony aıtshy.

Jurt taǵy da gýlep ketti.

— Jeter endi tálkekteriń!..

— Ne kerek ózderińe?..

— Qorlyqtaryń ótti ǵoı ábden, qashanǵy shydaımyz?

— Atańa nálet, qý Boıkov, jerimizdi aldyń, jazyqsyz talaı adamdarymyzdyń qanyn ishtiń, endi kelip aýzyńdy qý shóppen súrtip, múláıimsip qalypsyń. — Qańtarbaı Boıkovqa judyryǵyn túıip, qoqaı kórsetti de, jalt etip otyra ketti.

Boıkov buǵan da shydap baqty. Qaınaǵan ashýyn irkip, «bálem keıin qıratarmyn, oıran salarmyn» — dep, ishteı kijindi.

— Sandybaı! Aralbaı! Myna tentekterińdi tyıyńdar! Túbinde shataq shyǵyp júrmesin. — Boıkov muny elge estirte aıtty.

Aralbaı kózi alaqtap, typyrshyp otyr.

— Bir jóni bolar, qoıar, bitisermiz, — dep bet aldy birdeńelerdi aıtyp, járeýkelene berdi.

Jynyn aldyrǵan baqsydaı sulyq otyrǵan Sandybaı Aralbaıǵa qosarlanyp Boıkovqa basyn ıip, bastyrmalata:

— Inshalla, halqym meniń sózimdi jerge tastamas, qobaljyr da basylar... Ánebir ońbaǵan naısaptar ǵoı elge iritki salyp júrgen, — dedi.

Kóp ishinde jyly shyraı kórsetkenderi kemde-kem. Baılar jaǵy, olarǵa qaraılas neken-saıaq pysyq orta dáýlettiler muqym kedeıdiń aýqymyna kórine erip ketpese de, aıaq astynan burq ete qalǵan osy shataq-shyrǵalańnyń arty qalaı bolar eken degen esepti saqtyqpen beıtarap qalyp edi. Kópshilik qaýymynyń barǵan saıyn órshelenip bara jatqanyn kórgen soń, solarǵa beıimdele bastaǵan. Muny Boıkov zymıan sholasyz bilip otyr.

Boıkov naızaǵaıly qara bulttaı túnergen qalyń qabaǵy salbyrap, Sandybaı men Aralbaıǵa alma-kezek qaraı berdi.

— Tura tursyn, qudaılaryn tanytarmyn.

Etek-jeńin túrip, Jáýke túregeldi.

— Sóz bitken joq pa, jamaǵat! Taraıyq! — Osyny aıtyp kep ishinen shetke bólinip shyǵa bergende, alqa-qotan jıynnyń irgesi sógilip, Qasbolat, Qasenbaılar bastaǵan bir qalyń top Jáýkeniń sońynan ere jóneldi. Qalǵandary osharylyp baryp, ár jerge shoǵyrlanyp turyp qalyp edi. Endi qaıter eken dep Boıkov, Sandybaı, Aralbaılardyń aýjaıyn baqqan syńaılary bar. Bireýdi bireý qaqpaılap, birtin-birtin áketip jatyr. Sóıte-sóıte tóbeshik basy el kóshken jurttaı qańyrap qaldy.

Elden op-ońaı jer alamyz dep júrgende, aýyz biriktirip, uıymdasqan qaýymnyń silesine ushyrap, shermende bolǵan Sandybaı, Aralbaı, Boıkovtar qońyr tóbeniń basynda sómpıip qala berdi. Bul úsheýi jańaǵy dúrbeleń jıynnyń jaıyn eske alyp, sampyldap jatqanda, el adamdary tarap, aınala qulaqqa urǵan tanadaı jym-jyrt bola qalǵan.

Boıkov burqyldap sóılep jatyr. Eki shonjardy jerden alyp, jerge salyp, oryssha, qazaqsha aralastyra sybaı berdi. «Az ǵana elge ıe bola almaıtyndaryń bar, nesine adam bop júrsińder! Budan da ólgenderiń jaqsy emes pe? — dep, ıt silikpesin shyǵardy.

Boıkovtyń betine qarsy kelip, sóz talastyraıyn dese, ıakı bolmasa, ázirge qurǵaq ýádemen shyǵaryp salaıyn dese, oǵan batyldary barmaıdy. Bir jaǵynan ashýǵa býlyǵyp, elirip alǵan tentek Boıkov aı-túıge qaramaı, tepkiniń astyna ala bastasa, sirá, sumdyq sonda bolar dep, pysyp otyr. Jaýraǵan japalaqtaı kózderi baqyraıyp, Boıkovtyń susty júzine jalbaryna qaraıdy. Boıkov bolsa barǵan saıyn dáserlep, Sandybaı men Aralbaıǵa búkil tinibek elin qosaqtap, tili jetkenshe sylqıta boqtady.

Tipti bolmaı bara jatqan soń Sandybaı qajy tili jetkenshe jalynyp, Boıkovty bir shama ıman tarazy qalypqa keltirip alǵandaı boldy da, ózinshe kisimsı sóıledi:

— Tamyr, sen, aqyldy adamsyń ǵoı, sabyr et, — dedi ol Boıkovtyń kúdis jaýyrynyna qaǵyp. — El degen dalada jaıylǵan haıýan emes pe. Daýyl tursa, nóser jaýyn jaýsa boldy, bet aldy yǵady da ketedi. Olardy qaıyryp alyp, tyqsyryp ákep ornyna qamaý Aralbaı ekeýmizdiń qolymyzdan keledi. Eldiń shyrqyn buzǵan álgi sumdardyń sazaıyn tartqyzamyz. Sonda el buǵalyq túsken asaýdaı qolǵa turatyn bolady.

Boıkov ákesi tirilip kelse de qaraıtyn emes. Ezýinen aq kóbigi burqyrap, kózi jasaýrap dáýirlep ketti.

— Qazaqtar, kórgensizsińder, opasyzsyńdar, sendermen qylyshtyń júzi, myltyqtyń oǵy arqyly sóılespese, sóz uqpaıtyn toǵysharsyńdar, — dep tepsinip jerge túkirdi.

Aralbaı járeýkelene:

— Sabyr et, tamyr! Jańaǵy bir ońbaǵan búlikshilerdiń bylshylyn kóńilińe alma, aınalyp kelgende el bizdiń yrqymyzdan shyqpaıdy, — dep mónteńdep edi, Boıkov ony jebedeı jerge kirgizip, aýzyn ashtyrmaı qoıdy.

— Ket aýlaq, seniń de jaıyń belgili boldy. Elińe bir tıyndyq bedeliń joq, sorly ekensiń.

Boıkovtyń manadan beri irkip otyrǵan bir jaman oıy bar edi. Ashý ústinde sony aıtyp saldy:

— Sender maǵan osy shataqtyń túpki tamyryn taýyp berińder, — dedi de tymyraıyp oılanyp qaldy.

Jańaǵy jıynda elge bas bolyp, teris pikir aıtyp, shataq shyǵarǵan jigitterdiń aty-jónderin Boıkov sol eki arada umytyp qalǵan eken. Aralbaıdan surap, dápterine túrtip aldy. Sarmantaıdyń Jáýkesi, Qojannyń Qasenbaıy, Imantaıdyń Qasbolaty ilikti Boıkovtyń qalamyna.

— Men bir jaǵdaıǵa túsinbeı otyrmyn — dedi ol, anaý ekeýinen jaýap tospaı. — Osynsha ashynýlaryna qaraǵanda el arasyna myqtap iritki salyp júrgen bir sumpaıylar bar ǵoı, sirá?.. Meniń bilýimshe, osy páleniń tamyry bizdiń qalada jatyr ma deımin...

Aralbaıdyń ar-namysyna nuqsan keldi, jan tynyshtyǵynan aıyryldy. Onyń qazirgi jaǵdaıy kóshken jurtta qańǵyryp qalǵan buralqy ıtten de jaman. Óstip otyrǵanda tileýińdi bergir Boıkovtyń jańaǵy sózi janyna medet bergendeı quldyrańdap shyǵa keldi.

— Óziń aıtqandaı, meniń de bir sezigim bar edi, — dedi ol, — anyǵyna ábden kózimdi jetkizip alaıyn dep aıtpaı júretin edim.

— Qandaı sezik? — dep surady Boıkov. Kózi ottaı jaınap ketti. — Bizdiń eldiń kedeıleri arasynda keıingi kezde jybyr-jybyr áńgime kóbeıip ketip edi, — dedi Aralbaı, — sizdiń qaladaǵy kekesh Báseleıdiń Mıkaılasy kóktemde soldattan jaralanyp kelipti ǵoı. Sol kók soqqan bizdiń elge qaıta-qaıta kelgishteı beredi. Dáý de bolsa, Jáýkelerdi jeliktirip júrgen sol qý...

Aralbaıdyń jańaǵy sózi Boıkovtyń onsyz da shennen shyǵyp, sheńber atqan ashý-yzasyn eselep jiberdi. İshi órtenip barady. Onyń endigi oı aýqymy óz qalasynyń soldattan qaıtqan mujyqtaryna, olardyń arasynda kekesh Vasılııdiń pysyq balasyna oıysyp baryp, olardy búgin tańda jer daýyn jeleý etip, kórineý qarsylyq bildirgen myna kedeı-kepshikke qosqanda, endigi aıqasar jaýynyń qarasyny áldeqaıda zoraıyp ketkendeı bolyp edi. Osy kúnge sheıin dúnıe-múlik, ońaı olja, tegin paıda, shirkeý ǵıbadaty, masaıraǵan jan tynyshtyq sekildi ózimshil sezimnen basqany oılamaıtyn Boıkov kóńiline qaterli túıtkil kirgen. Myna aıaq astynan burq ete qalǵan jer daýy, óz qalasyndaǵy soldattan qaıtqan mujyqtardyń el arasyndaǵy buqqandaı áreketi jan ózegine suqpa dertteı jabysa ketkenin endi aıqyn sezingendeı.

Boıkov ár alýan beımaza oıǵa shyrmalyp otyrǵan kúıinde etiginiń qaıqy tumsyǵyn tyq etkize bir shertip qoıyp, yńyrana sóz bastady:

— Soldattan qaıtqan mujyqtardy osy kúni kórseń, qudaıǵa sálem bermeıdi. Qarap tursyń ózderine bir jelik paıda bolǵan. — Boıkov endi sol soldattardyń halyq arasyna qaıdaǵy bir sybys taratyp júretinin, Rossıa jaqtan úırenip kelgen bir jańa sózderin aıta beretinin irkip qaldy. İshin kernep bara jatqan yzaǵa býlyǵyp, tili kúrmele berdi. Qansonarda qasqyrdyń izin keskendeı kirpik qaqpaı qıaǵa kóz jiberdi. Bir mezette onyń oı tolqyny óz qalasyndaǵy «búlikshil» soldattarǵa qaraı oıysty. Olardyń ishinen Mıhaıl Zaharovqa elden ala bóten shúıilip ketti: «Qap bálem, munyńdy qoımasań, kóresińdi kórsetermin, qyrshynyńnan qıarmyn».

Boıkov syryn ishke túıip, sileıe qaldy. Sandybaı men Aralbaı sýǵa malshynǵan qapteser tyshqandaı qara terge túsip, súmireıip otyrǵanda etek-jeńin qaǵynyp, ornynan sozalań kóterildi. Sandybaıdyń segiz qanat aq ordasynyń syrtyndaǵy qorapty tarantastyń qasynda jantaıyp jatqan atshysyna anadaıdan qatty daýystady:

— Petá! Jek attaryńdy!..

Kún batýǵa aınalǵan. Aınala bulyńǵyr tartyp, aspanda qara barqyn bult qoıýlanyp, teriskeıden daýyl sýyldap kele jatyr. Osy apaq-sapaq zaýal shaqta Boıkov arbasyna qondy.

— Myna kúnniń túri jaman, — dedi Boıkov qoraptyń erneýine súıenip turǵan Sandybaı men Aralbaıǵa nazar aýdarmaı. - Jeldetip ketti, qalaǵa tez jeteıik. — Anaý ekeýine ala kózimen qarap qoıdy. — Men joq jerde el adamdarymen myqtap sóılesińder, kóndirińder... Endigi habardy, Aralbaı, senen kútemin...

Aralbaı ıilip turyp bas ızedi. Oǵan ilese Sandybaı da saqalyn shoshańdatyp basyn silkip qaldy. Bul ekeýiniń osy sáttegi dármensiz de táýeldi bet álpetterinen Boıkov qurmaldyqqa shalǵaly baılap qoıǵan qoıdyń sıqyn ańǵardy da:

— Ázirge qosh bolyńdar, — dep qolyn kóterdi. — Al, Petá, kettik!..

QANDY SOIQAN

Súmbile aıy bastalǵan. El Jónshilik jaılaýynan ár jaqqa bytyraı kóship, qystaýlaryna taıaý jerdegi kúzdikterine bólinip qonǵan. Tinibektiń birsypyra kedeı-kepshik aýyldary Amantaı qalasynyń soltústik jaǵyna tuspa-tus Oıqudyq basynda. Endi bir para el mal jaıylymynyń yńǵaıymen Jónshiliktiń bergi jaǵyndaǵy Qaınarbulaq salasynda qalyp qoıǵan. Ár aýyl óziniń menshikti qudyǵyna bóline, aralaryn alshaq sala jaıǵasqan. Eldiń bas kóterer er-azamaty pishen shaýyp, shoshaqqa salynǵan pishendi qora basyna tasyp, bir jaǵynan sarybalaqtanyp pisip qalǵan egin oraǵyna qamdanyp, qyzyl tanaý bolyp jatqan qaýyrt shaq.

Bıyl el jaılaýdan qaıtqanda Jáýke bir jańa josyq bastap, óziniń eki-úsh úı jarly týystarymen qystaý mańyndaǵy Aralboz túbegine jeke qonǵan. Bulardyń qalyń elden bólinip shyǵyp, erte bastan qystaýǵa jaqyn baryp qonýyna Aralbaılardyń óshpendi qyjyly, qulaq sarsytqan neshe túrli qańqý-ósegi qamshy bolyp edi. Jáýke úıiniń týys kórshileri Qasbolat, Qasenbaılar búgin az ǵana maldaryna qol shalǵymen pishen shabýǵa qatyn-balalaryn ertip, qystaýǵa ketken. Búgin tańda úrkerdeı osy úsh úıde Jáýkeden basqa bas kóterer adam qalmaǵan.

Jáýke talmaý túste azyraq uıyqtap alyp, qarǵanyń uıasyndaı qalqıǵan tórt qanat qarasha lashyǵynyń kóleńkesinde etik tigip otyr edi. Etikshilik Jáýkeniń basqa sharýadan qoly bosaı qalǵanda tıip-qashyp aınalysatyn qosalqy óneri. Qarap otyrǵansha ara-tura jurttyń etigin tigip, paıda tabatyn daǵdysy bar.

Kúljekeı jeroshaqqa ot jaǵyp, arbıǵan aǵash mosyǵa shaınek ilip, shaı qaınatyp jatqan. Kún uzaqqa etik tigip, kózi talǵan, qoly qaljyraǵan Jáýke qarlyǵashtyń qanatyndaı qıylǵan sulý tarlan murtyn shıratyp, bir aýyq tynystap otyrǵan. Dymqyl tezekti jóndep jandyra almaı, otpen alysyp, dińkesi quryp júrgen Kúljekeıge anadaıdan:

— Osy seniń shaıyń qashan qaınaıdy, otyńa sý quıyldy ma? — dep qynjyla til qatty.

Kúljekeı Jáýkeniń joq jerde min taqqanyn unatpaı tyrjyń etti.

— Beý, kókesi-aı, shydamsyzsyń-aý! Myna sý tezegi quryp ketkir, janbaı zyqymdy shyǵaryp jatsa, sen de bir jaǵynan...

— Sýsap otyrmyn. — Jáýke taramysyn ysqylap, egeýmen bizin ushtap aldy da, iske shuǵyl kirisip ketti. Endi bir mezette búgin tańerteń Kóktaldaǵy naǵashylaryna jaıaý ketken Qanıpa esine túsip, eleńdep basyn kóterdi.

— Iapyr-aý, osy Qanıpa nege keshikti eken? — Úzdige tamsandy.

— Kelip qalar, aýyldan shyǵa almaı jatqan shyǵar. — Kúljekeı jeroshaq basynan tik túregelip, qubyla tarapta alystan munartyp kóringen Kóktal jaqqa qobaljı qarap turdy.

Kún besindikten aýyp barady. Jáýke men Kúljekeı terlep-tepship shaıǵa qanyp alǵan. Óz ara shúńkildesip otyrǵan.

Bulardy bárinen buryn Qanıpa jaıy mazalaıdy. Aman kúninde osy qyzdy qutty jerine qondyrsaq jaqsy bolar edi dep, erli-zaıypty eki muńdyq armanǵa bir aýyq berilip ketedi.

Qanıpany erte bastan uzatyp jibereıin dese, bere qoıatyn azdy-kópti jasaýy da joq. Qalaǵa baryp kıim-keshek, kórpe-jastyq satyp ákelýge aqshany qaıdan alady? Qalǵan qalyń malyńa shaǵyp az ǵana soma bere qoı deýge Ospan qaıbir aqshaǵa jaryǵan kisi. Qanıpanyń soqa basyn Ospanǵa jetektetip jiberýge elden uıalady.

Aralbaılardyń Qanıpany qalaıda Álıge alyp berýge jantalasyp jatqany da bularǵa aıan. Ana joly ádeıi kelip sóılesip ketkennen keıin taýy shaǵylyp qalǵan Aralbaı Jáýke úıine qaıta aınalyp soqpaǵan. Soǵan qaraǵanda óz kúshine senip, kúmpıip jatqany da aqıqat. Jáýke basynan osyndaı uıtqymaly oı ketpeıdi. Kúljekeıge salsań, aǵaıynnan jylý jınasa da shamaly jasaý-jabdyq qamdap, qyzdy tez arada uzatýdy qalaıdy.

Qanıpany uzatý jaıy pátýasyz qaldy. Erli-zaıypty ekeýi urysqan kisishe eki jerde tomsaryp otyryp qalǵan. Jáýke qalyń oıǵa shyrmaldy. «Ómiri daý-janjaldyń ne ekenin bilmeıtin kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń daǵýasyn qýyp, óz eńbegimen kún kórip jatqan momyn jan edim. Qyzyńdy Álıge bermediń dep iz-óksheme túsip alǵan qyzyl kóz pále Aralbaıǵa endi Boıkov qosyldy. Endi shataq belgili jer daýynan bastaldy. Osy eki daýdyń arty nasyrǵa shabatyn túri bar. Meıli, qoryqqanmen jan qala ma? Men jalǵyz emespin. Tileýles azamattarym bar, narkeskendeı qylshyldaǵan er júrek jigitter bar. Solarmen birge bolarmyn. Qara basym qara jerge kirgenshe jaýyma berispeýge bekindim. Nar táýekel...».

Qalaı degenmen, jer daýy barsha eldi sharpýly. Alystaǵy qalyń órtteı laýlap kele jatqandaı bolady. Jer daýyna bas bolǵan Jáýke, Qasenbaı qatarlas adamdardy qyramyn da joıamyn dep ash bórideı jalaqtap júrgen Boıkov jaıy da belgili. Osy kezde el ıesi Sandybaı qajy men Aralbaıda da maza joq. Áneýgi Boıkov kelip ketkennen keıin bular osy qalaı degen pysyqtardy jeke-jeke qolǵa alyp, Boıkovtyń jer jóninen arnaıy tapsyryp ketken tilegin oryndattyrýǵa jantalasa kirisken. Biraq Sandybaı men Aralbaıdyń bul sekildi buqpantaı áreketinen ıneniń jasýyndaı nátıje shyqqan joq. Eldiń ózen óńirindegi basy artyq shabyndyq jerlerin basa kóktep Boıkovqa alyp bereıin dese, qantógis tóbeles shyǵyp ketedi dep seskenedi. Dál osyndaı bir qyrǵyn tóbeles bir myń toǵyz júz onynshy jyly eki jaqtan áldeneshe kisiniń óliminen aıaqtalǵan. Boıkovtyń ózi de qazaq pen orystyń jerge talasqan osy qandy janjalynyń jýan ortasynda bolǵan. Jáýkeniń naǵashysy Serkebaı osy urysta qaza tapqan...

Jáýkeniń endigi oıy bir tyń jaıtqa aýysyp ketti. Sandybaı qystaýynyń irgesindegi shúıgin túbekten shaýyp alǵan Boıkovtyń úsh maıa pisheni burnaǵy kúni órtenip ketken. Ol ol ma, jýyrda Boıkovtyń Aralbaıǵa maıyn bergen eki aty bir túnde ushty-kúıdi joǵalǵan. Naǵyz pále endi bastaldy deı ber! Jáýke, Qasbolat, Qasenbaılar ońasha keńes quryp, osy órt jaıyn oılastyrǵanda, olardyń tujyrymy Aralbaıǵa saıǵan. Dáý de bolsa, bizge jala japqaly Boıkovtyń pishenin órtegen Aralbaıdyń ózi degen pátýaǵa kelgen.

Erli-zaıypty ekeýi ár qıly jaıttardan oı tolǵap, ońasha sóılesip otyrǵanda kún ekindilikke tyrmysa qalǵan. Ózen basy, aınala atyrap jym-jyrt. Osy mezette Amantaı qalasy jaqtan keletin úlken qara joldan shań kórindi. Shańnyń tez uıtqyp ketip, keıin serpile burqyraǵanyna qaraǵanda kele jatqan arbaly bireý. Jáýke men Kúljekeı túıdek-túıdek qalyń shańǵa eleńdeı qarap turdy. Beımezgil kele jatqan bul kim boldy eken? Jáýkeniń kóńiline túıtkil kirdi. Osy qalyń shańnyń arasynda bir surapyl pále kele jatqandaı bolady.

Tarantasqa qos at jekken bireýler áne-mine degenshe salyp uryp, úlken joldan týra Jáýke úıine qaraı qıystaı buryldy. Jolsyz jermen solqyldatyp aıdap keledi. Arbada eki adamnyń basy kórinedi. Olar tekirektetip kelip attarynyń basyn Jáýke úıiniń aldyna tiredi.

Eń aldymen, aýyr denesin yńyrana qozǵap, arbadan Boıkov súıretile tústi. Ýrádnıkshe kıingen shıkil sary jigit delbeni kozlanyń artqy qalqanyna qańtara salyp, sary ala qylyshyn súıretip, arbadan sekirip tústi. Jáýke muny kórgen jerden tanı ketti. Imıgen shúńirek kóz shabdary Nıkolaı Mardashkın. Boıkovtyń qol shoqpary. Bu da Boıkovtyń sarqytyn ishken buzyq. Áli kisi óltirmese de, endi-endi aýyzdanyp kele. jatqan, qan ańsaǵan jas bóri. Ózi Boıkovtyń týǵan jıeni. Burnaǵy jyly soldatqa adam alatyn aımaqtyq komısıanyń bastyǵyna jeń ushynan para berip, densaýlyq jaǵdaıynan armıaǵa jaramaıdy, jergilikti stanovoı qaramaǵynda ýrádnık qyzmetin atqarady degen syltaýmen Boıkov ony alyp qalǵan. Mardashkınniń jaıy kóbinese Jáýkege Ospan arqyly kópten málim.

— Úıge bar! — dep Jáýke Kúljekeıge ıegimen ym qatty. Kúljekeı záresi ushyp, Boıkovtarǵa jaltaqtaı qarap, az ǵana kidirdi de, zyp berip úıge kirip ketti. Esiktiń sańylaýynan syǵalap qarap tur. «Qudaı-aý, myna sumdar taǵy da qaıdan keldi?» — dep qan jylaıdy. Jáýke bolsa, «basyma ne salsa da shydaımyn» degendeı sabyrly kelbetpen Boıkovtyń qarsy aldyna qasqaıyp turyp qalǵan.

Boıkov Jáýkeni oqty kózimen atyp turdy da, bir mezette tistene sóıledi:

— Qudaı-aý, bul ne degen masqara? Osy jaman qazaqtarym meni basynyp ketti... Malymdy urlaıdy, pishenimdi órteıdi. Túksıip Mardashkınge moıyn burdy. — Betimen qoıa berseń, bular áli baý-sharbaǵyńdy órteıdi, basyńdy kesedi...

Mardashkın ony únsiz quptap, qylyshynyń jez tutqasyn jalt etkizip, bas ızedi.

Jáýke shydaı almaı Boıkovqa bir sóz aıtty:

— Sizge qıanat istep júrgen qaı qazaq?

Boıkov ilgeri umtylyp baryp, shalqaıa turyp qaldy da, aqyra bastady.

— Kólgirsip turǵanyn qarashy, bul zymıannyń! Túk kórmesindeı bola qalǵanyn kórdiń be?..

Boıkovtyń shataq shyǵarǵaly aram pıǵylymen kelgenin Jáýkendi bildi. Kenetten burq ete qalǵan ashý-yzany irkip, salǵan jerden janjaldaspaýǵa bekinip aldy. Sabyrly, momaqan qalpynda:

— Sizdiń malyńyzdy urlap, pishenińizdi órtep júrgen qaı ıt? — dep edi, Boıkov jyn qaqqandaı bet-aýzy jybyrlap, basy qaltyldap, kózi alaryp, tisin shyqyrlatyp Jáýkege shúıildi.

— Tanyp ketkiń keledi, á! Ońbaǵan ıttiń balasy! Joıaıyn kózińdi. İsheıin qanyńdy...

— Sýsap kelseń, ish qanymdy, — Jáýke qanyn ishine tartyp, sazara qaldy. Boqtap jibere jazdap, aýzyn tyıa qoıdy. Boıkov tepsinip sybaı berdi. Sonda Jáýkege bir oı kelip edi: «Qasymda jan adam joq. Myna sumdar ıtteı talap óltirip ketedi-aý». Boıkov barǵan saıyn dáýirlep, qyza berdi. Zadynda janyna tıip, balaǵattaı bersem, Jáýke shydaı almaı, tóbeles shyǵarsyn dep, qandy soıqanǵa syltaý izdegen syńaıy bar sekildi.

— Áı, Boıkov! — Jáýke úni shyqty. — Manadan beri aýzy-basymnan túk qoımaı boqtap jatyrsyń. Saǵan meniń sonsha ne jazyǵym bar edi? Nege ashyp aıtpaısyń?

— Malymdy urladyń, pishenimdi órtediń. — Opyryp jiberetindeı-aq jer tepti. — Budan artyq meniń ákemdi óltireıin dep pe ediń?..

— Sózge toqta, Boıkov! — Jáýke ony shamaly mámlege keltirem be degen úmitpen bul sapar sypaıy keldi. — Eldiń shabyndyq jerinen sizdi qur qaldyrýǵa sebepshi bolǵandardyń biri ekenim ras. Odan qaıda barsam da tanbaımyn. Biraq malymdy urladyń, pishenimdi órtediń degen jalańdy menen aýlaq áket.

Qanyna qaraıyp alǵan Boıkov yqty-jardy tyńdamaı, aıýdaı aqyrdy:

— Ah! Ittiń balasy! Jala japtyń deısiń á?.. Kórseteıin men saǵan jalany... — Boıkov qolyndaǵy eki búktep ustaǵan dyraý qamshyny Jáýkege bir siltep qalyp, qasyndaǵy Mardashkınge buıyra sóıledi:

— Dereý tutqynda myna ıttiń balasyn!.. Men bul urymen tıisti jerde sóılesemin, basyn abaqtyda shiritemin.

Sol-aq eken, Mardashkın qyzyl kórgen quzǵyndaı atylyp baryp, qylyshynyń ushymen Jáýkeni keýdege nuqyp qaldy.

— Áıdá, min arbaǵa! — Qolynan tartty.

Jáýke shegine berip, Mardashkınniń qolyn qaǵyp jiberdi. Siltideı tunyp, ashyna sóıledi:

— Mal urlap, kisi óltirgen joqpyn. Mundaı naqaq qıanatqa óltirseńder de kóne almaımyn.

Boıkov mysqyldap, qorsyldaı kúldi:

— Adalmyn deıdi, aqpyn deıdi... Qara munyń batyrsynyp turǵanyn. — Mardashkınge ıek qaqty. Ol Jáýkeniń jon arqasyna qylyshtyń qyrymen soǵyp jiberdi.

— Óshir únińdi, ıttiń balasy! Davaı otyr arbaǵa!..

Jáýke ytqyp keıin sheginip ketti.

— Barmaımyn, óltirip ketińder...

Boıkov Jáýkege tónip baryp, qolyndaǵy dyraý qamshysymen kóıleksheń jon arqasyna bar pármenimen osyp-osyp jiberdi. Ata-baba, záý- zatynan túk qoımaı boqtap, sybaı berdi. Bir jaǵynan Mardashkın qylyshtyń astyna alyp, soǵyp jatyr. Boıkov jańaǵy soqqysy az bolǵandaı Jáýkeniń bel omyrtqasy tusynan oraǵyta osqylaı berdi. Jáýke sonda qaıqań etip, bir shetke oıysyp shyǵa berdi de, kóz ilestirmeı qaıta aınalyp kelip, Boıkovtyń jaǵasynan ala tústi. Áıteýir bir ólim! Aıanatyn nesi qaldy. Boıkov jan dármen julqynyp bosap shyǵyp, endi soǵýǵa ońtaılana bergende, Jáýke onyń qolynan qamshyny julyp alyp, ózine qarsy siltep-siltep jiberdi.

Mardashkın Boıkovty aınala qorǵashtap júrgende Jáýke onyń qolynan qylyshyn qaǵyp alyp, anadaı jerge laqtyryp jiberdi. Mardashkın júgirip baryp, qylyshty alyp kelgenshe Jáýke qamshyny yrǵyta sermep qalǵanda, Boıkov eki qolymen betin basyp, tizerlep otyra ketti. Betinen qan josyp qoıa berdi. Sol eki arada Mardashkın qylyshyn arbanyń qorabyna laqtyryp tastap, endi Jáýkeni qorqytqaly altatarynyń qulaǵyn qaıyryp alyp, aldyna jaqyn baryp, qasqaıa qaldy. Sonda Jáýke sál taıqyp ketip, Mardashkındi jon arqasynan qapsyra ustaı aldy. Qolyndaǵy myltyǵyn julyp ala bergende, Boıkov qorsyldap kelip, myltyqty Jáýkeniń qolynan qaǵyp jiberdi. Endi Mardashkın ekeýi Jáýkege jabyla ketti. Ekeýi eki jaqtan kerip áketti. Jáýke bastapqy kezdegideı emes, qaljyraıyn degen eken. Eki jendettiń eresen qımylyna tótep bere almaı talmaýsyraı bergen. Anaý ekeýi ony jyǵyp salyp, basyń demeı, kóziń demeı, kez kelgen jerine myltyqtyń dúmimen soqqylaı berdi, tepkileı berdi. Jáýke shıyrshyq atyp túregeldi de, eki jendetti eki jaqqa doptaı laqtyrdy. Olar tura salyp,taǵy da aıqasty, taǵy da qashqaqtaı tústi. Jáýkeniń tý syrtynan, aldynan qapsyra qushaqtap alyp qýsyryp tastady. Jıyp salyp tepkileı berdi.

Kúljekeı kelip araǵa túse ketin edi, eki jendet ony keýdesinen ıterip, keıin yǵystyryp jiberdi. Kúljekeı qaıta umtylyp kelip:

Nege urasyńdar, sorlynyń senderge ne jazyǵy bar edi? Aıasańdarshy, — dep shyjalaqtaǵanda, Boıkov ony bóksege teýip jiberip, bir shetke qýyp shyqty. Kúljekeı kózi qaraýytyp, eseńgirep qalyp, betin basyp, ókirip otyra ketti.

Manadan bergi soqqysy az bolǵandaı, Boıkov sulap jatqan Jáýkeni qamshysynyń temir ózekti órimimen ústi-ústine sabalaı berdi. Mardashkın ura-ura qoly talyp, mezi boldy ma, álde azyraq tynystap alǵysy keldi me, bir shetke shyǵyp, sileıe qalǵan.

Soqqyǵa jyǵylyp, shala esti bop jatqan Jáýkeni anaý ekeýi úıiniń aldyna súırep aparyp tastady da, búıirlerin taıanyp, qyzyǵyna qarap turdy. Boıkov temekisin burqyratyp, sazaryp turdy da, Jáýkeniń óli-tirisin baıqaǵaly aıaǵynyń ushymen búıirge túrtip, qolyn julqylap qozǵap kórdi. Dal-dal jaralanǵan betiniń qany sýdaı aǵyp jatyr. Kózi toqpaqtaı bop isip ketipti. Kóıleginiń syrtyna shyp-shyp shyqqan qan termen aralasyp, qara qoshqyl reń alypty.

Jaıaýlap sharshap kelgen Qanıpa sumdyqtyń ústinen shyqty. Aýzy-murny qan bolyp jatqan ákesin kórgende kózi sharasynan shyǵyp, esinen tanyp qaldy. Sonda da qara túnek basyp qaraýytyp júre bergen dúleı dúnıeniń arasynan jan dármen atylyp baryp, ákesiniń basyn qushaqtap, qan japqan jaraly betin alaqanymen aıalaı berip edi. Osy mezette Mardashkın ony qos burymynan súırep, talyp jatqan Kúljekeıdiń qasyna aparyp tastady. Qanıpa shala esti kúıinde sheshesiniń basyn súıep, betine betin taıap ókirip jylap jiberdi.

Kúljekeı qolyn erbeńdetip, álsiz til qatty:

— Qanıpa! Óltirdi ǵoı mynalar!..

— Apa! Apajanym! — Qanıpa kórgen tústeı elestep ketken Kúljekeıdi qusha berdi.

Mardashkın Boıkovtyń ámirimen jeroshaq qasynda jatqan temir kúrekti alyp, Jáýkeniń qany tógilgen jerlerdiń qyrtysyn qyrshyp, qapqa jınap saldy da, dereý ózenge shashyp jiberdi.

Jáýke ishegin tarta, yshqyna qozǵalyp, búktele aýnap tústi.

— Ońbaǵan ıt, saǵan, osy kerek! — Boıkov ókpesin soǵyp, talyp jatqan Jáýkeni etiginiń taqasymen tepkilep, qoly sharshaǵansha janyshtap tastady. Mardashkın ekeýi ony súıretip aparyp, tarantastyń qorabyna kóterip urdy.

Qanıpa atylyp baryp, ákesiniń ústine túse ketti. Osy kezde esi kirgen Kúljekeı de oıbaılap kelip, qan-josa bop arbada jatqan jan jarynyń moınynan qushyp, daýys qyp jylaı berdi.

Eki jendet Kúljekeı men Qanıpany Jáýkeden bólip alyp, arbaǵa qondy da, shúý dep júrip ketti. Bular qozǵalyp kete bergende Qanıpa qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp, aıdalaǵa beze jóneldi.

BUZYLǴAN TOP

Álı bir kúni qasyna eki jigit joldas ertip, apaq-sapaqta salyp uryp jetip keldi. Eki aýyldyń arasy jaqyn bolsa da ózi kúıeý kádesin saqtap, joldastary quda saltyn quryp, atqa minip, sán túzep kelipti.

Ádette kúıeý jigit qasyndaǵy joldastarymen kúni buryn saılap qoıǵan otaý úıge túsetin edi. Al, Álı bolsa, qyz alýǵa kelgen kúıeý jigittiń ejelden kele jatqan jón-joralǵysyn belinen basyp, Jáýkeniń japyraıǵan jer úıine basa-kóktep kirip ketti. Keıbir suńǵyla áıelder Álıdiń bul ersi qylyǵyna nazalanyp, betterin jyrtyp, aýyzdaryn sylp etkizip, estirte qustanalap jatyr: «Ibaı-aý, mynaý uıatsyz shirkinniń munysy nesi, áı? Ákesiniń úıindeı erkin taırańdaýyn qarashy!», «Ózimen terezesi teń bolmaǵan soń basynady ǵoı», «Tym bolmasa, kúıeýshilep esik aldyna kidirip te turmady-aý bul quryǵan».

Qanıpany zorlyqpen jeńip alatyn bolǵan soń ábden kókip ketken Álı aldynda taý tursa qaraıtyn emes. Aıtylyp jatqan qytymyr kiná bir qulaǵynan kirip, ekinshi qulaǵynan aǵyp ketip jatyr. Naqurystyń endigi esil-derti erteń Qanıpany úıine aparyp, armanyna jetý. Bir ǵajaby, kúıeý keldi eken dep oshań etip qyzyqtap kelip jatqan birde-bir qyz-bozbala joq. Álı eki joldasymen oń jaqta shoshaıyp otyryp qalǵan.

Shaqyrtýmen kelgen biren-saran qyz-kelinshekter kúıeýlermen bas qosyp, ózderinshe suhbat quryp, shaı iship otyrǵanda, Qanıpa basym aýyrdy dep aýyz úıdegi tósegine búk túsip jatyp alǵan. Kúljekeı qorada mal soıǵyzyp, qonaqasy ázirlep júrgen. Ah urǵanda aýzynan jalyn atady. Sorlynyń shúıkedeı basy áńki-táńki.

Osy kezde Qasbolat óz úıinen shyqpaı qoıǵan. «Aǵań úıine barsaıshy, kisilermen birge bolsaıshy» degen kelinshegi Jibektiń ótinishin eleń qylmaı, nazalanyp tas búrkenip jatyp alǵan. Qasbolat bárinen buryn Aralbaıdyń qarmaǵyna ońaı tústi, qyzyn Álıge berýge tez kóndi dep, Kúljekeı jeńgesine narazy. Jáýkeniń topyraǵy jasyrynbaı jatyp qanquıly jaýlardyń beleń alǵanyna kúıinedi.

Qasbolat Jáýkeniń nemere inisi, qarshadaıynda áke-shesheden jetim qalyp, shaıa bop ósken. Qaraqoıyndaǵy salt atty, sabaý qamshyly, elden asqan ánshi, dombyrashy. Naǵashysy Oljabaıdyń arqasynda adam sanatyna qosylǵan. Ánshilik, dombyrashylyq ónerin osy naǵashysynan úırengen.

Qasbolat eseıip, óz qoly óz aýzyna jetkende, jıyrmadan asa bere, osydan on shaqty jyl buryn jan degende jaqyn týysy Jáýkeni saǵalap kóship kelip, sonyń qasynan meken tepken.

Qasbolat tereń oıǵa shomyp, Jáýke ólimine baılanysty qandy ýaqıǵany taǵy da kóziniń aldynan ótkizdi.

Jáýke bolsa, zym-zıa joǵaldy. Atyp tastady ma, uryp óltirdi me, — onshasyn jan adam bilmeıdi. Tiri bolsa prıstavtyń tas saraıynda jatyr ma, álde Atbasar abaqtysyna jóneltti me, odan da eshkimniń habary joq.

Osylaı kúnder ete bergen. Qaıǵymenen qan jutyp júrgende bir kúni Mıhaıl Zaharov tún ishinde ádeıi kelip, bir sumdyq habar aıtyp ketken. Mıhaıldyń jaraly bop maıdannan birge qaıtqan dosy Ivan Marchenko prıstavtyń tutqyndar saraıynda kúzetshi eken. Boıkovtyń jıeni — ýrádnık Mardashkın Jáýkeni bir túnde saraı ishinde atyp óltiripti, denesin arbaǵa salyp aparyp, Amantaı adyrynyń arǵy bókterindegi saıǵa kómipti...

Osy sýyq habar el arasyna naızaǵaıdaı tez tarap ketken. Qasbolat ádeıi baryp bilip edi, prıstav keńsesindegi chınovnıkterdiń oǵan bergen jaýaby tym soraqy. «Qamaýdan qashty, kúzetshini óltirmek bolǵan jerinen qolǵa tústi, atyldy» degen olar. «Súıegin nege bermedińder?» — degende, «onda seniń jumysyń bolmasyn, ol jergilikti ókimet ornynyń ámirindegi másele», — dep aıaq-qoldaryna otyrǵyzbaǵan. Qasbolat úmiti kesilip, jylap qaıtqan.

Jáýkeniń ólimi jalǵyz tinibek túgil, urymtal jerdegi qalyń qypshaq, qaraýyl, qaqsal elderin dúr silkindirip, qatty tolqytqan. Sandybaı qajy men Aralbaı, olardyń shylaýyndaǵy sorpaǵa shyǵar pysyqtar ózderinshe ózara aqyldasqan bolyp, Jáýke ólimine oraılas daý-janjaldy ýshyqtyrmaıyq, birdiń qunyn daýlaımyz dep júrip, myń túrli pálege ushyrap qalarmyz dep, jabýly qazandy jabýly kúıinde qaldyrǵan. Tipti ótirik dushpan kózi bolsa da Boıkovqa baryp, jazyqsyz adamymyzdy tapa tal túste ustap áketip, qurtyp jibergeniń qalaı? — dep, at ótti kiná taqqan bireýi bolsaıshy. Qasbolat osyǵan kúıinedi.

Qasbolat Jáýkeniń ólgenin bilgen soń, attana shaýyp Atbasarǵa barǵan. Qazaǵýar jazympaz bir orys advokatyn taýyp alyp, oǵan bar dálelderi men derekterin táptishtep aıtyp, Boıkov pen Aralbaıdyń ústinen ýezik sotqa shaǵym jazdyryp alǵan. Sol shaǵymy da kúni osy ýaqytqa sheıin dereksiz ketip barady.

Osy qandy soıqannyń túpki sabaǵy Aralbaıda jatqanynda tıtimdeı kúmán joq deıdi árkimder syrttan. Boıkovtyń Aralbaı qolynan joǵaldy degen eki aty en-tańbasyna, túsi-túgine sheıin beseneden belgili. Osy attar dini aman Boıkovtyń óz zaemkasynda júrgenin birde Ospan óz kózimen kóripti. Demek, Jáýkege jala jabý úshin Boıkovtyń úsh maıa pishenin órtegen de Aralbaıdyń ezi. Biraq syrttan qansha kúńkildegenmen, kózge shuqyp týrasyn aıta qoıatyn kim bar? Qasbolat belsenip shyǵaıyn dese, onyń ózin qurtyp jibermesine kim kepil?..

Jáýke ólgennen beri Aralbaı beleń alyp, múlde qutyryp ketken. Qanıpany qalaıda Álıdiń qarmaǵyna ilindirem dep, erkin qımylǵa basqan. Qaraly Kúljekeıge kóńil aıtyp, jubatqaly qazaqshylyq jolymen úıine kirip shyqqany da Qasbolatqa belgili.

Qasbolat tereń kúrsinip, oń jaǵyna aýnap jatty: «Aınaldyrǵan aýrý almaı qoımaıdy. Ańdyǵan jaý aıaqtan shaldy. Aǵataıymdy mert qyldy. Aqyrynda, sorly qyzdy Álı jyndyǵa qosaqtap bermek». Endi osy jýyq aradaǵy Aralbaı ekeýiniń arasynda bolǵan bir shyrǵalań oqıǵany esine aldy.

...Qasbolat sham jaǵa Jáýke úıine kirip kelse, tórdiń aldynda Aralbaı qaqshıyp otyr eken. Qasbolat kire berip, tórgi bólmeniń bosaǵasyna toqtaı qaldy. Aralbaıǵa ejireıe qarap turdy. İshi qyj-qyj qaınap, býyndary dirildeıdi. Ony kórgende Aralbaı sasqalaqtap til qatty:

— E, amanbysyń, Qasbolat? Joǵary shyq, otyr...

— Meniń amandyǵymnyń saǵan ne keregi bar? — Qasbolat ernin jymyryp, qaınaǵan ashýyn ishine jınap aldy. Oń jaqtaǵy tósek aldynda shóketteı bop tizesin qushaqtap otyrǵan Kúljekeı, basyndaǵy quba tóbel kımesheginiń syrtynan mańdaıyn aınaldyra tańǵan qara oramalyn sypyryp tastap, kúńirene bastady:

— Jalǵyz aǵasynan aıyrylyp, qanatynan qaıyrylǵan muńdyq sorlydan ne amandyq suraısyń?

Aralbaı oń jambasyna jantaıyp jata berip edi, Qasbolat qyryńdap baryp, tósek aǵashtyń aıaq jaq shetine otyra ketti de, ony oqty kózimen atyp:

— Osy úıge ne betińmen keldiń? Taǵy da ne pálemen keldiń? — degende anaý tiktelip otyryp, kúmiljı berdi.

— Kúljekeı qurdasymdy jubatqaly keldim, onyń ne aıyp — shamy bar eken? — dedi.

— Aǵataıymnyń kózin joıǵyzyp, muratyńa jettiń ǵoı, — dedi Qasbolat edireıip, — endi kelip óp-ótirik jubatqan bolasyń...

Aralbaı silkine basyn shaıqap, óńeshin soza:

— Astapyralda, kúnákar bolma, Qasbolat! Osyǵan qalaı aýzyń barady? — deı bergende, eki ortadan Kúljekeı kıip áketti.

— Seni qıratam dep júrgen eshkim joq, oǵan bola saspaı-aq qoı, bizdi zarlatsań, seni qudaı zarlatsyn, arýaq atsyn...

— Osy úıge nege keldiń? Sony aıtshy! — dedi Qasbolat zildenip.

— Aıttym ǵoı, — dedi Aralbaı alaqtap.

— Onyń ádeıi kelgen sharýasyn men aıtaıyn, — dedi Kúljekeı, — qyzyńdy Álıge ber deıdi... O, sary maıdan dámetken keýdeń qurysyn-aý seniń, — deı berdi de júzine yzǵar jınap, bógelip qaldy. — Aıtýǵa aýzym barmaıdy.

Bir sumdyqtyń bolǵanyn jeńgesiniń sóz saptaýynan sezgen Qasbolat tiksine:

— Aıta berseıshi, jeńeshe, — dedi.

Kúljekeı Aralbaıǵa jaman kózimen qarap, qalyń qara qasyn jıyryp, zirkildeı bastady:

— Sen eki dúnıede de ońbaısyń, Aralbaı! Qudaı tóbeńnen urǵyr-aý, qalaı ǵana aýzyń barady soǵan?.. Qosaǵymnyń kúıigi az bolǵandaı, búgin kelip, aýzy-munyń qısaımaı, maǵan tı dediń-aý, sen kók tóbet.

— Báse, ondaı ıttik shyǵady budan. — Qasbolat eki judyryǵyn túıin alyp, Aralbaıǵa tura umtylǵanda, Kúljekeı shyjalaqtap araǵa túse ketti. Qasbolattyń keýdesine eki qolyn tósep tura qalyp bógep tastady. Aralbaı bir tyqyrdyń taıanǵanyn sezip, alaqtaı túregelgen. Amanymda osy úıden keteıin dep esikke qaraı qorbańdap jyljı bergende, Qasbolat ushqan boıymen baryp bólmeniń esigin arqasymen basyp tura qaldy. — Ataka nálet, qý sumyraı!

— Áı, Qasbolat, baıqap sóıle!.. — Kúljekeıge oqshyraıa qarady. — Áı, Kúljekeı, ýshyqtyrma janjaldy... Jalańdy jappa maǵan...

— Men saǵan jala japtym ba?

— Áı, Qasbolat, sózge qonaq ber! — dep mińgirledi Aralbaı. — Ańdysqan aýyl bolmaıdy, egesken el bolmaıdy. Uzynnan óshimiz, qysqadan kegimiz joq. Jáýkeniń ólimi bárimizdiń de qabyrǵamyzǵa batty.

— Osy sen mazaǵyńdy qashan qoıasyń? — Qasbolat shaqyraıyp tur. Kózi sharasynan shyǵyp, beti birese qyzaryp, birese qýaryp, endi bolmasa Aralbaıdy tútip jegisi kep tur. Aqylǵa ne bola almaı, qalshyldaıdy. Qan-josasyn shyǵarýǵa shaq qalǵan. Aralbaı endi birdeńe dese týra jemge túsken búrkitteı búre túspek. Demin ishine tartyp, boı toqtatyp aldy da: — Aǵamnyń qanyn joqtaýsyz qaldyrmaspyn, kegin qaıtararmyn, — dedi.

Aralbaı qolyn erbeńdetip, qıpaqtaı qarap turdy da, qabaǵan ıtteı ars etti:

— Myqty bolsań aǵańnyń kegin Boıkovtan al, mende ne jumysyń bar?

Qasbolat jumarlanyp kelip Aralbaıǵa tap bergende Kúljekeı araǵa túse ketti. Qasbolatty qushaqtaı alyp, ilgeri bastyrmaı qoıdy.

— Qoı deımin, Kenjem, sen muny báribir jeńe almaısyń, kete bersin, — dep edi, Qasbolat julqynyp baryp Aralbaıdyń keýdesinen qos qoldap ıterip jibergende, ol yńq etip, sheginip ketti, úıdiń qabyrǵasyna arqasyn súıep tura qaldy. Eki ıyǵy búlkildep, delbe bolǵan jylqydaı teńselip túr. Qasbolat qolynyń tegeýrini batqan keýdesiniń qatty aýyrǵanyn, tós súıegi shymyrlap shanshyp turǵanyn endi sezdi. Qulaq shekesi zirkildep barady. Kóziniń túbi sýyryp, alqymyna tas tyǵylǵandaı býlyǵa qıqyldaıdy. Soıada onyń qulaǵyna Qasbolattyń:

— Ket osy úıden janyńnyń barynda! — degen zildi sózi jetip edi.

Aralbaı aıaǵyn áltek-táltek basyp úıden shyǵyp ketti. Kúljekeı aqylynyń arqasynda Qasbolattyń soqqysynan aman qutyldy. Áıtpegende bir balaǵan bolatyn edi.

Osy oqıǵadan keıin Aralbaı Qasbolattyń sońyna shyraq alyp túsken. Jáýkeniń ornyna duǵa oqyǵaly barǵan jerimde balaǵattady, qol jumsady dep elge laqap taratqan.

Qasbolat oıy endi Qanıpa taǵdyryna oıysty. Aralbaıdyń qoqan-loqysyna Kúljekeı qalaı kóne qaldy? Jigit basymen Qasbolattyń ózi jaý aldynda nege tize búkti? Osy bir ótken istiń ókinishin oılaǵanda Qasbolat tal shybyqtaı maıysa berip edi. Bolar is boldy. Ókingenmen ne paıda? «Qazanshynyń erki bar qaıdan qulaq shyǵarsa, qudirettiń erki bar tastan bulaq shyǵarsa».

...Jel tymyq. Kúz ben qystyń bir-birine berispeı, ıt jyǵys túsken neǵaıbyl shaǵy. Shyńyltyr jaltań aspanda samsaǵan qalyń juldyzdar gaýhar tastaı jaltyldaıdy. Meńireý ymyrtta aýyldar jym-jyrt. Ózenniń eki jaǵyn qýalaı, aralaryn alshaq sala, eki-úsh jerge jaıǵasqan úılerdiń syqsıma terezelerinen ottar jyltyraıdy.

— «Qalyńsyz qyz bolsa da, kádesiz kúıeý bolmaıdy». Qansha aıtqanmen qyz uzatady degen ataǵy bar. Kúni erteń Satybaıdyń bosaǵasyn attaǵanda Qanıpanyń betine shirkeý bolmasyn dep, Kúljekeı qoıarda-qoımaı qyz oıynyn Qasbolat úıine kóshirgen.

Aıaq jeter jerdegi aýyldardyń qyz-bozbalasy tegis jınalypty. Arqaly peshpen bólgen shym úıdiń eki terezeli tórgi bólmesi adamǵa lyq toly. Úı ishinen oryn tımegen birqydyrý jas óspirimder tereze, esik aldynda topyrlap júr. Keıbir ójetteri aýyz bólmege kirip alyp, ortadaǵy esikti shalqasynan ashyp tastap, tórgi úıdegi oıynshylarǵa ıin tirese qaraıdy. Aıadaı aýyz bólmede syǵylysyp otyrǵan kekse áıelder, biren-saran saýyqshyl kempir-shaldar jastardyń endi-endi qyza bastaǵan qyz oınaǵyna elige qulaq túrip, tórgi úıge eleńdeı qarasady. Qulaqtarynan kirip, boılaryn alǵan ásem ánge delebeleri qozyp, ara-arasynda: «Oı, páli-aı, jasańdar!» — desip, qoshemettep qoıady.

Qyz-bozbala aralasyp, sybyrlasyp, syńqyldasyp, kezek-kezegimen árqaısysy óz álinshe aıtyp jatyr. Oıyn birshama qyp bergende án kezegi Qanıpaǵa jetin edi. Ol únsiz basyn shaıqap, «ne betimmen án shyrqaımyn, nemenege jetisemin» degendeı, túıligip otyryp qalyp edi. Daıashy jigit Óserbaı erikke qoımaı, sampyldaı bergen soń sharasyzdan Kúlásh dosyn qasyna shaqyryp alyp, ekeýi qosylyp bastap jiberdi. Eń áýeli, Aqan seriniń «Balqadıshasyn», Birjan saldyń «Asyl-Aqyǵyn» asa bir serpindi daýyspen shyrqap, tyńdaýshy jurttyń qulaq quryshyn qandyryp, tynyp qalyp edi. «Taǵy aıtyńdar!», «Shyrqańdar!» — desip, jurt jan-jaqtan keý-keýlep qoımaǵan soń eki qyz ándi eselep jiberdi. Ánshi qyzdardyń jeldi kúngi sybyzǵydaı syńsyǵan zarly sazy túnek túnde qıan-qıaǵa shyǵandap ketip jatty. Jańa ǵana dýyldasyp, aınaladaǵy tirshilik ataýlydan baz keship, saýyq-saıranmen jeligip otyrǵan jastar sý sepkendeı basyla qalypty. Ánshi qyzdar endigi bir sátte kópshiliktiń qalaýymen «Elim-aı» ánin kúńirentip ketti. Qyzdar osy ándi aıaqtap, tyna bergende kop ishinen bir jigit «Kólmekóldi» aıtyńdar!» — dep qolqalady. Sol eki arada tereze aldyndaǵy eki qyzdyń arasynda otyrǵan Álı qoqılanyp shyǵa keldi.

— Áı, ózderiń qyzyq ekensińder, maǵan nege óleń aıtqyzbaısyńdar?

Jurt dý kúldi. Daıashy jigit Álıge tónip baryp, otyrǵyzyp qoıdy.

— Uıat bolady, Álı! — dedi ol, — sen kúıeýsiń... Saǵan munda án aıtýǵa bolmaıdy.

Álı eleýrep ketti:

— Ákel dombyrany, aıtamyn...

Jurt jan-jaqtan kústanalaı bergen soń, Álı amalsyz basyldy. Daıashy jigit Qanıpa men Kúláshqa baryp, jurt qalaǵan «Kólmekól» ánin aıtyp berýin surady. Qyzdar irkilgen joq. Baıaǵy zamanda elimizdi qaýsatyp ketken Aqtaban shubyryndydan syr shertetin qaıǵyly ándi eńirete bastady.

Aýylym kóshse qonar-aı, Kólmekólge,

Kólmekól alys deıdi-aý kórmegenge,

Jetermiz ólip-talyp Qarataýǵa,

Jaz shyǵyp, kún kúrkirer ólmegenge...

Qyzdar egilte shyrqaı berdi. Zar zamanda, beıýaqta ómir súrgen san myń qazaqtyń qyldan názik sezimin terbetip, teńizdeı tereń oı-sanasyn tolqytqan, muńǵa toly qam kóńiliniń kúmbirlegen kúıin bar qyrymen, ámbe syr-sıpatymen beınelegen syrly da áserli án budan buryn da talaı keıingi jas qaýymnyń saı súıegin syrqyratyp, júregin eljiretken. Adam ólimi shybyn ólimimen birdeı bolǵan sol bir keneýsiz, turlaýsyz ker zamanǵa nálet aıtyp túnere qaldy, bári. Tabany tasqa tilinip, ózek-qolqadan qan ketip, deneden ál ketip, kózdiń nury taýsylyp, ólim haline taıanǵanda, keýdesin súıretip kıeli Qarataýǵa, aıdyn shalqar Kólmekólge jetken, kóbi artta, uzaq jolda kómýsiz qalǵan beıbaq ata-baba, ǵazız analardyń kıeli arýaǵyna tabynyp, ishten duǵa oqyp, tunjyrap tómen qarap qalǵan.

Bir shette oqshaý otyrǵan Qasbolat dybysyn shyǵara qatty kúrsindi. «Qaıran dúnıe-aı! Nebir jelqabyz, jez tańdaı ánshiler qazaq atamnyń qos ishekti, toǵyz perneli dombyrasyn quıqyljyta shertip, «Elim-aı» men «Kólmekóldi» zar eńiretkende egilip, kóziniń jasyn kim tókpegen». Osy oıdan aryla almaı, áýre-sarsań bop otyrǵanda daıashy jigit sampyldap jetip kelip:

— Al, sóıle, Qasbolat aǵa! Endigi án kezegi seniki, — dedi.

Qasbolat daıashy usynǵan qara dombyrany selqos qabyldap, kóńilsiz pishinmen kóldeneń ustap otyrdy.

— Óı, sen búgin nege kóńilsiz otyrsyń? Jigit degen toı ústinde este me eken?

— Qoı ári, ash qabaǵyńdy, kóter eńseńdi.

— Oıyn-toı seniki emes pe, kórset ónerińdi.

Osy tárizdi nazy men qaljyńy aralas qalypta sózder jan-jaqtan Qasbolatty qaýmalap áketti. Ol bıdaı óńdi aq quba júzi qubylyp, móldir qara kózi jasaýrap, tym júdep otyr edi. Tas qamaýdaǵy aq tuıǵyndaı muńdy qaraqat kózi jaýdyrap, aq torǵyndaı úlbiregen dóńgelek appaq júzin bult shalyp, eresen jabyǵyp otyrǵan qaryndasy Qanıpaǵa kóziniń astymen qaraı bergen. Sorly qyzdyń keleshek taǵdyryn oılap, ishi jarylyp kete jazdap, áreń shydap otyr edi. Shynymen-aq bısharanyń jaınaǵan jas daýyl soqqan gúldeı semgeni me? Álde baq-talaıyn synaıtyn qıyn-qystaý ótkelden aman ótip, muratyna jete me? Bir jaǵynan anaý qanaty synǵan ata qazdaı qoqıyp, qaradaı lepirip, jyndanyp otyrǵan naqurys Álıge qany qaınap, pushaıman. Kópshiliktiń ótinishin oryndaıyn dese de, kóńilinde samsap turǵan kórikti ánder jeme-jemge kelgende kómekeıinen beri shyqpaı qoıdy. Dombyraǵa qoly júrmeı, kibirtikteı berdi. Jastar jik-japar bop taǵy da jalyndy. Sonda baryp dombyrany samarqaý shertip, tamaǵyn kenep alyp, qońyr daýyspen án bastap jiberdi:

Qys bolsa kádiri óter ketken jazdyń,

Ár isi mashqa keler ónerpazdyń,

Shólge ushyp, tomar qonǵan kúni qursyn,

Burynǵy kól jaılaǵan qońyr qazdyń...

Ándi bir shýmaqpen qaıyrtyp toqtaǵanda, jurt aranyń uıasyndaı dý ete qaldy. «Taǵy da bir án aıt!» — desip, gýlep ketti. Qasbolat bul joly bálsingen joq.

— Qoımadyńdar ǵoı, senderden aıtyp qutylmasam bolmas, dedi de, dombyrany kúmbirlete shertip daýsyn sál joǵary alyp «Jaı qońyr» ánin bastap jiberdi.

Qaıran kóz óterińde jaýdyrarsyń.

Alarda aqyl-esten tandyrarsyń.

Qalamǵa attaı jelgen on saýsaǵym,

Astynda qara jerdiń saýdyrarsyń...

Eldiń bári kóńilsiz, kúırek óleńniń áserimen quıyn soqqan kelinshekteı úrpıe qalyp edi. Jer astynda saýdyrap shirip jatqan óliktiń denesin kózge elestetken sary ýaıym saryny jandaryn jabyrqatyp, ózekterine ot túsirgendeı, ár jerden kúrsinis bilindi.

Qasbolattyń oń tizesin basyp, janasa otyrǵan kelinshegi Jibek eldiń sulyq túsip, muńaıa qalǵanyn kórip, erke nazben yzyla til qatty:

— Bátir-aý, jóni túzý basqa án tappaǵandaı, qaıdaǵy bir jylaýyq birdeńeni sarnaǵanyń ne? — dedi.

Qasbolat oǵan kóziniń qyrymen qarap, keýdesin solq etkize kúrsindi de, kóńilsiz kúıinde baıaý ǵana:

— Ólimnen kim qashyp qutylar deısiń... Tirlikte sony eske saqtap, táýbaǵa kelgen de jaqsy, — dedi de dombyrany daıashy jigittiń qolyna ustatty.

— Jurttyń bárine án aıtqyzyp boldyń ǵoı, endi óziń birdeńe demeısiń be? — degen Jibektiń sózinen tosylyp, Óserbaı daıashy eki-úsh aýyz óleń aıtyp qutyldy.

Ánnen keıin ár alýan kádeli oıyndar oınalyp, eń aqyr aıaǵy «Júzik tyqpaq», «Oramal tastamaq», «Baltam tap» oıyndaryna kelgende oıyn-saýyq birte-birte aıaqsı bastaǵan. Qasbolat elden buryn ornynan kóterilip ketýge aınaldy. Jibek odan «qaıda barasyń?» — dep surap edi, «basym aýyryp, kúıim bolmaı tur, el aıaǵy basylǵansha aǵataıym úıine baryp myzǵyp alaıyn», — dep shyǵyp ketti.

Oıyn aıaǵy kúbir-kúbir áńgime, jigit pen qyzdyń ekeý ara syńqyl kúlkisine aınalǵan. Osynda jaqsy men jamannyń parqyn bilmeı, oısyz eleýrep otyrǵan jalǵyz Álı ǵana. Kóńge ósken sasyq sańyraýqulaqtaı syrtyn qompaıtyp bet aldy kúle beredi. Dóreki ázilmen til tıgizip, eki qolyn sýmańdatyp, eki jaǵynda otyrǵan qyz baldyzdarynyń zyqysyn shyǵaryp edi. Álı oıynǵa jınalǵan jastardyń úıdi-úılerine tarqaýyn asyǵa kútip, aınalaǵa alaq-julaq qaraýmen boldy. Osy qyzdy-qyzdy oıynmen otyrǵanda tań atyp qalsa, qalyńdyǵy búgin qolyna tımeıdi... Álıdiń jaman oıy osyǵan saıa bergen. Shapshań qozǵalyp, qasyndaǵy qyzdardy mytyp qoıyp, dalıa sóılep otyr edi. Jibek anadaıdan Álıdi kózimen atyp tur. Qasyndaǵy Máken abysynynyń qulaǵyn alaqanymen qalqalap, estirte sóılep jatyr:

— Alla taǵala mahpýzda ár adamǵa aqyldy jeke-jeke bólip bergende, Álıge kelgende sarańdyǵy ustap ketken ǵoı deımin. Jeksurynnyń betinde ıneniń jasýyndaı uıat bolsaıshy.

— Bul jyndyǵa uıatty kim bersin, — dep Máken syńq etti. — Anań qara, qyzdardy áýrelep otyrǵanyn...

Jibek pen Máken qynjylyp otyryp, Qanıpa jaıyn uzaq áńgimeledi. Jibek oımaq aýyz, kúlim kóz, qalam qas, alma moıyp qara torynyń dál ózi. Dilmár, pysyq kelinshek. Qaraqoıyndaǵy baıdaly eliniń qyzy. Ákesi Jámentik ómiri shyr bitpegen taqyr kedeı edi desedi. Jibektiń áke-sheshesi jasynda ólip, on alty-on jetige kelgenshe kim kóringenniń esiginde kúń esepti júripti.

Qasbolat baıdaly elindegi Oljabaı naǵashysynyń qolynda on jyl turyp, bertin kelgende, er jetip, es bilgende Jibekpen kóńil qosqan-dy. Jezdidegi Qareke baı Jibekti toqaldyqqa áketkeli jatqan jerinen Qasbolat bir túnde úp degizip alyp qashyp, týǵan eline taıyp turǵan. Sodan beri arada bes jyl ótken. Biraq Jibektiń artynan jan adam izdep kelgen joq. Jibekti alyp qashqanda Qasbolattyń sol elden minip ketken bildeı eki aty da boıyna sińip ketti. Jibek bir aýyq muńǵa batyp, óziniń ótken ómirin Máken aldynda eske alyp edi.

Eldiń aldy tarap, qalǵandary keter qyzdy aıap, ár áńgimemen aınalaqtap otyr edi. Taǵy bir jeńil uıqy qalǵanda myltyq asynǵan tórt adam saý etip úıge kirip keldi. Jurt olardy kórgende úrpıise túregeldi. Aldynda belgili Mıhaıl Zaharov, odan keıin Ospan, oǵan ilese eki orys jigiti. Tústeri sýyq, qabaqtary qatyńqy.

Ospan apyr-topyr aralasyp ketken jastardyń arasynan kımelep ótip, bir jaq shette abyrjyp turǵan Qanıpaǵa jaqyndap bardy da, oǵan jedeǵabyl til qatty:

— Káne, júr!..

Qanıpa lám-mım demesten, aýyz úıge shyqty da, kúni buryn ázirlep qoıǵan kıimin tez-tez kıip, esikke qaraı jyljyp kete bergende bir jigit shyjalaqtap aldyna tura qaldy. Mıhaıl ol jigitti myltyǵymen jasqap qalyp, zekirip tastady:

— Bosat joldy, bylaı tur, aralaspa! — dedi.

Ospannyń basqa serikteri osy kezde úıme-júıme bolyp, esikke qaraı oıysa bergen qyz-bozbalalar men qatyn-qalashty aınala jaıqap, keıin yǵystyryp jiberip, Qanıpa men Ospanǵa jol ashty.

Álı sonda elire aıqaılap baryp, Qanıpaǵa jarmasyp edi, Ospan ony myltyǵynyń dúmimen arqaǵa bir túıip qalyp, qan qaqsatty. Álı oıbaılap otyra ketti.

Kóp ishinen sýytylyp shyǵyp, bularǵa belsene qarsylyq kórsetken bireýi joq. Sen tımeseń, men tımeımin dep, bári de bas saýǵalap qala berdi. Ospan bastaǵan qarýly top Qanıpany úıden alyp shyǵyp ketkende, mundaǵylar oqıǵanyń baıybyna jetip, ózara dabyrlasa bastaǵan. Álı esi ketip, qur bet aldy barqyldap boqtap jatyr: «Oıbaı-aı, mynaý Ospan ákeńniń aýzyn...» Sonda «oıpyr-aı, mynaý Ospan kózimizdi baqyraıtyp, totıtyp ketti-aý!» — dep kúıeý joldasy Káribaı jaý ketken soń qylyshyn jalańdatýmen bolyp edi.

Mundaǵy jurt apyr-topyry shyǵyp, aıaq astynan jyny ustap qıqyldap jatqan Álımen áýrelengende, Ospandar qaladan saılap ákelgen bos salt atqa Qanıpany mingizip alyp, Amantaıǵa jónep ketken.

JAŃA BETALYS

Esil ózeni Amantaı qalasynyń ońtústik irgesinen óte bergende, onyń sol jaq búıirinen Baldyrǵan ózeni ıreleńdep kelip, qosyla ketedi. Ataǵy ózen demeseń jazǵyturymǵa qar sýynan paıda bolǵan jylǵa-jyra sekildi. Kóldeneńi bir-aq attam. Eki jaǵy týyrylyp, tunyp turǵan shabyndyq. Shóbin shaýyp alǵan ózekti óńirdiń súmbile jańbyrymen qaıta órbigen balaýsa betegesi beıne shymqaı jasyl kilemdeı.

Baldyrǵan ózeniniń oń jaq jaǵasynda qarǵanyń uıasyndaı ıtıip úsh qara lashyq tur. Eki úıdiń ortasyndaǵy qarasyny ántek qomaqtylaý, eńsesi bıikteý tórt qanat qarashasy Ospan úıi. Amantaı qalasymen baqtashy-tabynshylar aýlynyń eki arasy tórt shaqyrym jer. Olar qalaǵa kóbinese jaıaý qatynaıdy. Ejelgi ádetteri boıynsha kúzge salym sıyrdy eki ózenniń aıyryǵyndaǵy shóbi shúıgin, keń baıtaq túbekke jaıady da, saýyn sıyrlardy kúnde keshkisin qalaǵa aıdap aparyp, ıelerine tabys etedi. Boıdaq sıyrlar men buzaý-tanalardy saýyn sıyrdan bólip alyp, úıleriniń qasyna ıirip tastaıdy da, kún saıyn kezektesip kúzetedi. Baqtashylar kúndizgi maldy úsheý ara kezekpen baǵady. Kezegi jetkeni eleń - alańnan turyp, salt atpen qalaǵa barady da, saýyn sıyrlardy óriske aıdap ákeledi. Munda qalǵan eki baqtashy da tóseginde qannen-qapersiz kósilip jatpaıdy: úı qasyndaǵy boıdaq qara mal men buzaý-tanalardy túgendep, tabynǵa qosý solardyń mindeti. Onyń ber jaǵynda, sıyrdyń japasyn kúndegisin kúnde qıdaı sypyryp alyp, qaqtaý jáne bar.

Úsheýiniń bireýi aýyryp-syrqap qalsa, ne bolmasa, kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń áýresimen basqa bir jerge baryp qaıtatyn bolsa, qyńq etpeı, biriniń ornyna biri kete beredi. Kúshim aýysty, aqym ketti dep eseptesip jatqan bular joq.

Ospan úıiniń oń jaǵyndaǵy domalaq qara lashyq — Sátmaǵambet baqtashynyki. Sol jaǵyndaǵy qyryq jamaýly qurym lashyqtyń ıesi — Dalabaı shal. Bul ekeýi Ospan úıiniń talaı jyldan bergi senimdi serikteri, aınymas adal kórshileri. Shırek ǵasyrdan beri irgeleri bólinbegen, aıaq-tabaqtary aralasyp, bir úzim nanǵa sheıin bóle jesken, bir-birine týystan da artyq bop ketken tataýsyz dostar. Dalabaı — boıy toqpaqtaı, shymyr deneli, qara sur kisi. Qazaqtar onyń eresen kúshine rıza bolyp, «tapal palýan» atap ketken. El ekiudaı kúreske túskende basynan kúsh alǵyzǵan kúni joq. Dalabaı osy kezde elýden asyp ketken.

Sátmaǵambettiń de shekesi shylqyldap turǵan joq. Osy úsh úıli tabynshylardyń eń bas kóterer azamaty demeseń, kórgen kúnin ıtke bersin. Arǵy túbi Altaı ishindegi espembet rýynan. Áke-shesheden jastaı jetim qalǵan. Bir mináıi sebeppen on jeti jasynda Atbasar qalasyna baryp, sondaǵy Paýtov deıtin baı kazak orysta atshy, sýshy bolǵan. Bertin kelgende, odan qutylyp shyǵyp, Amantaı qalasyna baqtashylyqqa jaldanǵan.

Sátmaǵambet — mal men basqa jarymaǵan beıbaq jan. Ózi osy kezde qyryqtan asyp ketken. Uzyn boıly, qapsaǵaı deneli, jalpaq bet, shot mańdaı, tas qara. Qara kúshke kelgende múıizi qaraǵaıdaı atan ógizdi burap jyǵatyn, tepse temir úzetin laısań qarýly jigit.

Dalabaı men Sátmaǵambet — Jamanbaı marqum sıaqty ómir boıy kedeıliktiń taqsiretin tartqan, joq-jitik turmystyń azabyn shekken beınetqor jandar. Dalabaı on bes jasynan Qopabaı shonjarda jalshylyqta júrip, otyzdan asqanda Baǵıla deıtin jalǵyz basty jesir áıelge úılenip, óz aldyna tútin tútetken. Baıdyń esiginen qutylyp shyǵyp, Amantaı qalasyna kóship kelip, baqtashylar shańyraǵynyń sanyn kóbeıtken.

Úsh úıli baqtashylardyń eń jasy, ótkir minezdi, órshil qaıratty pysyǵy — Ospan. Úsh úıdiń ortasyndaǵy erkesi de, kóńil kóterer kórki de sol. Qaladaǵy mal ıelerimen esep aıyrysyp, tıisti aqylaryn bir tıynyn qaldyrmaı tasqaıaqtaı qaǵystyryp, jınap alatyn da sol. Ospannyń sheshesi Kúnbala salıqaly minezimen, kórshilerine degen taqaıyrsyz qamqorlyǵymen aýyl ıesi báıbishe ispetti. Qysyltaıań is týyp qalǵanda, bastaryna kóldeneń bir qıynshylyq túskende aqyl surap, bári sonyń aýzyna qaraıdy. Qashan da bolsa «Aq báıbishe» ne aıtsa da, úsh úıli jan shetinen tánti bolyp, aıaqtarynan tik turady.

Osy qalyppen ólmeshi ómir súrip kele jatqan baqtashylar aýly oıda joqta bir tosyn jańalyqqa tap boldy. Júrek jutqan Ospan Amantaı qalasynyń Mıhaıl Zaharov bastaǵan bir top qarýly jigitterin ertip aparyp, uzatylǵaly jatqan jerinen Qanıpany alyp kelgen. Ospan Qanıpany ákele jatqan betinde aýylǵa azyraq aıaldap, Amantaıǵa asyp ketken.

Kúnbala jańa ǵana Ospandardy qutty jolyna shyǵaryp salyp, maldy baıqastap tysta turǵan. Bul kezde tań saz berip, jer júzine aq sáýle taraı bastaǵan. Jer betindegi qalyń shyq kúmisteı jaltyldaıdy.

Úsh úıdiń aınalasyndaǵy teńkıip-teńkıip jatqan sıyrdan aıaq alyp júrgisiz. Ár úıdiń aldyna, bes-alty jerge kúrkelep úıgen sıyr japasy jylqyshynyń kishigirim qosyna uqsaıdy. Ár jerde úıir, úıirimen ıirilip jatqan boıdaq sıyrlar men buzaý-tana byrt-byrt kúıis qaıyrady. It-qustan, bóri-qarydan qorýǵa mashyqtanǵan ákki mań tóbetter qybyr etken sybdyrdy sezip, anda-sanda bir dúńk ete qalady da, alyp-julyp bara jatqan qaýip-qater joǵyna kózderi jetkendeı, tumsyqtaryn jerge tósep, kerile yńyrsyp baryp, jym bola qalady.

Munyń bári Kúnbalanyń qanyna aralasyp, súıegine sińgen, áste bir qalyptan ózgermeıtin etene kórinis. Myna raýandap atyp kele jatqan tań da, anaý synaptaı sýsyp aqqan ózen de onyń júregin selt etkizbeıdi. Ana kóńili álgi ázirde Amantaıǵa asyp ketken Ospandarda. Kúnbala tańmen talasyp, Ospan men Qanıpanyń amandyǵyn tilep tur. Ol eki qolyn jaıyp, jasaǵanǵa minajat aıta bastady: «O, jaratqan ıem! Eki jastyń tileýin ber, murattaryna jetkiz!».

Ospan Qanıpany alyp kelip, Mıhaıl dosynyń úıine panalap jatqanynan beri arada bes kún ótken. Bir jaqsy jeri, Qanıpanyń artynan qýǵynshy da kelgen joq, elde ne bolyp jatqanynan da habarsyz. Jańa qosylǵan eki jas ishteri pysqan soń bir mezgil boı sergitip qaıtaıyq dep, ózen jaǵasyna seıilge shyqqan. Ekeýi Esildiń jaıpaq jaǵasynda tún jamylyp otyrǵanda Ospan bir sózdiń oraıynan keshegi toı májilisin eske aldy. Qanıpany Ospan qalaǵa alyp kelgen soń Sátmaǵambet pen Dalabaı ólgenshe qýanysyp, úı ishterimen jandary qalmaı, Mıhaıl úıine kelgen. Ekeýi bir-bir qoıyn soıyp, irgeles Qultaı elinen bir saba qymyz aldyryp, qadarıhal toı yrymyn jasaǵan. Toı májesine ózderiniń jáne Ospannyń qaladaǵy kóńildes orys, ýkraın jigitterin áıelderimen shaqyrǵan. Onyń ústine birneshe qyz-bozbalalar da kelgen. Toıǵa arnap shaqyrylǵan erli-zaıypty jastar, jigitter men qyzdar, orys-ýkraın halyqtarynyń ejelgi salty boıynsha bireýleri tátti qalashyn, endi bireýleri qaz, úırek, taýyq etin, qoldan ashytqan bal sharap ákelgen. Ospannyń Mıhaıl qatarlas jaqyn dostary jas kelinniń basyna oraıtyn álemish órnekti oramalǵa bir-bir ýys kúmis aqsha túıip bergen. Toı dastarqanynyń ústinde Mıhaıl eki jasqa dos kóńilimen enshi mal ataǵan-dy. «Bizdiń úıdiń qyzyl torpaǵy, baqtashylar qaladaǵy qysqy úılerine kóship kelisimen qolyńa tabys etiledi», — degen Mıhaıl. Jınalǵan jurt sonda eki dosty qoshemettep bir-bir dýyldasyp, tostaǵan toly bal sharapty bastaryna bir-aq kótergen.

— Sol toıda Mıhaıl ne dep edi? — Ospan jan jarynyń zeıin-zerde qabiletin synaǵysy kelgendeı, oǵan kenet suraq qoıdy.

Sol kúngi júrek tolqytqan qyzyq — raqaty, sary ýaıymy men qýanysh-shattyǵy mıdaı aralasyp ketken san-sapalaq jaıtter arasynan ári izdep, beri izdep, sol bir saýyqshyl, ánshi, aq jarqyn jigittiń toı ústinde nendeı ataly sóz aıtqanyn Qanıpa esine túsire almaı-aq qoıdy.

— Esimde joq, ne dep edi? — Nazdy pishinmen Ospannyń ózinen surady.

— Ondaı jaqsy sózdi áste umytýǵa bolmaıdy, janym, — dep, kelinshegin zilsiz kinálap, myrs etti de, Ospan qoıdyń jabaǵysyndaı týyrylǵan qazotyny qolymen kósip alyp, ózenge laqtyryp jiberdi. — Meniń Mıhaıl dosym er jigit qoı. «Qoryqpańdar, qaımyqpańdar, dostarym, men turǵanda meniń dostarym turǵanda senderge eshbir jaý tıe almaıdy. Dalanyń búkil qasqyrlary jınalyp kelip, senderdi qorshap alsa, birin qaldyrmaı qyryp bereıin» degeni qaıda? Mıhaıl muny bizge syrttan tisin qaırap júrgen eldegi dushpandarǵa oraılas aıtqan joq pa?

Qabaǵy salyńqy, túsi salqyn otyrǵan Qanıpa ókinishti únmen:

— Mıhaıl dosyń janashyrlyq bildirgen eken, senimdi serigińniń aınymas berik serti ǵoı bul, onyń ne aıtqanyn oıyn-toı ústinde baıqamaı qalyppyn, — dedi.

Ekeýi qyzýy basylmaǵan erli-zaıypty jastar arasyndaǵy baldaı tátti súıispenshilik sezimge bólenip, aıqasa qushaqtasyp, birin-biri ottaı ystyq erinderimen aımalap, únsiz uzaq otyrysty. Árnege alaburtyp, alań bolǵan albyrt júrekter bir mezgil baıyz taýyp, alańsyz jastyq shaqtyń, móldir mahabbattyń tasqyndy áserine berilip ketip edi.

Ospan jar súıýdiń, jaryna súıikti bolýdyń bal-shárbátin, qyzyq-raqatyn jan-tánimen sezinip, tilmen aıtyp jetkize almaıtyn bir ǵajaıyp dúnıeniń ıen ortasyna enip ketken. Qanıpa emeshesi quryp, súıikti jaryna bir túrli súıkimdi shyraımen qaraqat kózin qadap otyr. Oǵan degen kirshiksiz mahabbatyn óziniń osy aıly túndegi bar bolmysymen, janymen tilsiz uqtyrǵandaı. Eki jasty besiktegi nárestedeı terbetken osynaý tún qushaǵyndaǵy uzaq únsizdik tusynda neshe túrli tátti oılar Qanıpa basyna biri kelip, biri ketip jatyr. Ol jalań aıaq, jalań bas dala kezip, kóbelek qýyp, gúl tergen balalyq shaqtaryn, Ospannyń sol kezdegi ne túrli jaǵymdy qylyqtaryn bir aýyq eske aldy. Oılap otyrsa, sondaǵy ańǵal minezdi bala Ospan men búgingi aqyly, qaıraty kemeline kelgen, dos pen qastyń parqyn aıyra biletin, tıisken jaýyna qaımyqpaı qarsy turýǵa jarap qalǵan jigit Ospannyń eki arasynda talaı jyldardyń bel-belesteri jatyr eken. Qanıpanyń ózi de onda tulymshaǵy salbyraǵan erke qyz emes pe edi? Endi mine, ekeýi de er jetti, adam boldy, kóńil qosty, ańsaǵan armandarynyń asqar shyńyna shyqty. Osyny oılaǵanda Qanıpanyń boıy balqyp, qany qyzyp, tasqyndy qýanyshqa shomyp ketken.

Qanıpa Ospannyń júzinen kóz almaı, oıǵa batty: men seniń basyńa dán rızamyn, janym. Seniń keıingi kezde shuǵyl ózgerip, jańa sıpat, sony jón-josyq tapqan, bolattaı shynyqqan qalpynda, atyń baqtashy demeseń, anaý-mynaý oqyǵan azamatqa bergisiz ushqyr sana-sezimińe, ádemi turpatyńa kóńilim toıady. Taýdaı talabyńa súıinemin. Qalanyń malyn baǵyp, otyn jaǵyp, sýyn tasyp júrip, sonshama qıyndyqqa moıymaı, keıingi úsh jyl boıyna ala qystaı oryssha sabaq oqydyń.

Ospannyń keıingi úsh jylda búkil bolmysymen ózgerip, qaladaǵy ózi teńdes saýatty jastar deńgeıine jetip qalǵan sebepterin Qanıpa osy arada taǵy da zeıin-zerde aınasynan ótkizdi. Tunyq oı móldirep syrtqa shyqty.

— Óziń biraz oryssha oqydyń ǵoı, amandyq bolsa meni de oqyt, — dedi.

— Oqytamyn, ákel qolyńdy! — Ospan Qanıpanyń alaqanyna qolyn shart etkizdi.

Ospan endi Amantaıdaǵy bastaýysh mekteptiń meıirimdi qart muǵalimi Arsentıı Gavrılovıch Kırsanovty asa bir ystyq súıispenshilik sezimmen eske aldy.

— Oryssha jazý-syzýdy Arsentıı Gavrılovıchtiń arqasynda úırendim ǵoı, — dep súısine sóılep ketti. — Netken ǵajap adam edi. Úsh jyl boıyna, ala qystaı túngi shaqtarda erinbeı oqytty ǵoı. Bir tıyn aqy alǵan joq. «Adam bol, oqy!» — deıdi.

Endigi áńgime saryny turmys qurý, úı bolý jaıyna aýytqyp ótip edi. Ospan búgin jıǵan-tergen aqshasyna dúkennen bir temir kereýet, eki qus jastyq, eki maqtaly kórpe satyp ákelgen. Bir jastyq, bir kórpeni Mıhaıldyń sheshesi Marıa Ivanovna óz aqshasyna satyp ápergen. Kúni erteń qysqy úıge kóship kelgende, daý-janjal sýynyp, beıbit turmysqa kósher kún bolsa, osy bastan tósek-oryn, kerek-jaraq nárselerdi shama kelgenshe ázirge qoımasa bolmaıdy. Sol jabdyqqa kirise bastaǵandary mundaı jaqsy bolar ma? Ospannyń qaladaǵy dostary da kómektesemiz depti. Buǵan Qanıpa ári qýandy, ári nazalandy. «Eldiń qyzdaryndaı qolda bar azdy-kópti jasaý-jabdyǵymmen jóni túzý uzatylsam bir sári edi, artymnan sheshem izdep kelip, úıdegi az ǵana nárselerimdi adam sıaqty ákep bere me, el qatarly qyzyǵymdy kórip, qýanyp qaıta ma, álde Aralbaılardyń tabanynda ıt qorlyqpen quryp kete me?» Osy bir alasapyran ýaıym Qanıpanyń ózegin órteı bastady. Bir jaǵynan qara júrek soıqandar bizdi osy qalpymyzben tıysh qoıar deısiń be, taǵy da bir sumdyqty shyǵarmasa, neǵylsyn, — dep órepkı bergen.

— Ákelgen nárseleriń ońdy eken, ásirese bolyskeı kereýet maǵan qatty unaıdy, qaıyrly bolsyn, ózimiz tozdyraıyq, — dep, kóńil hoshyn bildirip, Ospannyń mereıin ósirip tastady.

— Nárseni birte-birte qurastyryp alarmyz-aý, — dedi Ospan kúrsinip, — bárinen buryn bas amandyǵyn aıtsaıshy. — Onyń bul sózinen áldeqandaı ýaıym sarynyn ańǵarǵan Qanıpa únsiz qaldy. Ospan álgi bastaǵan áńgimesin soza berdi.

— Búgingi estigen jańalyǵymdy aıtaıyn, — dep, kilt toqtady. Qanıpanyń áke óliminen, qanquıly dushpandardyń lańynan shaılyǵyp qalǵan jaraly júregi sýyldap, tula boıyna ot júgirdi. Ospanǵa betin bere, dirildi daýyspen:

— Qandaı habar estip ediń? Nege aıtpaısyń? — dedi.

— Qyryp bara jatqan eshteńe de joq, — dep Ospan ádeıi jeńilge saıdy. — Aralbaılar alasuryp júrgen kórinedi... — Osy sózdiń astarynda neshe alýan sumdyqtar bar. Biraq sony Ospan Qanıpanyń záresin almaıyn dep ádeıi irkip otyr. Adamnyń ishindegi qat-qabat syrlaryn erniniń emeýrininen tanıtyn suńǵyla kelinshek muny sholasyz bilip otyr. Qanıpa únsiz otyryp qaldy. Jaıpaq jarqabaqqa órmeleı bitken quba taldardyń arasynan ózenge syǵalap qaraı berdi. Esildiń at qara kók aıdynynan aqylyna arqaý, janyna tirek izdegendeı emine qalǵan. Usaq tolqyn basqan momaqan ózen jelsiz aıly túnde bolmashy dirildeıdi. Áldeqandaı balyqtar jaǵaǵa jaqyn tustan álsin-álsin sholp etip shorshyp ketedi de, ózen betin shaıqap, jym bola qalady.

Qanıpa basyna úımelegen beımaza oılardy bir sátke serpip tastap, ózennen kózin ala berip, Ospannyń bastaı berip, tastaı salǵan jaısyz habaryn ejiktep surady.

— Aıtsaıshy, ne bop qapty?

Ospan onsyz da qyl ústinde qylpyldap otyrǵan ýaıymshyl kelinsheginiń janyna ot túsirmeıin degen saldarly oımen búgingi estigen jaısyz habarynyń negizgi ańǵarynan ádeıi aýytqyp, juqalap jetkizdi.

— Álı jyndynyń qolynan ne keletin edi, táıiri, úrip-úrip qoıar, — dep, óziniń baqas jaýyn adam sanatynan birjola shyǵaryp tastaǵandaı, qolyn bir siltep qalyp, jerge jıirkene túkirip tastady. — Álıdiń jarasy jeńil ǵoı, bárinen buryn Aralbaı sumdy aıtsaıshy! Bir búldirse búldiretin sol. Saqtaný kerek.

Qanıpa qabaǵyna salbyrap túsken bir shoq mańdaı shashyn bas oramalynyń jıegine qystyryp, sekem ala:

— Qý qaqbas, taǵy da búldirgeli jatyr deseńshi, qorqady dep estigenińdi maǵan túgel aıtpaı otyrsań ǵoı, — dedi.

Ospan endi Qanıpanyń shyndyqty túgel estimeı kóńili tynbaıtynyn bilgen soń, bastaǵan áńgimesiniń túpki pále-sumdyqtaryn shegerip tastap, bir para shynaıy jaıttardyń ústin qalpyn ótti.

— Áıteýir dúrligip jatyr deıdi ǵoı. Ásirese Aralbaıda maza joq deıdi. Jeti atasynan jarymaǵan Jamanbaıdyń balasy jesirimizdi basa-kóktep alyp ketti, súıegimizge tańba saldy, endigi isim sonymen tússin dep qoqıatyn kórinedi.

— Jesirimiz deýge qalaı aýyzdary barady eken? — degende Qanıpanyń úninen yza ekpini bilindi. — Odan basqa ne aıtypty?

— Ne aıtsyn? — dedi Ospan, — olar bizdi aıap jatyr ǵoı deımisiń? Qalaǵa kelip lań salýǵa, seni tartyp áketýge batyldary barmaıdy... Mıhaıldardyń ólispeı berispeıtinin de biledi olar. Solardan qorqady.

...Eleń-alańda Qasbolat jetip kelgen. Astyna mingen shal quıryq kók dónen qara terge túsipti. Ózinde óń joq, tús joq. Súzekten turǵandaı qup-qý. Kózi bozaryp, urty solyp, oısyrap júdep ketipti. Mańdaıyn aınaldyra qasynyń shetin bastyra aq shúberekpen tańyp alypty. Qara maqpalmen tystaǵan qońyr eltiri bórkin oń jaq shekesine basa kıipti.

Esildiń jaǵasyna jaıǵasqannan keıin Ospan, eń áýeli, Qasbolattyń júdeý júzine bir túrli aıaýshylyq sezimmen qarap otyryp:

— Basyńa ne bolǵan? — dep surady.

— Jaı, ásheıin... Basymnyń saqınasy ustap...

— Osy qalada bir tanys dárigerim bar edi, soǵan kórseteıin, dári alyp ish, emdel, — dep, Ospan janashyrlyq bildirip edi, Qasbolat onyń máslıhatyna mán bere qoımaı, bolmashy jymıyp kúldi de:

— Bastyń saqınasy qaıter deısiń, birde aýyryp, birde basylyp, osylaı ketedi — daǵy... Ata-babamyz dáriger kórmeı-aq dúnıeden ótken joqpa, — dedi. Myna túrine qaraǵanda erteń ólesiń dese de dárigerdiń esigin attaıtyn emes. Jasynan qala turmysyna beıimdelip, orystarmen etene aralasyp ketken Ospanǵa Qasbolattyń dáriger jónindegi kereǵar pikiri tym ersi kórinse de, «munyń qalaı?» dep tis jaryp úndegen joq.

Qasbolat el-jurttyń amandyǵyn aıtyp, Ospannyń jaǵdaıyn surap az ǵana otyrǵannan keıin, bir jaısyz habardy jetkizdi. Aralbaılar eń aldymen Kúljekeıge lań salyp jatyr eken. Ospanmen ymy-jymyń bir, ádeıi habar aıtyp, uzatylǵaly jatqan qyzyńdy soǵan óziń shyǵaryp berdiń dep, onsyz da sorlap júrgen jesir qatynnyń shańyraǵyna qobyz oınatypty. Qasbolat muny kúızeltip jetkizgende Ospannyń jynyn jalyn shalyp, Aralbaılarǵa degen ashý-kegi órship ketip edi. Bir úıde shoshaıyp jalǵyz qalǵan qaıǵyly Kúljekeı basyndaǵy álemet aýyrtpalyq óz ústinen zilbatpandaı basyp, kúıretip bara jatqandaı.

Ospan tisin qaırap, kektene:

— Qanıpa maǵan óz yqtıarymen erip ketken joq pa? Naǵashy apamnyń ne jazyǵy bar? — dedi.

Qasbolat judyryǵymen aýany jaıqap, kókiregi qars aıyryla ýhiledi de:

— El ishine jik tústi, Ospan! Qym-ǵýyt bop qyrylysyp jatyrmyz... Osy shataqtyń nege aparyp soqtyratynyn bir qudaıdyń ózi bilsin, — dep kúrsine toqtady da, az únsizdikten keıin eldegi jańalyqty bajaılap aıtyp berdi.

Ospandar Qanıpany alyp ketisimen búkil el dúrlikken. Aralbaı bir top qarýly jigit alyp, Ospandardyń artynan qýyp kelmek bolyp edi. Mundaı janjaldyń talaıyn kórgen jyryndy qýlar ózara keńes quryp, bul oıdan tez aınyǵan. Toptanyp qýyp barǵanmen Ospannyń qaladaǵy qara taıaq orys dostary báribir teńdik bermeıdi, ári-beriden keıin ózimizge pále jaýyp, murnymyzdan tizip prıstavqa ustap beredi dep boı tartqan. Endigi oılary qalaıda esebin taýyp, aldymen Ospannyń kózin qurtyp, qaıtken kúnde de Qanıpany qaıtyp alý.

— Saq bolyńdar, ańdyǵan jaý aıamaıdy, — dedi Qasbolat jaqyndap kele jatqan qaýip-qater kózine elestegendeı eleńdep. — Esińde bolsyn, Aralbaılar senderdi bir tyqyrǵa taıamaı tynbaıdy. Tilimdi alsań, bir alys jerge ketip, daý-janjal aıaqsyǵansha boı tasalaı turyńdar.

Ospan kóńiline túıtkil kirgen. Júregi órekpı berip edi, sonda da qaıynaǵasyna syr bildirmeı, sabyrly qalpyn saqtap, bekem pishinmen:

— Qoryqqanmen jan qala ma, eshqaıda da ketpeımiz, — dep, óz sheshimin aıtty. Qany qashyp, surlana qalyp, tas-túıin otyrǵan qalpynda Qasbolattan sóz tosty.

— Áı, bilmeımin-aý, baıqa, Ospan! — Qasbolat qamyǵyp aıtty. — Jaýyń osal emes... Qashan aıttyń deme, osy bastan saqtanbasańdar, ekeýiń de mert bolasyńdar...

Ospan tiksine qolyn siltep qalyp, sergek pishinmen:

— Bizdiń de osal jaý emes ekenimizdi olar bilip qoısyn, — dedi.

Qasbolat Ospannyń qalada qyrýar serikteri baryn bilse de, syryn aıtqyzǵaly ádeıi:

— Kimge senesiń, jeme-jemge kelgende seni qorǵaıtyn kimiń bar? — dep edi, Ospan boıyna orasan kúsh bitkendeı býyrqana sóıledi:

— Qalada men degende jandaryn qıatyn dostarym bar, elde bizdi qorǵap alýǵa jaraıtyn sender barsyńdar, endeshe men neden qorqamyn?

Ospannyń jańaǵy myǵym baılaýyna kóńili toǵaıyp, mereıi esip qalǵan Qasbolat onyń júzine súısine qarap otyryp, oı j tolǵady. Eki jaqtyń aıqasa ketkendegi arasalmaǵyn tarazyǵa tartyp kórip edi, shynynda da Ospannyń jaqtastary san jaǵynan da, aqyl-aıla jóninen de Aralbaıdy eki búktep tastaýǵa shamalary mol jetedi eken. El ishindegi daý-janjalǵa kelgende, Aralbaılar aldyna jan salmaıdy. Al, myna Ospan jóni odan bir basqa. Ony til men jaǵyna súıengen qazaq baılary túgil, qylyshynan qan tamǵan qala alpaýyttaryna boı bermeıtin, ekitalaı kún týǵanda myltyq kezenip shyǵa keletin orys dostary qoldaıdy. Qasbolat osy bir jaıtty ishine berik túıip alǵan. Artynda asqar taý paıda bolǵandaı, kúsheıe sóılep ketti.

— Mundaǵy dostaryń seni qoldap shyqsa, eldegi biz de aıanyp qalmaspyz, qasyńda bolarmyz. — Qozǵalaqtap, kóıleginiń jaǵasyn aǵytyp, jelpinip aldy da, betiniń móldiregen terin alaqanymen sypyra súrtti. Ekeýi de únsiz otyryp qaldy.

Keshe ózara ońasha keńeskende Mıhaıl aıtqan sony pikirlerdi Qasbolatqa óz atynan menshiktenip aıtýǵa Ospannyń kóńili ketti de, bul oıynan tez aınydy. Oılap qarasa, mundaı jat uǵymǵa Qasbolat birden túsine qoımaıdy. Ol túgil Ospannyń ózi de sonyń kóbine túsine bermeıdi. «Aıtýyn aıtar edim, aýzyń berik qoı, elge jaıyp ta jibere qoımassyń, — dep oılady Ospan, — bizdiń kózdegen túpki maqsatymyzǵa túsinesiń be? Ne bolmasa, qaıdaǵy bir solqyldaq táýekelge basyndy baılap nesine áýre bolasyń, nege tynysh júrmeısiń, bir basyńa shataǵyń az boldy ma? — dep jolyma tosqaýyl bolasyń ba?»

Qasbolat kenet túnere qaldy.

— Aǵataıymnyń ólimi osylaı joqtaýsyz kete bere me? — dedi.

— Óziń qalaı oılaısyń?..

— Qalaı oılaıyn? — Qasbolat Ospannyń qaıyryp suraq bergenin unatpaı qaldy. — Dostaryńmen aqyldaspaısyń ba?

Ospan tómen qarap oılanyp qaldy: ony maǵan ne qyl deıdi? Jáýkege jany ashı ma eken, álde onda meniń nem bar, áýeli óz basymdy qorǵap alaıyn der me eken dep, synaǵaly aıtyp otyr ma? Ne de bolsa Qasbolattyń kóńilin aýlaıyn degen oımen:

— Meniń bilýimshe, joqtaýshysy tabylsa, ol kisiniń ólimi aıaqsyz qalmaıdy, — dedi.

Qasbolat Ospannyń bul sózin nemquraıdy jubanyshqa saıyp, qaınaǵan kektiń áserimen lyp ete qaldy:

— Ne Boıkov turar, ne men turarmyn. Aıanatyn nem qaldy, aǵataıymnyń kegine basymdy tigemin, óshimdi almaı tynbaımyn...

Qasbolat muny Boıkovqa degen óshpendilik yqpalymen aıtyp otyr ma, álde jaýynan kek alýǵa belin bekem baılaǵandyǵynan aıtty ma? Ospan turlaýly pikir bildirdi.

— Sabyr et, Qasbolat! Jónsiz aptyǵýdyń keregi ne? Sen jalǵyzsyń ǵoı, kópke topyraq shashasyń ba?

«Sen jalǵyzsyń ǵoı». Osy bir sóz Qasbolatqa aýyr tıdi. Ol tómen qarap muńaıa berdi: «Átteń Jalǵyzdyq! Japandaǵy japyraqsyz, butaqsyz jalǵyz aǵash sıaqty ekenmin». Ospannyń túpki oıyn anyqtap alǵysy kelip, syndarly pishinmen syr tartty:

— Sen jańa ne dediń? Men nege jalǵyz bolamyn? Sen bar emessiń be, eldegi aǵaıyn-týystarym bar emes pe? — dedi.

— Sózime qulaq qoı, Qasbolat, — dedi Ospan, — bir jaǵynan sen osy arada ushqary ketip otyrsyń... Bile-bilseń. Boıkov syqyldy kókjal qasqyrdan kek alý ońaı is emes, — deı berip, sózin úzip tastady. Sálden keıin Qasbolattyń qazirgi sáttegi ajar-kórkin bastan-aıaq bir sholyp ótti de, daýsyn báseń alyp sózin jalǵady: — Men saǵan bir áńgime aıtaıyn, tisińnen shyǵarýshy bolma. Ázirge aıtpaı-aq qoıa turaıyn dep otyr edim, reti kelip qaldy...

Qasbolat eki qolyn keýdesine aıqastyryp, óńeshin soza:

— Aıtqanyńdy tisimnen shyǵarsam ıt bolaıyn! — dedi.

Qasbolattyń qalbalaqtaǵan bala minezine súısinip, jymıa kúldi de:

— Bizdiń Mıhaıl Zaharov soldattan keremet jigit bop oraldy, — dep bastady Ospan, — burynǵy kim kóringenmen tóbelesip, aýzy-murny qan bop júretin tentek Mısha qaıda?

Qasbolat baıyz tappaı:

— Mıhaıl bolmaǵanda, Qanıpa saǵan joq edi, búgin kúpsip otyrǵanyń sonyń arqasy... — dedi.

— Ony qoıa tur. Mıhaıl aıtady: «Jáýke tamyrdyń kegin jalpy eńbekshi halyqtyń kegine qosa qaıyramyz», — deıdi.

— Túsinbeı qaldym, anyqtańqyrap aıtshy, uǵyndyrshy.

Ospan serpindi sergek pishinmen jańaǵy qıyn sózdiń túpki maǵynasyn ózinshe túsindirip berdi:

— Men de áýel basta osy sózdiń mánisine túsine almaı, Mıhaıldan qaıta-qaıta surap bilip edim, — dedi Ospan, — endi saǵan úıretetin boldym. Jalpy eńbekshi halyq degenimiz, patshadan, baılardan zorlyq kórgen, qanalǵan jumysshylar, mujyqtar, kedeı — jalshylar. Demek, solardyń arasynda ekeýimiz de barmyz.

— Túsindim, uqtym, — dedi Qasbolat basyn shulǵyp, — demek, sol óziń aıtqan eńbekshi halyqtyń ishinde men de barmyn.

Ospan aınalaǵa saqtana qarap qoıyp, báseń daýyspen:

— Boıkovtardan kek alý úshin, Aralbaıdyń qarasyn óshirý úshin osy tóńirektegi orys, qazaqtyń talapty, jigerli kedeı-jalshylary birigýimiz kerek, — dedi.

— Saǵan muny da Mıhaıl aıtty ma? — degende Qasbolattyń úninen jiger ekpini bilindi.

— Mıhaıl jalǵyz emes, — dedi Ospan, — bizdiń qalada da, basqa qalalarda da onyń serikteri bar.

— Sen óziń maǵan durystap túsindirshi. Olar ne isteıdi?

Ospan shákirt aldyndaǵy bilimdar ustazdaı mańǵazdana sóıledi:

— Mıhaıl aıtady, sonaý ishki Reseıdegi jumysshylar men kedeı-jalshylar birigip, baılarǵa qarsy kúreske attandy deıdi.

Qasbolat lyp ete qalyp, Ospannyń sózin bólip jiberdi.

— Sonda qalaı? Olar kádýilgi qol tóbeleske shyǵyp pa?

— Qaıdaǵy tóbeles? Sonsha kóp baılardy qur qolmen qalaı qurtady dep ediń? Qoldaryna qarý alyp, soǵysatyn bolsa kerek, — dedi Ospan, osy bir qıyn istiń tásilin ózi de jete bile qoımasa da Qasbolat aldynda syr aldyrǵysy kelmeı. Osylaı desem túzý jobasynan onsha qıys kete qoımaspyn dep, shamalap aıtty.

Ospannyń jańaǵy aıtqandary alty aı qys boıyna siresip jatqan muz aıdynynyń jıeginen júgirgen jylmyq sýyndaı Qasbolat júregine bir túrli jyly tıip edi. Ásirese Ospannyń kedeı, jalshylar birigip, jaýyna qarsy attandy degeni qatty unap ketti.

— Jón-jón, qısyny bar áńgime, — Qasbolat aınalaǵa saqtana qarady. — Endi sen maǵan myna bir jaǵdaıdy uǵyndyrshy!.. Máselenkı, biz orys, qazaqtyń kedeı-jalshylary biriksek, sonda seniń Mıhaıl dosyń bizdi bastaı ma?

— Munyń egjeı-tegjeıin dál qazir aıt dep qystama meni. — Ospan qabaǵyna kirbiń aldy. — Amandyq bolsa keıin, kezinde bárin de bilersiń, kórersiń... — Qasbolattyń kúshin synaǵysy kelgendeı jalpaq alaqanymen jaýyrynyna sart etkizdi. — Sen, eń áýeli, mynany myqtap uǵyp al: biz endi kóp uzamaı Boıkovtarǵa qarsy kúreske attanamyz...

— Biz endi kóp uzamaı Boıkovtarǵa qarsy kúreske attanamyz, — dep daýsyn soza qaıtalady Qasbolat. Júregi attaı týlap, tula boıyna ystyq qan shapshı bastady. Bir túıin qıt etse jarylyp ketetindeı kókiregin kernep barady.

— Meniń jańaǵy aıtqandaryma sen qalaı qaraısyń? Bizben birge bolasyń ba? — dedi Ospan.

— Aıanatyn nem bar? — dedi Qasbolat, — sendermen birge bolamyn, eldegi ózim degen kedeı-jalshylardy qasyma ertip, ýáde aıtqan jerlerińe jetemin. — Osyny aıtty da, jaýǵa shabatyn batyrdaı býyrqana túregelip, basyndaǵy bórkin jerge alyp urdy. Sonda onyń basyna shyrmap oraǵan shúberegindegi battasyp qatyp qalǵan qandy kórgende Ospan esi ketip:

— Oıbaı-aý, myna basyńdaǵy qanyń ne? — dedi.

— Kóńilińe jaryqshaq túser dep saǵan aıtpaı otyr edim, — dedi Qasbolat kózi jaınap. — Sender Qanıpany alyp ketken kúni Aralbaıdyń qol shoqparlary jınalyp kelip, meni soqqyǵa jyqqan... Maǵan Qasenbaı, Qańtarbaı, Ramazan, Bájender bolysyp edi, olardy túrip aıdap shyqty.

Ospan ókinishti pishinmen tistene basyn shaıqady.

— Qap! Qorlyǵyn-aı myna ıtterdiń...

— Urynýǵa qara taba almaı júrgen sumdar emes pe túge, — dep, Qasbolat tebirene kúrsindi. Jerde jatqan bórkin alyp, basyna basa kıdi.

Eldegi lańnyń egjeı-tegjeıine qanyp alǵan soń Ospan Qasbolatqa shynaıy jaǵdaıdy ashyp aıtty. Amantaı, Baıǵara, Metrofanovka, Moınaq selolarynyń maıdannan qaıtqan segiz jigiti burnaǵy kúni túnde Mıhaıl úıinde bas qosqan. Olar Atbasar qalasyndaǵy astyrtyn bólshevıktik uıymmen baılanys jasaıtyn Úshtik top qurǵan. Topty basqarýǵa Mıhaıl Zaharov taǵaıyndalǵan. Bulardyń túpki maqsaty — osy tóńirektegi orys qalalarynda, irgeles qazaq aýyldarynda senimdi jigitterdiń basyn biriktirip, keleshek zor kúreske ázirleý. Birte-birte qomaqty top quryp alǵan soń, Amantaıda bólshevıktik uıymnyń tirek-ortalyǵyn qurý. Mıhaıl osy bir jańalyqty Ospanǵa ońashada túsindirip aıtyp, sen de bizben birge bol, men seniń qarjymdy qaıratyńa, alǵyr aqylyńa senemin degen edi. Ospan Mıhaıl dosynyń pikirin qup alyp, dáıim seniń qasynda bolamyn, eger qajeti bola qalsa, eldegi kóńil jeter jigitterdi de osy iske aralastyramyn dep ýáde bergen.

— Ózimnen habar bolmaı, osyny tisińnen shyǵarma, — Ospan etek-jeńin jınap, ústiniń shańyn qaǵa túregeldi. — Eń áýeli, osy istiń mán-jaıyna ózim jete túsinip alaıyn, keıin myqtap sóılesermiz.

— Budan bylaı ózińmen jıi-jıi habarlasyp turaıyn. — Qasbolat sol qolynyń bes saýsaǵymen jaraly mańdaıyn sypyra sıpady. — Senderdiń bastaryńa ekitalaı kún týsa, jandaryn aıamaı alysatyn, jaýdan arashalap alatyn, senimdi kedeı jigitterdi at-turmanymen saılap shyǵaramyn...

Osy arada Mıhaıldyń bir sózi esine túsip, Ospan sony shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı óz atynan aıtty.

— Esińde bolsyn, Qasbolat, qaıratymyz ben ádis-aılamyz birdeı bolmasa, qur bet aldy daýryǵyp, kim kóringenge syr shashsaq, qurımyz... Qur talappen túk óndire almaısyń. Aqyl-aılamen abaılap áreket isteýimiz kerek.

— Sen óziń aqyldy bop ketipsiń, — dedi Qasbolat kúlimsirep. — Senimen sóz talastyratyn qaýqar joq mende. Sen ne aıtsań bárine tántimin. Táýekelge bel baıladym, sender bastaı berińder, ózime qaraǵan kedeı-jalshylardy sońyma ertip, men qostaı bereıin.

Ospan endi áńgimeniń betin búgin tańda tónip turǵan qaýip-qaterge qaraı buryp jiberdi. Qansha aıtqanmen, óz basyndaǵy áli tynymyn tappaǵan soıqandy daý qobaljyta beredi. Onyń ústine eldegi qaıyn enesine, myna jalǵyz qaınaǵasyna kún kórsetpeı, bastaryna áńgirtaıaq oınatyp jatqan dushpandar anaý. Osyny oılap ketkende kóńili beıjaı bolyp, tynysy taryla bergen.

Ospan qaınaǵasyna bir sóz tastady:

Solardyń kúıin kórgenshe, naǵashy apam men eki úıiń bizdiń qalaǵa nege kóship kelmeısińder?

Qasbolat muny Ospannan buryn oılaǵan eken.

— Jeńeshem ekeýmiz qalaǵa keshsek qaıtedi dep aqyldasyp edik, — dedi ol, — jurtqa qashqan buzaýdaı, qyzdyń artynan ketkenimiz tiride uıat bolar dep qoıǵanbyz.

Ospan alystaǵy noqattaı qarasynnan kózin ala berip, Qasbolatqa moıyn burdy. Janashyr, qamqor kóńildiń baılaýyn jetkizdi.

— Óziń de aıtyp otyrsyń, olar bizdi aıamaıdy, eń bolmaǵanda, taǵy da bir ret jantalasyp áreket isteıdi. — «Shamalary kelse bizdi qurtýdan da taıynbaıdy» degen jerin ádeıi irkip alyp qaldy.

Qasbolat jaýabyn saılap otyr edi.

— Bizge bola ýaıymdamaı-aq qoı, qashanǵy qýdalaı berer deısiń — dedi. «Qıyn istiń bar salmaǵy sende jatyr» degendi qabaǵynan ańǵartty. Onyń emeýrinine túsine qoıǵan Ospan irkilmesten:

— Bizge bola sender de saspańdar, Mıhaıldar turǵanda men jaýymnan yqpaımyn, — dedi.

Qasbolat arqan boıy kóterilip, býaldyr bult arasynan aspan shoqtyǵyna órmeleı bastaǵan surqaı kúnge moıyn soza qarap, mezgildi oısha mólsherlep aldy da:

— Men keteıin, aıtatyn basqa neń bar? — dedi. Ospan da onyń el kózine túsip qalmaı turǵanda aýylyna qaıtqanyn qalap otyr edi.

— Ekeýmizdiń aramyzda bolǵan búgingi áńgimeni, eń tegi, áıelińe de aıtpa, — dep eskertti Ospan.

— Jaraıdy, aıtylǵan sóz osy arada qalsyn... Aralbaılar jaqtan jaman sybys estilse, tez habarlaımyn...

— Saq bol...

ARPALYS

Oktábr aıy bastalǵan. Aspan bulyńǵyr. Tún sýyq. Alǵashqy jaýǵan aqsha qar jer betin búrkep alǵan. Tabıǵattyń talaýrap, qara barqyn tartqan kóńilsiz shaǵy.

Aıaq aýzyndaı eki bólmeli jer úıde, syqsıma kerosın shamnyń jaryǵymen Ospan men Qanıpa ońasha suqpattasyp otyrǵan. Kúnbala mana aýyryp jatqan Sátmaǵambettiń kóńilin surap keleıin dep, sol úıge ketken. Jas jubaılardyń kópten beri óz úılerinde bas qosyp, ońasha emin-erkin otyrǵandary osy edi. Ekeýi de syrttan ańdyǵan jaýynan saqtanyp, tún balasynda.

Mıhaıl úıinde bolatyn. Abyrjyp, alańdaýmen, tymyrsyq qorqynyshpen talaı kúnder ótip ketken. Ne de bolsa búgin bir adam qusap, óz úıimizde otyraıyqshy dep, ekeýi mana kúndiz ýádelesken-di.

Bular tórgi bólmede. Qanıpa ornynan shapshań turyp baryp, endigi men bıiktigi birdeı alasa terezeniń erneýindegi qoqaıma jetilik shamnyń shólmegin sýlyq oramalmen ustap, eptep sýyryp aldy. Shamnyń biltesin molyraq shyǵaryp, ortaıyp qalǵan kerosınin shaıqap-shaıqap, shólmekti qaıta kıgizdi. Sonda bólme ishiniń jaryǵy molaıyp, áldeqandaı kóńildi kórik paıda bolǵandaı. Qanıpa naıqala basyp, tórde túnerip otyrǵan Ospanǵa eńkeıe jaqyndaı berdi.

Ospannyń aldyna qaqqan qazyqtaı qaqshıyp otyra qaldy. Eki bilegin qysyp, nazdana til qatty:

— Nege júdep otyrsyń? Bir jeriń aýyra ma?..

Ospan jabyrqańqy túsin sál jylytyp, bolar-bolmas jymıa kúldi. Súıikti jarynyń kóńiline qaıaý túsirmeıin degen oımen keler-keteri joq bir syltaý aıta saldy:

— Jaı ásheıin, oılanyp otyrmyn...

— Neni oıladyń?..

— Osy jalshylyq ıtten qashan qutylar eken dep, sony oılap otyrmyn.

— Qoıshy, táıiri, jalshylyqqa úırengen adamsyń ǵoı, bárinen de basymyz aman bolsyn deseıshi. — Qanıpa qolda barǵa qanaǵat tutyp, mańdaıǵa bitken baq-dáýletke salaýat deıtin kóndim keıip kórsete, ystyq alaqanymen Ospannyń jazyq mańdaıyn aıalap sıpaı berdi. Súıkimdi qylyǵymen, baldaı tátti lebizimen jigittiń jadaý janyn sergitip jiberdi. Qashanda osylaı. Dáıim Ospannyń qas-qabaǵyna qarap, múbádá ol muńaıa qalsa, tipti kókiregińe qaıǵy-qasiret ýyn quıatyn qaıdaǵy bir jaqsy áńgime aıta bastasa, ebin taýyp, sol aýyr kúıden qutqaryp jiberetin. Teginde, basyna álemet qaýip-qater tóngende, tutqıyl pále-qyrsyqqa ushyrap qalǵanda qoryqpaıtyn, qaıǵyrmaıtyn adam bolmaıdy. Biraq kóp adamdar mundaı qysylshań shaqta óziniń kóńil kúıin bildire bermeıdi, ishten tynyp, jan sezimim syrtqy elge kórsetpeıdi. Qanıpa minezi osyndaı. Al keı adamdar qıt etse ishki sezim tolqynyna ıe bola almaı, joq nárseden sekem alyp, óziniń qýanyshyn da, renishin de, qaıǵy-muńyn da tabandy pash etip alady. Bul — Ospanǵa tán minez.

Qanıpa endi baıaǵy balalyq shaqtarynan, alańsyz birge júrin, qatar ósken qyzǵylyqty albyrt dáýrennen sóz qozǵap, ýaıym uıalaǵan ot basynan Ospandy bir aýyq aýlaqqa alyp ketip edi, Ony qaıtsem kóńildendiremin dep, bereketti beıbit turmys kóshirgen muńsyz jas jandardyń jaıdary jaz sekildi ǵanıbet daǵýasyn qýyp, biraz shalqyp alǵan. Qalaı degenmen, Ospan júregin túıtkildendire beretin bir qamshaý jaıt bar. Mana kóz baılana bergende elden Qasenbaı kelip qaıtqan. Ol kelgende Qanıpa úıde joq edi. Marıa Ivanovna ekeýi jadaǵaı arbaǵa minip, jel dıirmenge ún tartqyzýǵa ketken.

Qasenbaıdy ádeıi Qasbolat jiberipti. Aralbaılar qaladaǵy Boıkovtarmen aýyz biriktirip, Ospannyń kózin joıýǵa, Qanıpany qaıtyp alýǵa neshe túrli amal-aıla qarastyryp jatqandaryn Qasenbaı Ospanǵa qynjylyp jetkizgen. El arasyndaǵy uzyn qulaq sybysqa qaraǵanda Aralbaılar «qyzymdy zorlyqpen tartyp áketti, qalaǵa aparyp, úı astynan qazǵan sýyq apanǵa qamap qoıdy» degizgen bolyp, Kúljekeıdiń atynan ýezik sotqa aryz beripti... Munymen qoımaı, olar Qasbolatty da jylydaı qolǵa alypty. Ospannyń bir top qarýly jigitterdi ertip ákelip, Qanıpany eriksiz áketkenine sot aldynda kýá bol, bizdiń bul isimizden bas tartsań Ospanǵa qosa seni de qurtamyz, — dep Arylbaı ashyq aıtypty... Osynyń bári ázirge turlaý-túıini, dálel-dáıegi joq qur laqap sıaqty. Qansyrap qalǵan yzaly jaýdyń áıteýir túbinde bir qıratyp alam dep, alystan shabynǵan baıbalamy sekildi... Ospan oıy bir mezet osy bir juqana medeýge qorǵalaı bergen. Ár nárseniń parqyna kóz jiberip, paıymdap qarasa, bul oıy túbirimen qate eken. Qasenbaı aıtyp ketken daqpyrt-laqaptyń tuńǵıyq tereńinde, qat-qabat qaltarysynda óshpendi jaýdyń shat-shálekeı pálesi jatqandaı. Ospannyń álgi bir ádette jaýar kúndeı túnere qalýynyń túpki sebebi de osy. Beıýaqta beı-jaı otyrǵan jar kóńilin ashaıyn dep, Qanıpanyń ásem daýyspen náshine keltire salǵan áni de Ospanǵa pálendeı áser ete qoımaǵan. Sury qashyp, janarynan áldeqandaı ýaıym ańǵartyp, tunjyraı bergen. Usynsa qol jetetin jerde atoılap, arpalysyp júrgen qanquıly jaý qaterinen paıda bolǵan jymysqy qorqynysh júregin syzdatady. Ospan bara-bara áldebir júırik oıǵa berilip ketti. Búkil jer-dúnıeni túgel qursap alǵan qara túnek tún qushaǵynda yńyrsyp, yshqyna tolqyn atqan sheksiz-sheksiz qara kók teńiz betinde Qanıpa ekeýi qaltyldap aǵyp bara jatqan qos jańqaǵa uqsap ketti. Ólimsirep janǵan qoqaıma shamnyń kúńgirt sáýlesine bólengen tábenek terezeniń ar jaǵynda, Esildiń jaǵasynda ajaldyń jeksuryn kóleńkesi kólbeńdep júrgendeı bolady. Er qorǵany nar táýekeldi dátke qýat tutyp, qansha qaırattanaıyn dese de shyntýaıtqa kelgende kúshi basym, amal-aılasy asqan zymıan jaýlarynyń qamdap jatqan sumdyq oıran-topanyn oılap ketkende, et júregi órepkı beredi.

Qanıpa bolsa, Ospannyń aýjaıyna qarap, barǵan saıyn oısyraı túsken kóńil kúıiniń qubylysyn qas qaqpaı baǵyp otyrdy. Búgin Ospannyń nege osynsha nalyp otyrǵanyn bilgisi kelip, yntyzary qurıdy. Sonda da, «Saǵan ne boldy? Maǵan nege aıtpaısyń?» — dep ókpe-naz bildirýdi jón kórmegen. «Menen jasyratyn ne syry bar deısiń, ózi de aıtar», — degen úmitpen yńǵaıyna qarap, irkile bergen. Biraq búgingi orasan renishiniń túpki sebebin óz biligimen aıta qoıatyn Ospan joq. Tymyrsyq únsizdik uzaqqa sozylyp bara jatqan soń Qanıpa shydaı almaı:

— Myna túrińe qaraǵanda, sirá, bir sumdyq habar estigensiń ǵoı, qorqady dep, maǵan aıtpaı otyrsyń ǵoı, — dedi. Oımaq aýzy burtıyp, qaraqat kóziniń qarashyǵy tuna qalyp, surlanyp ketti.

Ospan kenet ózgerdi: bult arasynan jarq etip shyǵa kelgen kúndeı jaınań qaǵyp, qarsy dálel aıtty:

— Túk te estigen joqpyn... Anadaǵy Mıhaılǵa baılanysty sharýa túbinde qalaı bolar eken dep, sony oılap, mazam ketip otyr...

«Mıhaılǵa baılanysty sharýa» Qanıpaǵa kópten beri málim. Ospannyń Mıhaıl Zaharovpen sóz baılasyp, olardyń astyrtyn tobyna aralasýǵa ýáde bergenin de biletin. Endi Ospan sol ýádesinen aınyp qalǵan ba, qalaı — degen, dúdamal kúdikpen ádeıi oǵan qarǵasha saldy:

— Jigit adam ne kórse de bergen sertinen aını ma eken? — dedi.

Ózi tilep alǵan ótkinshi kinány Ospan aýyrlaı qoıǵan joq. Endi ishki saraıyna oıran salǵan bir shynaıy gáptiń túıinin tarqatty.

— Áneýgi kelgeninde osy is jaıyn Qasbolatqa aıtyp edim, sonym ántek aǵattyq boldy bilem, — dep, búgingi kóńilsizdiginiń sebebin osyǵan saıdy. — Elge jaıylyp ketpese ıgi edi...

Qanıpanyń júregi dir ete qaldy. Shynynda da Qasbolat baıqaýsyzda bireýge aıtyp qoısa, elge tarap ketip, syrlary ashylyp qalmasa naǵysyn!

— Qap, asyǵystyq istegen ekensiń, ábden rettelip alǵansha aǵataıyma sony aıtpaı-aq qoıa tursań da bolatyn edi ǵoı, — dedi.

Ospan ótken iske ókingennen ne paıda degen táýekelshil syńaımen jýyp-shaıyp:

— Qansha aıtqanmen, Qasbolat ustamdy jigit qoı, bizdiń qupıa syrymyzdy shasha qoımas, — dedi.

Ekeýi bolmystyń quz-qıa, muzart shyńdaryn buzyp ótip, óz bastaryndaǵy áli aıaǵy jerge tımegen, qaýip-qateriniń jalyny sónbegen, laısań oqıǵamen qabattasyp, órship, órilip kelip, sanalaryna tastaı ornap qalǵan osy bir jańa betalys jaıyn keńesip, uzaq otyrdy. Mıhaıldar qolǵa alǵan qıyn istiń neden bastalatynyn, qalaı óristeıtinin, saıyp kelgende, aqyry nemen tynatynyn Qanıpa túgil, Ospannyń ózi de aıqyn bile bermeıdi. Onyń áıteýir, túbinde osylaı bolar-aý deıtin joramaly bireý-aq: kedeı-jalshylar, jumysshylar bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp birikse, sanaly azamattardyń basqarýymen jumyla kúreske attansa, teńdikke qoly jetýi haq. Atbasar qalasynda dáriger Ádilbek Maıkotov basqarǵan astyrtyn uıym bar ekenin, myna Amantaıdaǵy endi uıymdasqan top sonyń basshylyǵymen jumys isteıtinin Mıhaıl Ospanǵa muqıat uǵyndyrǵan. Qansha aıtqanmen, munyń ózi de Ospanǵa áli alystan eles bergen saǵym sekildi.

Mıhaıldan estigen jańalyqtaryn Ospan áneýkúni Qanıpaǵa óz álinshe túsindirip bergen. Maıdannan qaıtqan Mıhaıl qatarlas on shaqty jigit Amantaıdaǵy jańa uıymdasqan toptyń negizgi uıtqysy eken. Topqa kirgen jigitterdiń jeke-jeke aty-jónderin ázirge Ospannyń ózi de bilmeıdi. Onyń oıynsha anaý-mynaý usaq iske Mıhaıl aralaspaıdy. Ol júrgen jerde bereke bar, yntymaq-birlik bar. Óz júreginiń osy bir aınymas senimin Ospan osy sapar Qanıpaǵa az sozben jetkizip, onyń jan saraıyna tam-tumdap jaryq sáýle túsire bastaǵan. Bul oraıda Qanıpa da oısyz emes eken. Ospan aıtqan eresen jańalyqty tasqa basqan jazýdaı samsatyp kóńiline toqyp almasa da, túısigi jetkenshe uqqan jaılaryn dolbarmen ańǵartyp, jan jarynyń kózdegen murat-maqsatyn janymen quptaı berdi.

Ospan Qanıpaǵa betin túzep, múláıim pishinmen:

— Kerek ýaǵynda bizdiń elden bir top senimdi jigit saılap alsaq, erler edik, — dedi de, ornynan shapshań turyp baryp, jaryǵy qaraýytyp bara jatqan shamnyń shólmegin sýyryp alyp, biltesin eselep shyǵardy. Bir qolymen terezege súıenip turyp qaldy.

Qanıpa úı ishiniń jaryǵy molaıǵan kóńildi sátti kútip otyrǵandaı-aq, lyp etip, Ospan qasyna bara bere, yntyq yqylaspen úzile til qatty:

— On birinshi jigitińniń esebine meni de qosyp qoı, — dedi. Kómekeıi búlkildep, ar jaǵynan qabyndap kelgen túıdek-túıdek pikirin ádeıi tastap, Ospanǵa synaı qarady.

Ospan kelinsheginiń aspannan túskendeı bolǵan jańaǵy tosyn áreketin áý basta qaljyńǵa burǵysy kelip, kúlimsireı oqtala berip edi, meselin qaıtaryp, saǵyn syndyrarmyn dep, tilin tarta qoıdy. Endi bir esepten: «Áıel joly jińishke ǵoı bizdiń azapty isimizge aralaspaı-aq qoı, bir úıden men de jetermin», — degisi keldi. Qanıpanyń kóńili qalar dep, bul oıynan da tez bas tartty.

— Talabyń qaıyrly bolsyn, janym! Sáti túsip, ekeýmiz birdeı Mıhaıldardyń sońynan ersek, eldegi áıel jynysynan qolyna qarý ustap, jaýǵa shapqan túńǵysh batyr áıel sen bolarsyń, —  dedi.

— Bolsa nesi bar, qolymnan qarý túsip qalar deısiń be?

Muny Qanıpa: «Áıeldiń qolynan ne keledi dep, meni ajýalap tursyń ǵoı», — degen ókpe-nazǵa meńzep aıtty. Sonda Qanıpa esine ákesi marqumnyń bir sózi túse ketti: «Aman bolsa meniń qyzym er jigitten kem bolmaıdy».

Ospan únsiz. Qanıpa onyń aýzyn baǵyp túr. Endi ne aıtar eken? Shynynda da Qanıpa muny ásheıin jel kóńildiń áserimen, jastyq shaqtyń et qyzýymen aıtýyn aıtsa da, jeme-jemge kelgende belsenip shyǵa almas. Osyndaı bir býaldyr oı keldi Ospanǵa. Osy jaǵdaıattan taǵy da bir-eki aýyz sóz qaǵysyp, Qanıpanyń osy jolǵa shyn kóńilmen qulaı berilgen senimdi qalpyna kózi jetken soń jańaǵy kúdiginen tabanda bezip shyqty. Qanıpanyń qazirgi myǵym da bekem syńaıy, aınymas sert aınasyndaı jaltyldaǵan otty móldir qara kózderi kerek ýaǵynda jaý jaraǵyn asynyp, er azamattarmen birge qandaı da bolsa qıyn joryqqa attanýǵa ázirmin dep turǵandaı. Ospan Qanıpanyń aýzy beriktigine, ustamdylyǵyna kámil senip, áıteýir, túbinde bilmeı qoımaıdy ǵoı, osy bastan qulaǵy qana bersin dep, osy qıyn is jaıynan habar bergeni bolmasa, Qanıpa dál osyndaı batyl áreketke bara qoıar dep oılamaǵan. Endi kelinsheginiń oıda Joqta naızaǵaıdaı jarq etkizgen batyl talabyna rıza bolyp, qýana kúlimsirep, azyraq otyrdy da:

— Men saǵan senemin, janym! Talabyńa rızamyn, qaıda barsaq ta, qaıda júrsek te birge bolaıyq, — dedi.

Qanıpa Ospandy qapsyra qushaqtap alyp, súıe berdi.

— Tiri bolsaq bir tóbede ólsek bir shuqyrda bolaıyq...

Baǵyt-baǵdary, oıy-qyry, bel-belesi áli aıqyndalmaǵan táýekelshil joryqqa kúnderdiń kúninde Ospandarmen birge attanatynyn jan-tánimen sezinip, Qanıpa tas músindeı qatty da qaldy. Endi bir mezette kenet jan bitkendeı, tutqıyl keremetimen Ospandy tań qaldyryp, esin alǵysy kelgendeı, búkil denesimen yrǵala qozǵaldy. Janary ottaı jalt etip, surǵylt júzine altyn araı nur oınap shyǵa keldi. Ospannyń kóńili de, kózi de jarynyń jan tebirentken otty janarynda. Qanıpa onyń kózine ala qystaı emindirip, ańsatyp kelgen jyl qusyndaı kórinip ketti. Qanıpa da osy mezette Ospandy ejelden birge jasasyp kele jatqan kári serigindeı, asqaraly panasyndaı kórip, oǵan degen qumar -qushaqtary tasqyndaı bergen.

Qanıpanyń ishki dúnıesine daıym asyr salyp, keıingi kezde sál baıaý tartqan áke kegi osy arada naızaǵaı oǵyndaı syrtqa atylyp shyqty. Eńiregen er qaıratyna bergisiz bir eresen qımylmen silkine qozǵalyp, shamyrqana ún qatty:

— Shirkin-aı, Boıkov pen Aralbaıdyń senderdiń qoldaryńnan jaıraǵanyn kórsem armanym bolmas edi-aý!..

Ospan Qanıpa sheshiminiń syryna endi túsinip, onyń kekti júzine tańyrqaı qaraı berdi. «Á, osylaı ma edi? Jańa bildim ǵoı», — dedi ishinen. Qanıpanyń túsi sýyq, qabaǵy qatýly. Dál osy arada Boıkov pen Aralbaı qolyna tússe, tútip jep qoıatyndaı qany qaınap, kóńilin aldym qyp-qyzyl ot japty. «Táýekel dep Ospandardyń sońynan er, qyzym! Jaýyńnan meniń kegimdi al!» — dep jan túkpirinen áke daýsy sampyldaıdy.

«Men sendermen birge ákemniń kegi úshin jaýǵa qarsy attanamyn» desem qaıtedi degen bir oı keldi Qanıpaǵa. «Joq, bolmaıdy, sózdi kóbeıte bersem, sharýany búldirip alarmyn. Tilim men jaǵyma súıenip, qur bet aldy saıraı bergenshe, ne kórsem de osylarmen birge kóreıin». Qanıpanyń synaptaı sýsyǵan júırik oıy osyǵan toqyraǵan. Ol endi bir qıyn istiń tetigin tapqandaı, ishindegi sher-shemeni bir aýyq orta túskendeı, baısal taýyp, sulyq túse berdi.

Endi ekeýi qıyn isti túıip, mashyqty dúnıaýı keńeske kóshkende, Kúnbala keldi. Balasy men kelinin aınalyp-tolǵanyp shurqyrady da qaldy.

Kúnbala aıtyp otyrsa, Sátmaǵambet naýqasynyń álpeti jaman eken. İshi kúpteı bop isip ketipti. Keýdesi syryldap, tynysy aýyrlaı bastapty. Qara shaıdan basqa nár tatpaıtyn kórinedi.

Ospan men Qanıpa keshe keshkisin Sátmaǵambettiń kóńilin qarap shyqqan. Onda birshama táýirleý sıaqty kórinip edi. Tósegine shalqasynan jatqan kúıinde bularmen nedáýir sóılesken-di. Búgin nasharlap qalypty deıdi. Ospan Sátmaǵambettiń keshegi aıtqan bir sózin esine túsirip, onyń endi adam bolmaıtynyna kózi jetkendeı basyn shaıqap, qamyǵa berdi. Ákesi marqummen talaı jyl joldas bolǵan, jaqyn týysyndaı bop ketken Sátmaǵambettiń múshkil háli Ospandy neshe túrli oıǵa qaldyrdy. Shynymen-aq, myna kisi osy aýrýdan ólip kete me? Sonda qalaı? Emdetpeı, dáneńe etpeı, osy kúıinde qaldyramyz ba? Osy másele jóninde Mıhaılmen aqyldassa qaıter edi. Ne aıtar eken?

— Sátmaǵambet aǵa saǵan ne aıtty? — dep surady sheshesinen.

— Ne aıtsyń? — Kúnbala móltildegen kóz jasyn kóıleginiń jeńimen súrtti. — Osy aýrýdan aman qalmaspyn deıdi bıshara... Baqyl bol, jaman aıtqan jerim bolsa, kesh, jalǵyz balań men kelinińniń qyzyǵyn kór dep, qınalyp, kózine jas aldy.

— Bul kisi burynnan aýrý ma edi? — Qanıpaǵa Kúnbala jaýap berdi.

— Qulyndaı oınap júrgen pildeı jigit emes pe edi, bir tóten aýrýǵa kezdesti ǵoı... Baıaǵydan bergi shekken beıneti shyǵar shyǵyp jatqan...

— Osyndaǵy dárigerge kórseteıik, emdel dep osynda qudaıdyń zaryn qyldym, — dedi Ospan qabaq shytyp. — «Ajalyma týra kelgen aýrý bolsa oǵan dáriger ne isteıdi», — dep kónbeıdi.

Jazmysh solaı bolsa, oǵan seniń dárigeriń ne isteıdi? — Kúnbala Sátmaǵambetti bastan ólimge beıimdep qoıdy.

Ospan urshyqtaı úıirip, ishki tolqyn áserimen eksimdene sóıledi:

— Qara da tur, apa! Sátmaǵambet aǵany men qudaıdyń tyrnaǵynan arashalap alyp qalamyn.

Kúnbala qasyndaǵy Qanıpaǵa moıyn buryp, tiksine:

— Myna Ospanǵa ne bolǵan, áı! Qudaıda munyń ne jumysy bar? Qoı deseıshi mynaǵan, — dedi de, Ospanǵa qynjyla qarady. — Nege osynsha jeliktiń, balam? Táýbaǵa kel!..

— Apa! Men áldeqashan táýbamnan jańylyp, qudaıdan bezgen qazaqpyn.

— Qoısaıshy, Ospan! Nemene, osy arada shesheńmen salǵylasaıyń dep pe eń? — dedi Qanıpa.

Ospan jeńilgen álpet kórsetti:

— Sózden sóz shyǵyp ketti ǵoı...

— Apa! — Qanıpa Kúnbalany qushaqtaı aldy. — Ne der eken dep, sizge ádeıi aıtqan bolar, osynyń ishi qudaıdy jek kóredi ǵoı deısiz be? Siz onyń Sátmaǵambet aǵany dárigerge emdetem degenine qarsy turmańyz, jaraı ma?

Kúnbala oıly: bir esepten Ospan men Qanıpanyń pikiri teris emes sıaqty. Óser jastarǵa ósher káriniń qyrsyǵy tımesin. Aınalyp kelgende Sátmaǵambetti dárigerge kórsetip, emdetse eshkim de qudaıǵa kúnákar bola qoımas. Kúnbala endi túsin jylytyp, ymyraǵa keldi.

— Áı, Ospanjan-aı! Ákeńe tartqan bir bet mineziń bar-aý seniń. Bir qısaıǵan jaǵyńnan ólseń de turmaısyń. Jaraıdy, «sabaqty ıne sátimen» degen, dárigerińe kórset Sátmaǵambetti.

Bul áńgime osymen tynyp, Qanıpa men Ospan kúndegi ádetteri boıynsha Mıhaıl úıine túneýge ketti.

QUTQARÝ

Dáriger Evgenıı Pavlovıch Poletaevtyń Amantaı qalasyna kelgenine segiz aıdyń júzi bolǵan. Shoqsha kúmis saqaldy, uzyn boıly, qyryqqa shamalas shegir sary kisi osy ótken kóktemdegi kók salpaqta paıda bolǵan. Ol kisiniń ıt arqasy qıandaǵy sonaý Petrogradtan ne qylmyspen aıdalyp kelgenin stanovoı prıstavtan basqa eshkim bilmeıdi. Osyndaǵy keıbireýlerdiń sózine qaraǵanda, prıstav onyń qolynan mindet hat alyp, osy qaladan basqa jaqqa shyqpaısyń, aı saıyn úsh dúrkin kelip kórinip turasyń dep, qoıa beripti.

Evgenıı Pavlovıch qalanyń kúnshyǵys jaq shetindegi Gorbenko Marıa deıtin jalǵyz basty kempirdiń úıine ornalasqan. Marıanyń jalǵyz balasy Mıkola burnaǵy jyly soldatqa alynǵan. Maıdanǵa kirisimen oqqa ushty degen qara qaǵaz kelgen. Jetpisten asyp ketken ólmeli kempir qaraqan basy qýaryp, jalǵyz qalǵan.

Áýelgi kórgish bir buzaýly sıyry men azyn-aýlaq qusynan basqa maly da joq.

Áýelgi kelgen kezinde jyly qabaqpen qarsy alyp, bar tamaǵyn aýzyna tosqan meımandos úılerge qonaqtap júrgeninde Evgenıı Pavlovıch bir kúni oıda joqta bolmashy bir sebeppen Mıhaıl Zaharovqa kezdesken. Udaıymen úsh kún jatyp, bitegene tanysyp alǵannan keıin Mıhaıl ony Marıa kempirdiń úıine ornalastyrǵandy. Tamaǵyń ózińnen bolsyn, páter aqy almaımyn dep, Marıa kempir táý basta keshirim jasaǵan. Marıa Akımovnanyń uǵymynda Petrograd kıeli shahar. Ózi shirkeýge baryp, ǵıbadat qylǵanda jurttyń bári «Ýa, qudaıym, patshamyzdy saqtaı kór!» — dep minajat aıtatyn, sonyń amandyǵyn tileıtin patsha aǵzam Petrogradta turady ǵoı. Súıikti uly Mıkola sol patshany germannan qorǵaımyn dep opat bolǵan joq pa? Myna Evgenıı Pavlovıch osy kıeli shahardan kelipti. Múmkin ol jaratýshynyń buıryǵymen sharapatyn tıgizgeli kelgen shyǵar. Kıeli shahardyń adamdary da shetinen kıeli bolmaqqa kerek. Mıhaıl Zaharov ádeıi baryp Evgenıı Pavlovıchti úıine turǵyzýdy ótingende dinshil kempirdiń basyna osy tárizdi oılar kelgen. Sol sebepten ol Mıhaıldyń ótinishin birden qup alǵan.

Úırenise kele Evgenıı Pavlovıchty el «jer aýǵan doktor» dep atap ketken. Arada bir aı ótkende qarap júrip, ábden ishi pysqan soń, Evgenıı Pavlovıch prıstavqa ótinish aıtyp, osyndaǵy dárigerlik pýnktke qyzmetke qoıýyn suraǵan. Prıstav úsh kún oılanyp, aqyrynda, «bu da bir halyqqa degen qamqorshylyǵymnyń nyshany bolsyn» dep, Evgenıı Pavlovıchtyń ótinishin qup alyp, suraǵan qyzmetine qoıǵan. «Bir jylǵa sheıin bir tıyn jalaqy tólemeımiz, — dep eskertken prıstav. — Osy ýaqyttyń ishinde bizge qyzmetiń jaqsa, jaqsy dáriger ekenińdi tanytsań, aılyq jalaqy taǵaıyndaımyz da, ony halyq ortasynan starosta arqyly jınap beremiz». Sonymen «jer aýǵan doktor» jasynan jany súıgen, ómirden tańdap alǵan mashyqty kásip-hareketin qaıta tapqan. Áıteýir, eki qolǵa bir jumys dep, iske nemquraıdy qaramaı, halyqqa adal qyzmet isteýdi aldyna birinshi maqsat etip qoıǵan-dy.

Oktábr aıy teń ortadan aýǵan. Marıa Akımovnanyń qulazyǵan kishkentaı úıine Evgenıı Pavlovıch kelgeli jarqyn nur kirgen. Osy bir «qudaı aıdap ákelgen» qaýqyldaq kisi jetim kempirge jaqsy sózimen dem berip, qamqorshy bolǵan. Kúnnen kún asqan saıyn osy úıdiń turmys kúıine áldeqandaı ásem kórik bitkendeı, ózgeshe kóńildi bola bastaǵan. Buryn buryshtaǵy Marıam ana men Aısanyń jansyz beınesine tabynyp, solardan ǵana jadaý janyna medet alatyn Marıa Akımovna endi «patsha shaharynan kelgen meıirimdi doktordy» Mıkolanyń kózin kórgen joldasyndaı kóretin.

Evgenıı Pavlovıch keshki tamaǵyn iship, aspaly domalaq shamnyń jaryǵymen, jadaǵaı taqtaı tósekte kitap oqyp jatyr edi. Aýyz úıdiń esigin syqyrlata ashyp, eki adam kirip kelgende tóseginen atyp turyp, solarǵa qaraı berdi, aldyńǵysyn birden tanydy: óziniń tanys jigiti Mıhaıl Zaharov. Onyń artyndaǵy qazaq jigitin erkin tanı qoıǵan joq. Anada Mıhaılmen birge júrgenin birer kórgeni bar. Osyndaı bir kóńili sergek, eti tiri qazaq dosym bar dep, Mıhaıldyń birde syrtynan tanystyrǵany esine túse qaldy. Aty-jóni jadynda qalmaǵan eken. Dáý de bolsa, Mıhaıldyń sol jigiti osy shyǵar dep shamalaıdy.

Mıhaıl ıilip kelip, Evgenıı Pavlovıchqa qolyn usyndy.

— Sálemetsiz be, qurmetti doktor!..

— Óziń de aman-esen júrmisiń, Mıhaıl Vasılevıch!..

Ospan Mıhaılmen qatarlasa berip, eki qolyn birdeı sozdy.

— Assalaýmaǵalaıkým, qurmetti doktor!.. — Evgenıı Pavlovıchtyń salaly saýsaqtaryn qaýsyra qysty. Anaý Ospannyń tiline túsinbese de, áıteýir, qazaqsha sálemdeskeni shyǵar dep shamalaǵan.

— Amansyń ba, jigit! — Ol izetpen til qatty.

— Tanysyp qoıyńyz, Evgenıı Pavlovıch! Bul jigit meniń bala jasymnan bergi dosym, jeti atasynan baqtashy, Ospan Jamanbaev...

— Tipti jaqsy, bek áıbát! — Evgenıı Pavlovıch Ospannyń túr-tulǵasyn bastan-aıaq sholyp ótti. — Iá, syrtyńnan biletin edim, Mıhaıl Vasılevıch aıtqan... Osy saǵatta júzdesip, tanysqanyma qýanyshtymyn...

Ospan jyly júzdi, aq jarqyn dárigerdiń bıazy lebizine ynta-yqylasymen qulaı rıza bolyp, súısine jaýap qatty:

— Men de sizben tanysýǵa qushtar edim, Evgenıı Pavlovıch! Óz betimmen kelip juǵysýǵa batylym jetpedi. Sáti búgin tústi.

Evgenıı Pavlovıch oryssha múltiksiz sóılegen baqtashy jigitke qaıran qalyp, onyń aqyl-parasatyn jaınaǵan janarynan kórgendeı jotaly aq sary murtyn suq saýsaǵymen sypyra sıpap, altyn jyrǵaly qystyrma kózildiriginiń astynan kúlimsireı qaraı berdi. «Otyryńdar!» — dep, eki jigitke eki jerden oryndyq nusqady. Ózi jaıdaq tósek aǵashtyń shetine otyrdy. Úlkendigi túıeniń kózindeı dóp-dóńgelek qara maýytymen kózildirigin ysqylap súrtip, oıly pishinmen únsiz otyrdy da, kózildirigin jarqyldata kıip aldy. Qasynda jaqyn otyrǵan Mıhaılǵa kóz jiberdi.

— Qalaı, Mıhaıl? Jigitter aman ba? Sharýalary jaqsy ma? — dedi.

— Jigitter tegis aman, — dedi Mıhaıl irkilmeı, — sharýalary óte jaqsy, anaý-mynaý aýrý-syrqaýdy mańaılaryna jýytatyn emes.

«Munyń surap otyrǵany qaıdaǵy jigitter? Nege tuspaldap sóıleıdi?» Osy arasyna Ospan túsinbeı qalǵan. «Bul ekeýiniń arasyna synadaı qystyrylýdyń jóni qaısy? Azar bolsa, keıin osy úıden shyqqanda Mıhaıldan surap bilermin».

— Aıtpaqshy, sen jańa úılengen jigitsiń ǵoı? — dep Evgenıı Pavlovıch Ospanǵa nazar aýdardy, — Alǵan jaryń qutty bolsyn, baqytty bolyńdar! — Jalpaq alaqanymen Ospannyń qolyn qarmap alyp, silkip qoıdy.

— Raqmet, Evgenıı Pavlovıch!.. — Ospannyń beti qyzara qaldy.

Evgenıı Pavlovıch ıegin kóterip, dybystap qoıdy.

— Marıa Akımovna!..

Búrmeli qara beldemshe baılaǵan, basyna aq oramal jamylǵan kúdis jaýyryndy aryq sary kempir jorǵalaı basyp kelip doktorǵa sypaıy til qatty:

— Nege shaqyrdyńyz, Evgenıı Pavlovıch?..

— Myna jigitterge kofe berińizshi!..

— Qup bolady. — Kempir aýyz úıge baryp, lezdiń arasynda Ospan men Mıhaılǵa eki stakan kofe ákep berdi de, ózi ile-shala qaıta shyǵyp ketti.

— Sýyńqyrap qalǵan shyǵar, sonda da bizdiń Petrogradtyń dámin tatyńdar! — Evgenıı Pavlovıch murtyn sylap, búıirin taıanyp, jigitterge qurmet kórsetti. Mıhaıl men Ospan jaırań qabaqtarynan rızalyq tanytyp, qola saýytty juqa stakandaǵy jyly kofeni syzdyqtap urttaı bastap edi, doktor osy mezette áldene esine túskendeı qabaǵyn shytyp, júzi qýaryp muńaıa sóılep ketti.

— İshińder, ishińder, jigitter! Ázirge qolda barymyz osy... Peterbýrgten ala kelgen kofe de taýsylar, kıip kelgen kıimderim de tozar... Ony qoıshy, olardyń ıesi de...

Doktordyń sarǵylt júzinde týǵan jerin, súıikti qalasyn, onda qalǵan jaqyn-jarandaryn ańsaǵan jalqy jannyń saǵynyshy bar. Suńǵyla Mıhaıl muny kórgen jerden ańǵara qoıdy. «Jer aýǵan doktordyń» qaltqysyz syı-qurmetine meılinshe rıza bolyp, torqaly toı tórinde otyrǵandaı esi ketken Ospan onyń álgi muńly sózin toryqqan adamnyń keıde ólimdi oılap, bar dúnıeden túńile qalatyn eskilik ádetine saıyp, kofeni sarqyp ishti.

Ospan stakandardy aýyz úıdegi Marıa kempirge aparyp berip, dereý qaıta oraldy. Sol eki arada Mıhaıl ketetin yńǵaı kórsetip, tyqyrshı bastaǵan.

— Sizde bir sharýamyz bar edi, — dedi ol.

— Aıtyńyzdar...

— Myna jeti atasynan beri qaraı tuqym qýalaǵan baqtashynyń ákesi marqumnyń jan serigi, osy qaladaǵy sıyr ataýlynyń qamqorshysy Sátmaǵambet degen kisi qatty naýqastanyp jatyr edi.

— Naýqasy qatty, — dep Ospan kúńk etti.

— Qandaı naýqas eken? — dep surady doktor.

Ospannyń ornyna Mıhaıl jaýap berdi:

— Onshasyn kim biledi, áıteýir ishi-baýyry isip ketipti, nár tatpaıdy, dem ala almaıdy.

— Ony budan buryn maǵan nege aıtpaǵansyńdar?! — dep qynjyldy doktor.

— Bylaı da jazylar dep ek, aýrýy asqynyp ketip, ólim haline jetti, endi sizden bir qaıyr bolmasa, bıshara bul dúnıemen birjola qoshtasatyn shyǵar, — dedi Mıhaıl.

— Órkenińiz óssin, qurmetti doktor! Elýden asqanda kórgen bir jasar ul balasy bar edi, áıeli dimkás edi, múmkindigi bolsa, emdep kórińizshi!..

— Óte bir asqynyp ketken aýrý bolmasa, men biletin dárigerlik ónerdiń shyńynan asyp ketpegen bolsa... — degende Evgenıı Pavlovıchtiń úni selqos shyqty. «Kórermiz, shartyma kelse emdermin» degen sıaqty nemquraıdy syńaıy bar. Bálkim, ol naýqas adamdy kórmeı turyp, jarylqaımyn, jazamyn dep, qurǵaq ýáde qoıýǵa tartynyp otyrǵan shyǵar. Nemese tipti záý-saıtan ólip qalsa, pálesine qalarmyn dep saqtana ma eken? Álde emine aqy dámete me eken? Doktordyń tutqyrlanyp qalǵanyn ańǵarǵanda Ospanǵa osy taqilettes oılar kelgen.

Osy doktordyń ózi bizdiń tilegimizge nemquraıdy qarady ǵoı, já báse deı qoımady ǵoı, osy bir baqtashy qazaqty emdegende, odan ne abyroı tabamyn dep, kergip otyr-aý... Mıhaıl oıy osy joramalǵa oıysqan. Endi Evgenıı Pavlovıchtyń ish pikirin bileıin, soǵan qaraı áreket istep, qybyn tabaıyn dep, Mıhaıl qıyla bir sóz aıtty:

— Osy kisini ajaldan arashalap alyp qalsańyz, myń san qazaq kedeıleriniń alǵysyna bólenesiz, Evgenıı Pavlovıch! — dedi.

— Aýrý adamdy kórmeı turyp, naýqasynyń ne ekenin anyqtap almaı turyp, men ne deıin, — dedi Evgenıı Pavlovıch, — onyń ber jaǵynda, men bolsam, aıdalyp kelgen kúdikti adammyn. — Qabaq shytyp túksıe qaldy. — Patsha aǵzamǵa qastandyq jasady, patshalyq tártipke qarsy shyqty degen aıyppen aıdalyp kelgende, endi qasaqana teris emdep, adam óltirdi dep, múlde qurtyp jiberse...

Ospan Mıhaıldy barlap kórip edi. Ol Evgenıı Pavlovıchtiń jańaǵy sózine tańdana qoımaǵan sıaqty. Bet álpetinde de shuǵyl ózgeris, bóten qubylys kórinbeıdi. Demek, doktordyń aıtqan sózi oǵan túsinikti bolǵany. Ospan oı júgirtip qarasa, doktordyń jańaǵy aıtqandaryn abaılasań, shynynda da munyń ózi osal kisi emes eken. Patshaǵa qastandyq jasap, patshalyq tártipke qarsy shyqqan naǵyz batyr adam osy eken. Endeshe, bir qazaqty ólimnen qutqaryp alýǵa qalaı shamasy kelmeıdi?..

— Sender maǵan tań-tamasha bolyp otyrsyńdar ma? — dep, doktor qońyr daýyspen sóz bastady, — Olaryńnyń jóni de bar. Jaraıdy keıin uǵysarmyz... Ony qoıshy. Men senderge bir dáleldi derek aıtaıyn: bizdiń dárigerlik pýnkttegi anyqtalǵan sanaq málimeti boıynsha keıingi eki jylda osy Amantaı qalasynyń bir ózinde ár túrli naýqastan qyryq eki eresek adam, jetpis bala ólipti. Al endi, neshe alýan juqpaly aýrýlardyń shyǵý, jaıylý sebepteri, halyqtyń turmys kúıi osy eki jyl ishinde birde-bir tekserilmegen. — Evgenıı Pavlovıch qolynyń ushymen mańdaıyn tirep, únsiz otyryp qaldy. — Eńbekshi halyq ómiriniń san qıly áleýmettik syr-sıpatyn bul arada bajaılap aıtyp keregi ne? Jańaǵy keltirilgen eki sannyń ózinen de kóp jaılar ańǵarylmaı ma? Bilgen kisige sonyń ózi de júrek tebirenter derek emes pe? Bir qazaq jalshysy ólim aýzynda jatyr deıdi. Nadandyq qurbany bolǵan odan basqa adam qanshama?

Evgenıı Pavlovıchtyń túıdek-túıdegimen týyndap, órshı bastaǵan oıyn kenet Mıhaıl bólip jiberdi.

— Siz ony aıtasyz, Evgenıı Pavlovıch! Dárigeri, dári-dármegi bar, az da bolsa ókimet qamqorlyǵymen paıdalanyp otyrǵan orys qalasynyń hali osyndaı bolǵanda, ómiri dáriger kórmegen, dáriniń ne ekenin bilmeıtin qazaq eliniń jaǵdaıy qandaı dep nege suramaısyz?

— Qazaq eliniń jaǵdaıymen az da bolsa tanysqanym bar, — dep, doktor Mıhaıl men Ospanǵa beımálim bir syryn ashty.

Ótken jazdyń orta sheninde ýezik ókimet oryndarynyń nusqaýymen sanıtarlyq otrádtar qurylyp, barlyq bolystardy aralaǵan, indet aýrýlaryn tekserip, balalarǵa sheshek ekken. Uzaqqa sozylǵan soǵys jaǵdaıyna baılanysty el arasynda juqpaly aýrýlar kóbeıip bara jatqan soń, ókimet oryndary búkil Aqmola gýbernıasynda osyndaı bir «tótenshe shara» qoldanǵan bolatyn. Osyndaı bir otrádtyń quramynda Evgenıı Pavlovıch Atbasar, Amantaı bolystaryna qarasty qazaq aýyldaryn aralaǵan. Sol saparynda patsha aǵzam tarapynan qandaı da bolsa qamqorlyq, ıgi sharapat degenniń bárinen de maqrum qalǵan buratana halyqtyń ómirimen, turmys kúıimen tanysqan. Bir jaǵynan resmı túrde eshkim arnap tapsyrmasa da" sońǵy úsh jylda ár starshın elde qansha adam ólgenin anyqtap, olardy jasyna, áleýmettik kúıine qaraı aıyrym-aıyrym esepke alǵan. Doktor tósek astyndaǵy alpamsadaı qara chemodanynan bir kúreń saqtıan tysty dápterin alyp, endi soǵan úńilip ketti.

— Biz aralaǵan eki bolysta on alty starshın el bar eken, — dedi ol dápterden kózin ala berip. — Árqaısysyn bólek-bólek aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn... Ár bolysta sońǵy úsh jylda ólgen adamnyń sanyn aıtsam da, eldiń jaǵdaıy sodan aıqyn kórinse kerek. Qaıdaǵy joqty myljyńdap, joldaryńnan qaldyrdym bilem. — Jigitterge kezek qarap, kidiristeı berdi.

— Asyqpaımyz, aıta berińiz, — dedi Mıhaıl.

— Asyǵyp otyrǵan joqpyz, aıtyńyz, — dep, ony Ospan qostady.

Evgenıı Pavlovıch murnynyń ushyna syrǵyp túsken kózildirigin jóndep kıip, taǵy da dápterine súzile kóz júgirtti. Dápter betindegi yǵy-jyǵy jazýlardyń arasynan áldebir eresen asyl zat tapqandaı, sony aldynda otyrǵan jas dostarymen bóliskisi kelgendeı tańdaıyn qushtarlana shyrt etkizdi.

— El ómirine baılanysty aıtarym kóp edi, — dedi ol, — solardyń ishinen, álgi, ózderiń bastaǵan máselege oraılas jáne meniń kásip- hareketime sáıkes halyqtyń densaýlyǵy jaıynda qysqasha mysal keltirsem deımin. Esterińde bolsyn, dostarym, densaýlyq, tazalyq degenińiz, halyq ómiriniń aınasy. Myna bir jaıtty paıymdańdar: halyqtyń ósýi, ıakı bolmasa, óshýi osy turmys mádenıetine tikeleı baılanysty... Aıta bersek, munyń ózi jýyq mańda taýsylmaıtyn taqyryp. Sonymen...

— Iá, sonymen. — Mıhaıl doktordyń úzilgen oıyn jalǵap jiberdi.

— Ár bolystan jyl on eki aıda orta mólshermen eki júz elý eresek adam, úsh júz bala ólgen... Osy ótken úsh jyl ishinde biz teksergen elderdiń birde-bir aýrý adamy dáriger betin kórmepti... Bul áńgime jańaǵy senderdiń ótinishterińnen shyǵyp ketti-aý. Aıdalyp kelgen doktor qazaq eliniń múshkil halin zerttep júr eken, olardy sodan qutqarýdyń jolyn qarastyrady eken dep, áldebireýler oıranymdy shyǵaryp júrer. Osy arada qalsyn.

Jigitter bastaryn ızep, «syryńyzdy jan balasyna aıtpaımyz, bizge senińiz» — degendi qabaqtarynan bildirip, únsiz elpeń qaqty.

— Men elge barǵanda bir ǵajap jaǵdaıdy paıymdadym, — dedi Evgenıı Pavlovıch qabaǵyn ashyp, — bolsa-bolmasa da elde tazalyq jaǵy nashar ǵoı. Kir-qoqys, bıt-búrge degenderińiz naq Nıkolaı patshadaı ámir júrgizedi eken. Túrli aýrýdyń kóp bolýy da osydan. Biraq osy, men bir nársege qaıran qalamyn. Tabıǵattyń tapjylmaıtyn bir zańdy qubylysy bar. Uly mártebeli tabıǵat jaryqtyq adam balasyna álemet pále-sumdyǵyn aıamaı jibergende, olardyń ýytyn qaıtaryp, báseńdetip tastaıtyn shıpa-daýasyn da belgili mólsherde qosa jiberedi... Osyndaı keń jazırada kóshpeli ómir súrmese, qymyz iship, et jemese, qazaq halqy áldeqashan qyrylyp bitken bolar edi degen oı keldi maǵan. Áıtkenmen de... — deı berip, bir sózdi kómeıine taıap qoıdy.

Osy arada Mıhaıl esebin taýyp, sóz qystyrdy.

— Aıtqandaryńyzdyń bir qatesi joq, Evgenıı Pavlovıch. Bul jerdiń orysyn da, qazaǵyn da bul kúnde neshe túrli dert jaılap aldy.

Ospan qamyǵa sózge aralasty:

— Elde ne kóp, aýrý kóp, ólim kóp...

— Meniń bilýimshe, — dedi doktor shamyrqanyp, — halyqty áleýmettik dertten, turmys aýyrtpalyǵynan qutqaratyn birden-bir jol — revolúsıa!

Úsheýi bir-birine únsiz qarasyp, tym-tyrys otyryp qaldy. Mıhaıldyń uǵymtal syńaıyna qaraǵanda «revolúsıa», — degen sóz oǵan jat emes sıaqty. Ony aıtqan doktorǵa aýzyn ashyp, kózin jumyp, súısinip qalypty. Ospan bolsa, myna doktordyń aıtyp otyrǵany Mıhaıldyń anada aıtqan sózimen aına-qatesiz birdeı shyqqanyna tańdanady. Mıhaıl da keıingi kezde eki sóziniń birinde «kedeı-jalshylardy revolúsıa quldyqtan qutqarady, teńdikke jetkizedi» deıtini qaıda. Demek, osy ekeýiniń pikiri bir jerden shyqty. «Áıteýir, osy soǵysqa baryp kelgen jigitter de, Petrogradtan kelgen myna doktor da kóp nárseni biledi eken. Demek, olar endi revolúsıanyń qandaı bolatynyn, qalaı jasalatynyn myna men sekildi jalańash kedeılerge jete túsindirip beretin shyǵar», — dep túıdi Ospan.

— Endigi másele, senderdiń ótinishteriń jaıynda, — Evgenıı Pavlovıch orta jolda úzilip qalǵan áńgime jelisin qaıta tartty. — Bylaı keliseıik, jigitter. Ol kisini men eshkimge bildirmeı kóreıin de, yńǵaıyma kelse, emdeıin... Al eger, naýqasy asqynyp ketken bolsa, qolymnan kelmeıtin iske umtylmaımyn... — Onyń júzinde senim nyshany bar. Túsiniksiz birdeńeni yńyldap aıtty da, shoqsha kúreń saqalyn shoshań etkizip, murnyn kótere, sergek pishinmen sózin soza tústi. — Iá, úmit, arman jaqsy nárse... Kúni buryn túńilmeıik. Ár nársege yqylas kerek, yjdahat kerek.

— Men sizge bir jaǵdaıdy eskertip qoıaıyn, — dedi Ospan qıpaqtap. — Aýrý adam pálendeı dinshil bolmasa da, qudaıǵa senedi, ajalǵa moıynsunǵysh... Siz barǵanda birden qup ala qoımasa, oǵan qaramańyz...

Mıhaıl Ospannyń sózin eselep jiberdi:

— Qazaqtar orystyń dárigerinen kári ózderiniń ótirikshi moldalaryna jáne táýipterine kóbirek senedi.

— O dúnıege barǵanda jarylqanasyń, ujmaqqa barasyń dep, kedeılerdi tiri kúninde qudaıdaı baıytyp qoısa, olarǵa senbegende kimge senesiń. — Doktor tanaýynyń astynan myrs etti. — Sonymen, jigitter, talaptanyp, tyrysyp kóreıik. — Jyltyr qara jeletkesiniń jan qaltasynan kúmis baýly dóńgelek saǵatyn sýyryp aldy da, tyrnaǵynyń ushymen qaqpaǵyn syrt etkizip ashyp, kózine jaqyndatyp ustap otyryp:

— Biraz ýaqyt ótip ketken eken, saǵat toǵyzdan asypty, — dedi. Saǵatyn syrt etkizip jaýyp, qaltasyna salyp qoıdy. Qorbańdap kıine bastady. — Sol úıge baraıyq, kóreıik...

Bular Sátmaǵambet úıine bet alǵanda, kóshede qybyr etken jan joq eken. Qalanyń kúnshyǵys jaq shetinen soltústikke aınalyp, Amantaı adyrynyń bergi baýraıyndaǵy shetki sholaq kóshege oıysty. Sátmaǵambet pen Dalabaı úıi qalanyń soltústik jaq shetinde bolatyn. Ekeýiniń úıi bir qoranyń ishinde. Ejelden irgesi bólinbeı, bir jerdi mekendep keledi.

Bulardy aıaq aýzyndaı albar-qorada shynjyrly kók tóbet arsyldap qarsy aldy. Beıýaqytta áldekimderdiń kelgenin shabalanǵan ıt daýsynan bilse kerek, úıden Dalabaı daýystaı shyqty:

— Bul qaısyń, áı?

— Biz ǵoı! — Oǵan Ospan jaýap qatty.

— Qasyńdaǵylaryń kim?

— Kórmeı tursyń ba, mynaý — Mıhaıl, myna kisi — doktor.

— Doktor!.. — Qolyndaǵy shyraǵdan shamnyń kómeski jaryǵyn dárigerdiń betine jaqyndatty. — Zdrastı, doktor!..

Bular aman-esen aıtysyp, qorada sál kidirip qaldy. Doktordyń ne maqsatpen kelgenin bilgende Dalabaı ańqalańdap, máz bolyp edi. «Men úıge baryp shyǵaıyn, aıtaıyn», — dep, shyraǵdanyn Ospanǵa ustatyp, úıge kirip ketti. Lezdiń arasynda qaıta oraldy. Esikti shalqasynan ashyp turyp, kelgenderge «Kirińder!» dep ısharat bildirdi.

Sonda Mıhaıl turyp:

— Al, Ospan, men keteıin, kóbeıip ketsek, aýrýdyń mazasy keter, — dedi.

Evgenıı Pavlovıch Mıhaıldyń bul ótinishine qarsy bola qoıǵan joq.

TUTQYNDA

Ospan men Qanıpa ińir áletinde Sátmaǵambet úıinen qaıtyp kelip, endi Mıhaıl úıine ketkeli jatqan. Kúndegi ádetteri boıynsha sol úıge baryp túnemek edi. Qylyshtaryn jarqyldatyp, eki ýrádnık kirip keldi. Jylandaı ysqyrǵan, túsi sýyq jendetterdi kórgende Qanıpanyń záresi ushyp, býyn-býyny dirildep ketti. Ospan ekeýi bir-birine úreılene qarasyp, qalshıyp turyp qaldy. Kózi sharasynan shyǵyp, kelgenderge bajyraıa qaraı berdi. Aldyńǵy uzyn sary ýrádnık qoıǵa shapqan qasqyrdaı jalaqtaıdy.

Sátmaǵambettiń kúzetinde bolyp, tún jarymynda úıge kelem degen Kúnbalany uzaq kútip, bular búgin keshirek otyryp qalǵan. Alda-jalda Kúnbala kele qoımasa, úıdi kilttep ketpek edi.

— Azamat Jamanbaev! Joǵary ýezik ókimettiń kelisimi boıynsha, stanovoı prıstavtyń ámiri boıynsha qazirden bastap siz tutqyndalasyz.

— Meniń qandaı qylmysym bar eken? — Ospan ýrádnık aldynda bezere qaldy.

Ýrádnık aıaǵyn sart etkizip, qolyn shekesine qoıyp, sustana: Bizge berilgen quqyqqa sáıkes men sizge qylmysyńyzdy bul jerde málimdeýge tıisti emespin... Kıinińiz, júrińiz! — dedi.

Oǵan qatarlasa bergen shot mańdaı, badyraq kóz, súlik qara, kekse ýrádnık sheginshektep, tartyna bergen Ospandy kók jelkeden túıip - túıip jiberdi. Aýyzdarynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, Ospandy sypyra balaǵattaı berdi.

Ospan jendetterdiń qolynan jan dármen bulqynyp shyǵyp, yzalana sóıledi:

— Aıtyp óltirińdershi, ne jazyǵym bar meniń?..

Shegir sary, jas ýrádnık Ospannyń qolyna jarmasty.

— Qylmysker, kázzáp... Áıdá júr!..

Bir buryshta torǵaıdaı búrisip turǵan Qanıpanyń kózi buldyrap, eseńgireı bergen. Óń men tús arasyndaǵy buldyr elesteı tutqıyl oqıǵaǵa sener-senbesin bilmeı, talmaýsyrap ketken. Sol eki arada ýrádnıkter Ospandy súırep ala jóneldi. Qanıpa daýys qylyp úıden júgire shyqqanda,eki jendet eki at jekken jadaǵaı shanaǵa Ospandy jumarlaı kóterip urdy. Shana jyljı jónelgende Ospannyń ashshy daýsy shyqty: «Qosh bol, Qanıpa! Apama sálem aıt!» Qanıpa, eki kózi bulaýdaı bop jalǵyz qala berdi. Daýystaıyn dep edi, býlyǵyp úni shyqpaı qaldy. «Qosh janym! Sen qaıta aınalyp kelgenshe kim bar, kim joq...» — deı berdi ishinen. Shana artynan bir umtyla berip, toqtaı bergende aıaǵyn shalys basyp súrinip ketti, qaırattanyp qaıta turdy. Esi ketip, shana artynan qarap turdy. Ol endi tún qushaǵyndaǵy beıne ólikteı jym-jyrt qalaǵa, aınala atyrapqa kóz jiberdi. Kúnshyǵys betkeıdegi Dúbirbaı belinen joǵary órlep, qala ústine, juqa qar basqan jer betine samarqaý sarǵysh sáýle shashyp, tolǵan aı kóterilip keledi. Sharby bult búrkengen, qaraly sulýdaı tomsarǵan aıdyń oń jaǵynda, bulyńǵyr aspannyń bıik shoqtyǵynda kishkentaı jaryq juldyz basqa juldyzdardan alabóten oınaqshyp jaltyldaıdy. Ospan sonda Qanıpaǵa burynǵy ádeti boıynsha: «Áne, juldyzdy kóresiń be, jaltyldaýyn qarashy! Bul seniń juldyzyń!» — dep eljirep til qatqandaı bolady.

Qanıpa áli tur. Ospandy bular qaıda aparady? Tabanda atyp tastaı ma? Álde abaqtyǵa jaba ma? Beıkúná jan osymen quryp-aq ketkeni me? Shananyń shıyrshyq qar ústinde budyrly qaıraqqa janyǵan pyshaqtyń júzindeı taban syryly birte-birte alystap baryp, bir mezette jym boldy. Qanıpa sonda ǵana táltirektep úıge kirip, sıpalap júrip, óship qalǵan shamdy qaıta tutatty.

Ospan Atbasar abaqtysynda tergeýsiz, jaýapsyz jatqaly ekinshi aıǵa aınalǵan. Dekabr aıy bul ólkege bıyl úskirik aıazy men surapyl boran-shashynyn ala kelgen. Tasbolat abaqtynyń ishi-tysyn birdeı qoldyń salasyndaı jumyr temirmen torlap tastaǵan alaqandaı jalǵyz terezesinen jaryq dúnıeniń sáýlesin kórmeısiń. Bir kisilik sýyq kamerada azap shegip, jany kúızelgen Ospan qý súıekteı qaýsap qaldy. Abaqtynyń tutqyndarǵa beretin tamaǵy ári tapshy, ári keneýsiz. Kún ótken saıyn Ospan álsirep, kóterem bolýǵa aınalǵan. Abaqty tártibi boıynsha tutqyndardy on kún saıyn dáriger kóredi eken. Eń sońǵy kórgeninde dáriger Ospanǵa uzaq aıaldap, aınaldyra qarap, densaýlyǵyn muqıat zerttegen. Qaǵazǵa oralǵan untaq sary dáriniń bireýin sol arada ishkizip, bes kún boıyna ish dep, birnesheýin berip ketken. Dáriger arada on kún ótkende Ospandy taǵy da qaraǵan. «Taza aryq» dep taýyp, úsh kisilik kameraǵa shyǵartqan. Ospan ońasha qarańǵy kamerada jatqanda, «tym bolmasa, kópshiliktiń arasynda bolmadym — aý, solarmen birge shekken azabym onsha bilinbes edi», — dep qatty nazalanatyn. Endi myna úsh kisilik kameraǵa kóshken soń, jaryq dúnıege shyqqandaı ájeptáýir erkindep qalyp edi.

Mal urlap, kisi óltirgen aıyby joq. Ómirinde bireýdiń ala jibin attap kórgen jan emes. Óńsheń zulymdardyń japtym jala, jaqtym kúıesimen jazyqsyz tutqyndaldy. Tipti solardyń ne dep jala japqandaryn, ne aıyp taǵatynyn osy kúnge sheıin nyspy bilmeıdi. Aýdara qarap, aqtara tekserip, aqty-qarasyn nege ashpaıdy eken? Qanıpa ne kúıde? Aralbaılar ol sorlyny shyryldatyp alyp ketti me eken? Sheshesi qaıda? Bıshara qaıǵyǵa shydaı almaı ólip ketti me? Senimdi jalǵyz qaınaǵasy Qasbolat ta qarasyn kórsetpeı ketti. Aman bolsa at izin salatyn kezi bolyp edi, tótennen bir pálege ushyrap qaldy ma, kim bilsin. Bir kelse osy keler-aý dep kóńiline tok sanaıtyn janashyr dosy Mıhaıl Zaharovtan da habar-oshar bolmaı ketti. Osyny oılaǵanda Ospan uıqy berip, qaıǵy alyp, qatty qınalatyn.

«Abaqtyǵa ne qylmysyńmen tústiń?» — jańa kameradaǵy ekeýdiń alǵashqy kelgen kúni Ospanǵa qoıǵan birinshi suraǵy osy. Ásirese, jasy otyzdar shamasyndaǵy orta boıly, dembelshe, qysyq kóz, qara sur jigit Ospandy osy bir ilgeshek suraqpen mazalaı bergen. Bul jigit Ospan kelgen ázirde ózin: «Ultym shývash, atym Tımofeı, ákem aty Iakov, famılıam Eltızov» dep tanystyrǵan. Aıtyp otyrsa óziniń áketip bara jatqan pálendeı qylmysy joq eken. Óz derevnásyndaǵy bir baı adamnyń arǵymaǵyn óltirip qolǵa túsipti. Ospannyń «abaqtyǵa jazyqsyz tústim» — degenine Eltızov áste nanbaı-aq qoıdy. Ol qaıta-qaıta qýzap surap, aqyrynda Ospannan bóten jaýap ala almaǵan ǵoı, qolyn bir-aq siltep, kóńilindegi kúdigin tabanda aıtyp aldy:

— Oho, jigitim! Ot tutanbasa tútin qaıdan shyǵady, qalaı deseń de bir shataǵyń bar ǵoı, ásheıin bizdiń aldymyzda qoıdan jýas bola qaldyń ǵoı, — dedi. Tımofeıdiń oıynsha qylmys istemegen adamǵa eshkim tımeıdi. Sonda onyń qasyndaǵy istik muryn, sopaq bas, sekpil bet, mosqal sary Harıton Krylov dúrse qoıa berdi:

— Tımofeı, sen osy arada teris kettiń. Sen máselege kil óz bıigińnen qaraısyń da, tym jeńil paıymdaısyń. Baıqaımyn, gen, bizdiń jańa kórshige senbeısiń, ony qoı terisin jamylǵan qasqyr degiń keledi. Qaıdan bilesiń, bul jigit abaqtyǵa jazyqsyz-aq túsken shyǵar. Sen sózge toqta, Tımofeı. Pravoslavnyı dininiń pendesimin, Aısanyń úmbetimin dep murnyńdy kótere berme. Dini basqa adamnyń tiline senbe, ne aıtsa da mansuq ete ber degen raýaıatty sen İnjildiń qaı jerinen oqyp ediń? Qylmys istemegen adamǵa eshkim tımeıdi deısiń. Túbirimen qate. Osy zamanda jazyqsyz zábir kórgender, aıta berseń, quryp ketkender az ba?

— Siz adasyp kettińiz, Harıton aǵaı! — Eltızov oń qolynyń tort saýsaǵyn jumyp alyp, shynashaǵyn shoshaıta qoıdy. — Eń azy mynanyń ushyndaı qylmysy joq adamdy ustamaıdy. Biz muny abaqtyǵa jalamen túsken eken deıik, tipti jeńil-jelpi qylmysy bar eken deıik, sonda ózińiz oılap qarańyzshy, eki aı boıyna muny jeke kameraǵa nege qamaıdy? Bul jigit bizden qylmysyn jasyrady. Kim biledi, bálkim, saıası iske qatysqan sebepti ustalǵan shyǵar.

Krylov túksıip, qolyn sermep qaldy.

— Jap aýzyńdy, ondaı sumdyqty aıtpa. Meniń adam tanıtynym ras bolsa, qudaı biledi, osy jigit, ondaı qıyn is túgil, basqa bireýdiń bir tilim nanyn da tartyp jemegen bolar... — Osyny aıtýyn aıtsa da Krylov áldeqandaı syndarly pishinmen Ospandy bastan-aıaq barlap ótti. Onyń oısyraǵan júdeý keskininen, jaýdyr qara kózinen tereń syr izdegen álpeti bar.

— Aıtalyq, seni abaqtyǵa jalamen túsken eken deıik. — Eltızov Ospandy onan ári qýzady. — Qalaı degenmen de, jala jabýǵa da bir sebep kerek emes pe?

— Osy sózińizdiń jany bar, — dedi Ospan. «Manadan beri osyny nege suramaısyń?» — degisi kelip, ony kómeıine taıap qoıdy. Ol endi Boıkovtyń Jáýkeni óltirgenin, Qanıpa basyna baılanysty shynaıy jaǵdaılardy qysqasha baıandap jańa serikteriniń kózin jetkizgendeı bolyp edi.

Bul áńgime osymen tynyp, úsh tutqyn uıqyǵa ketken.

Arada taǵy da birneshe kún ótti.

Krylov pen Eltızov kamerada otyrǵanda qaıdaǵy bir qıyn sózdermen tuspaldap, jumbaqtap sóıleıdi. Tımofeıdiń anadaǵy «saıası iske qatynasqan shyǵar» degeni jatsa-tursa Ospannyń esinen ketpeı qoıǵan. Munyń ózi teginde Ospanǵa jat uǵym. Áıtkenmen, zerdesine shym-shymdap kirip, sanasyna qona qalǵan osy bir qıyn sózderdiń túpki tórkinin jete uqpasa da, osynyń ózinde Mıhaıl dosy aıta beretin «astyrtyn top», «patshaǵa, baılarǵa qarsy kúres» degen sıaqty qulaǵy qanǵan kánigi sózderge janama uqsastyq bar sekildi bolady da turady. Sonda da syralǵy bolmaǵan, minez-qulyqtaryn bilip jetispegen adamdarǵa bul oıyn qazir aıta qoıýdyń jóni joq. Osy bir jańa sózge túsinbeı júrmin, sony maǵan uǵyndyryp berińizshi dese, ásirese qýaqy Eltızov oǵan sene qoımas. Jorta kólgirsısiń dep, kústánalap tastaýy da kádik. Ońy men solyn tanymaıtyn mıǵula bola qalǵanyn qarashy dep aǵash attyń basyna mingizse, Ospan oǵan ne demek?

Des berisi, búgin túski tamaqtan anany-mynany aıtyp, serpip otyryp, osy áńgimeni Eltızovtyń bastaǵany bar emes pe? Ol ustaranyń júzindeı qylpyldap, Ospandy taǵy da jylydaı qolǵa aldy.

— Dáıim tymyraıasyń da otyrasyń, — dedi ol, — seniń ishińde talaı syrlar shirip jatyr ǵoı, á? — Dobaldaı suq saýsaǵymen Ospannyń keýdesin zilsiz nuqyp qoıdy. — Myna jerdi jaryp kep jiberse, burq etip shyǵar edi-aý, á?

Krylov qalyń qabaǵyn jıyryp Eltızovty zekip tastady:

— Sen óziń baryp turǵaı qyljaq bas ekensiń, Tımofeı! Toqtat deımin. Bul baıǵusty nege áýreleı beresiń?..

Anaý tipti ákesi aıtsa da tyńdaıtyn emes. Kózi jaınap, Ospanǵa shuqshıdy.

— Sen bizden syryńdy jasyrma, jigit... Adal dos bolǵyń kelse, ishek-qarnyńdy aqtar.

Ospan sabyrly syńaımen baısaldy jaýap qaıtardy:

— Tımofeı, sen meni osy suraǵyńmen kópten beri mazalaı beresiń. Meni saıası iske qatynasyp, qylmysty bolǵan adam dep oılaısyń. Bar shynymdy aıtyp edim ǵoı, qyz alyp qasham dep, jazyqsyz jazaly boldym degenim qaıda?..

Krylov Ospandy qostaı ketti:

— Báse deımin-aý. Osy jigit bar shynyn aıtyp edi ǵoı. Bul áńgimeni nege doǵarmaısyń, Tımofeı?..

Ospannyń óńi qubylyp, kózi tuna qaldy.

— Men, sirá, jasymnan baılardyń malyn baǵyp, sharýasyn istegennen basqa túk kórmegen adammyn. Saıası is degen nemene ózi? Sony maǵan uǵyndyryp bershi...

— Ras aıtasyń ba? Saıası istiń ne ekenin bilmeısiń be? Ony men bilmeıtin edim. — Ol Krylovqa qýaqylana qarap, az-kem jymyńdap otyryp qaldy. Krylov onyń qorǵanyp otyrǵanyn ańǵaryp, «Meıliń aıta ber!» — dep basyn ızep, kózimen ısharat bildirdi. Eltızov endi jer-dúnıede bilmeıtini joq ǵulama ustaz keıpine kirdi. Daýsyn tómen ala, baıyppen sóılep ketti:

— Sol saıası is degenińdi osy abaqtyǵa túskenge sheıin kim bilgen. Baılardyń malyn baǵyp, sharýasyn istegennen basqa men ıe kórdi deısiń? Ony maǵan myna Harıton aǵaı úıretti.

— Sen sózdi kóbeıte bergenshe bilgenińdi Ospanǵa túsindirip aıtyp ber, — dedi Krylov.

Tımofeı kir basqan qońyr-sary tústi keń kóıleginiń jaǵasyn aǵytyp, eki jeńin bileginen asyra túrip aldy. Ospannyń qasyna júresinen otyra qalyp, onyń ıyǵyna qolyn artyp, betine tesile qarap sózge kiristi.

— Máselen, patshany, baılardy qulatý úshin ekeýmiz sıaqty kileń kedeı-sharýalar, eki qolynyń kúshinen basqa túgi joq, myna Harıton aǵaı sıaqty jumysshylar birigip kúreske shyqqan eken deıik... Olardy bilgish azamattar bastaıdy eken deıik... Saıası is, saıası kúres degenimiz sol... Muny sen uǵyp al...

— Jigitim sen, Tımofeıdiń pikirine qalaı qaraısyń? — Krylov mańyzdana qozǵaldy. — Onyń jańaǵy aıtqany mıyńa qondy ma, álde bir qulaǵyńnan kirip, ekinshi qulaǵyńnan aǵyp ketti me?..

Ospan eki qolyn aıqastyra qýsyryp, tizerlep otyra qaldy.

— Túsindim, uqtym, qup alamyn, — dedi.

Ospannyń «túsindim, uqtym» degenine kúmán keltirdi me, ne bolmasa, nyǵyrlaı túskisi keldi me, kim bilsin, Tımofeı jyp ete qaldy:

— Túsinseń meniń jańaǵy aıtqandarymdy qaıtalap aıtyp bershi...

Harıton sózge aralasty:

— Mezgilsiz shaqyrǵan áteshteı qaqyldamashy, Tımofeı!.. Bul jigitti bir kúnde qyp-qyzyl revolúsıoner qyp shyǵarǵyń kele me?

Tımofeı muratyna jetkendeı kúlim qaǵyp, tynyp qaldy. Ospannyń oıy onǵa, sanasy sanǵa bólinip, laısań ókinishke tap boldy. Tımofeıdiń saıası kúres, saıası is jaıyndaǵy kóńilge qona ketken tartymdy pikiri oı-qıalyn tebirentip, talaı saqqa júgirip edi. Bir kezde Mıhaıl jan sala árekettengen astyrtyn topqa jóndi aralasa almaı, sol qıyn istiń basy-qasynda bola almaı, tutqıyldan jabylǵan jalanyń kesirinen abaqtyǵa túskenine ókindi. Endi jaqaýratyp, óziniń Amantaıdaǵy saıası iske jóndi qatynasa almaı, armanda ketkenin serikterine bildirýge kóńili ketti. Osylaı etsem bular da ózderiniń syryn ashar, aǵynan jarylar degen sheshimge toqyraı berdi.

— Men senderge syr sherteıin, — dep bastady ol, — «saıası kúres», «saıası is» degenińdi kóńilge toqyp aldym. Al, endi osynyń ózi meniń bir ókinishimdi qozǵap jiberedi. Endi senderge shynymdy aıtaıyn. Men sol ózderiń aıtyp otyrǵan saıası kúreske jóndi aralasa almaı, jazyqsyz kúıip kettim.

Tımofeı myna jigittiń syry endi ashyldy degendeı, qýlana kózin qysyp, Harıton aǵaıǵa ym qaqty. Harıton aǵaı tyshqan ańdyǵan mysyqtaı arqasyn kújireıte, aspan tústes úlken kók kózderi ottaı jaınap atylyp turdy. Aldynda sulyq turǵan Ospanǵa erbıgen túkti qolyn sozdy.

— Naǵyz shynshyl jigit ekensiń... — Kús basqan jalpaq alaqanymen Ospannyń alaqanyn shart etkizip, qolyn qysyp-qysyp jiberdi.

Bir jaǵynan Tımofeı qaýqyldap sóılep jatyr:

— Báse, osy jigit tegin adam emes dep edim ǵoı... Bir esepten osynyń da durys. Syryn bilmegen adamdarǵa birden laq ete qalmaǵanyń da jón...

— Abaqtydan janyń qalsa, súıip qosylǵan jaryńmen qaýysharsyń, saıası kúreske de qatynasarsyń, basyń jas qoı, bárine de úlgeresiń, — dedi Harıton aǵaı muńaıyp. — Sen saıası iske qatynasa almaı kettim dep ókinesiń. Bastaǵan isimdi orta jolda qaldyryp, sýattyń jaryǵyna umtylǵan balyqtaı qarmaqqa ońaı túsip qalǵan meni aıtsańshy...

Harıton aǵaı qarmaqqa ońaı túsip qaldym deıdi. Demek, bul kisiniń patshaǵa, baılarǵa qarsy uıymdastyrǵan astyrtyn toby áshkerlenip qolǵa túsken eken. Endigisin jata-jastana ózi de aıtar degen oıǵa saıdy Ospan.

Ospan Mıhaıldardyń jaǵdaıyn bir shama jetkize baıandap berdi.

Harıton aǵaı atylatyn arystandaı arqasyn kújireıtip, qos judyryǵyn tastaı túıip alyp, kózinen ot shashyp, túk basqan sopaq betin jıyra:

— Eh! Sol ıttiń balalaryn shetinen qyrar ma edi, — dep edi, Tımofeı Harıton aǵaıdyń yza-kegin eselep, jigerine jiger qosqysy kelgendeı, onyń qımyl-áreketin aınytpaı qaıtalady.

— Atańa náletterdi meniń qolyma berse, ústerine kerosın quıyp órter edim, — dedi Tımofeı, shıyrshyq ata umtylyp baryp, oımen beınelep alǵan Ospannyń qanquıly jaýlaryn kóziniń aldyna keltirdi de, ersili-qarsyly qolyn sermep, bireýin olaı, bireýin bylaı jaıqap tastady.

Jańa serikteriniń jaý syrtynan judyryq kórsetip, bosqa aram ter bolǵany ádepkide Ospanǵa bir túrli odaǵaı kórinip edi. Aqylǵa salyp qarasa, osynyń ózi tilegi bir, namysy bir, muńdas jandardyń dos nıetinen týǵan beıneli áreket eken.

Bular únsiz otyryp qaldy. Kúndizdiń ózinde ińir qarańǵylyǵyndaı bulyńǵyr sáýle basqan surqaı kamera ishi óliktiń tabytyndaı, myna tymyrsyq oıǵa shomǵan úsh tutqyn sol tabytqa telmirgen qaraly jandar sekildi.

Sabasyna túsip, saldarly qalpyna kelip alǵan soń Harıton aǵaı Ospannan:

— Hat tanısyń ba? — dep surady. Bul da bir qyzyq suraq. Ber hat tanıtyn bolsa, qıynyraq birdemelerdi aıtqysy kele me ekensiń?

Oryssha hat tanımyn, eseptiń tórt amalyn bilemin, — dedi Ospan.

Tımofeı sózge kılikti:

— Óziń jalshy, jasyńnan baılardyń malyn baqsań, oqýdy qaıdan oqyp júrsiń?

— Bul rette men ózimizdiń qaladaǵy meıirimdi bir qart muǵalimge boryshtymyn, — dedi Ospan.

— Bu da jón, — dedi Tımofeı kúrsinip.

— Men senen qazir emtıhan alamyn, — dedi Harıton aǵaı kúlip. Kenep shalbarynyń qaltasynan bir qaryndashtyń tuqyly men bir japyraq kirli qaǵazdy alyp, kameranyń qabyrǵasyna tósep tura qaldy. Tuqyrańdap jaza bastady. — Má, sen saýatty bolsań, mynany oqyshy. Daýsyńdy shyǵaryp oqy.

Ospan alǵan boıda qaǵazǵa birden kóz júgirtip etti de, tamaǵyn kenep, daýystap oqı bastady:

— Proletarıı, vseh stran, soedınáıtes!

Óleńdeı náshine keltirip, salmaqty oqyǵanyna Harıton aǵaı súısinip, qolyn shapalaqtap:

— Mine, jigit! — degende, oǵan ilese Tımofeı kúmbirlete jóneldi:

— Proletarıı, vseh stran, soedınáıtes!.. — Ol Ospanǵa jalt burylyp, keýdesin kere, kerdeńdeı sóıledi: — Sen osynyń maǵynasyna túsinesiń be?..

— Túsingende qandaı, — dedi de, Ospan álgi qaǵazdy Harıton aǵaıǵa usyna berdi. — «Búkil jer júziniń ezilgen jalshylary birigińder, patshaǵa, baılarǵa qarsy kúreske attanyńdar», — dep turǵan joq pa?..

Sol eki arada kameranyń temir esigin saldyrlatyp ashyp, nadzıratel kirip keldi.

— Túski tamaqqa daıyndalyńdar, ydys-aıaqtaryńdy ázirleńder! — dedi ol, kamerany kózimen tintip.

DOS KÓTERER KÓŃİLDİ

On jetinshi jyl bastalǵan. Qysylshań qys qaharyna minip, jan-janýar ataýlyny qyspaqqa alǵan shaq. Qar jamylyp, muz qursanǵan shaǵyn qala óziniń álim-berim tabıǵı kórkinen aıyrylyp, buıyǵyp, buǵyp qalǵan. At qulaǵy kórinbeıtin aq tútek boran bastalǵaly tórt kún.

Úırenise kele Ospan Harıton aǵaıdyń ne sebepten abaqtyǵa túskenin, túpki meken-turaǵyn anyqtap bilip alǵan. Harıton Karpovıch Krylov Omby qalasyndaǵy keme jóndeıtin zavodtyń jumysshysy eken. Osy zavodta taban aýdarmaı jıyrma jyl jumys istepti. Patshaǵa, baılarǵa qarsy kúresý maqsatymen uıymdasqan astyrtyn úıirmege qatynasypty. Bul úıirmeni saıası qylmyspen Sibirge jer aýdarylǵan, Moskva jumysshysy Korneı Borısov basqarypty. Onyń búrkenshik aty Vasá eken. Sondyqtan da úıirme músheleri ol kisini Vasá aǵaı dep atap ketipti. Úıirmege qatynasqan kezinde Vasá aǵaıdan oqyǵan saıası sabaqtaryn, onyń aýzynan estigen qyzyq áńgimelerin Harıton aǵaı Ospanǵa jyrdaı ásemdep aıtyp bergen. Odan Ospan birsypyra jáıtterdi kóńiline toqyp alǵan-dy.

Lenın bastaǵan bólshevıkter partıasy jaıynda, olardyń patsha ókimetin qulatyp, jumysshylar men sharýalarǵa bostandyq áperý jolyndaǵy saıası kúresi jaıynda Harıton aǵaı Ospannyń kókiregine quıyp bergen.

Kúnderdiń bir kúninde, bir arandatqysh sumnyń kesirinen Vasá aǵaıdyń saıası úıirmesi áshkerelenip, belsendi músheler túgel tutqynǵa alynypty. Harıton aǵaıdy ótkelekten ótkizip ákelip, Atbasar abaqtysyna qamapty. Munda tergeýsiz jatqanyna tabany kúrekteı tórt aıdan asypty.

Harıton aǵaıǵa: «Patshaǵa, patshalyq tártipke qarsy boldyń, jumysshylar arasyna iritki saldyń», — degen aıyp taǵylypty.

Tımofeıdiń jón-jobasy, aıyby Harıton aǵaıdan múlde basqa. Ol osy kamerada Ospanmen alǵashqy tanysqanda «selodaǵy bir orys baıynyń arǵymaǵyn óltirip qolǵa tústim» degen joq pa edi. Sol aıtqany shyn eken. Tımofeıdiń anada Ospan aldynda saıası kúres jaıynda sýyryla sóılep, bulbuldaı saıraǵany, bilgishsinip aqyl aıtqany, — Harıton aǵaıdan úırenip alǵan jattandy sózderi eken. Eltızovtyń mán-jaıymen tanysqanda Ospannyń uqqany mynalar: Atbasar qalasynyń ońtústiginde toqsan shaqyrym jerde Tilekeı deıtin úlken selo bar. Munyń ózi bir jaǵy sonaý ońtústik-batystaǵy ıtarqasy qıan alysta jatqan Qarsaqpaı, Ulytaý, kúnshyǵys jaǵyndaǵy áıgili Teńiz, Qorǵaljyn kólderi, ońtústiginde Qaraqoıyn, Qashyrlynyń jalpaq dalasyn mekendegen qalyń qazaq eliniń ortasyndaǵy at tóbelindeı jalǵyz selo. Aıtyp otyrsa Tımofeıdiń túpki meken-turaǵy osy Tilekeı eken. Ákesi marqum Iakov Gavrılovıch osydan otyz jyl buryn ishki Rossıadan qonys aýdaryp kóship kelipti. Bul jerge kelgen jyldyń qysynda, qudaıdyń ámiri boıynsha Tımofeı dúnıege kelipti. Sorly Iakovtyń qolyna qaraǵan alty birdeı tamaq ıesine taǵy da bir qolaqpandaı tamaq ıesi qosylypty. Ákesiniń ómiri jalshylyqta ótipti. Tımofeı muny Ospanǵa qamyǵyp otyryp aıtqan. Ákesi burnaǵy jyly alpys bir jasynda kókirek aýrýynan qaıtys bolypty. «Artymda ólmeli kári sheshem, áıelim, úıelmeli-súıelmeli bes balam qaldy». Osyny aıtqanda Tımofeı kóziniń jasyn tógip-tógip jibergen. Ol sonda baıdyń arǵymaǵyn ne sebepten óltirgenin bajaılap aıtyp bergen. Qojaıyny Nıkanor Balashov baryp turǵan qatygez, sotqar adam eken. Tımofeıdiń ákesi osy baıdyń esiginde udaıy otyz jyl jalshylyqta júripti. Tımofeıdiń ózi de qarashadaıynan ákesimen birge Balashovtyń malaıy bolypty. Ómir boıy aýyzdary asqa, ıinderi kıimge jaryǵan emes. Shyqpa janym shyqpamen azap shekken Tımofeı kekshil bop ósken. Ákesi ólgennen keıin bir úıli jannyń bar aýyrtpalyǵy óz moınyna túsken soń ashynyp, arpalysyp kún keshirgen.

«Ittiń balasy Balashov ákem qaıtys bolǵanda tabytyna jabatyn bir kóz shúberegin de qımady, úıimizge kirip te shyqqan joq», — deıdi Tımofeı. Onyń Balashovqa degen naǵyz óshpendiligi osydan bastalǵan eken. Balashov qıt etse Tımofeıdi jábirlep, taıaqtyń astyna ala bastaıdy. Bir kúni Balashov at qorany ońdap tazalamadyń, attardyń sulysyn urladyń degen syltaýmen Tımofeıdi kók ala qoıdaı qyp sabaǵan. Tımofeı aýzy-murny qan bolyp úıine kelip, sylqıa iship alǵan. Ákesiniń bolat pyshaǵyn lapyldatyp qaırap alyp, tún ortasy kezinde, shala esti kúıinde baıdyń at qorasyna barǵan. On eki attyń ishindegi eń qadirlisi esik pen tórdeı kók arǵymaqtyń tirsekterin qıyp jiberip, taıyp turǵan. Erteńine kók arǵymaqtyń qan-josa bop qıralańdap jatqanyn kórgende Balashov jyndanyp kete jazdaǵan. Aı-túıege qaramaı Tımofeıdi bas salyp, soqqyǵa jyqqan. «Kók arǵymaqty qurtqan sen, óltiremin, kózińdi joıamyn», — dep esin shyǵarǵan. Qudaı atymen, İnjil atymen ant-sý iship, tanyp edi, oǵan Balashov qaıdan ılansyn. Dereý akt jasap, Tımofeıdi prıstavqa ustap bergen. Aqyrynda bes aıdan beri abaqtyda sotsyz jatqany mynaý. «Áıteýir qolymdy bylǵaǵan soń sol Balashov ıttiń ózin óltirip-aq sottalyp ketpegen ekem», — dep kijinedi.

Basynan keshirgen qystalań oqıǵalardy Ospanǵa baıandap bergende Tımofeı áldeqandaı ǵajaıyp ertegi aıtqandaı aýzynyń dámin alyp, tamsanyp qoıǵan. Onyń bul áńgimesine burynnan qulaǵy qanǵan Harıton aǵaı oǵan pálendeı mán bere qoımaı, kóńil qalmas, kóılek jyrtpas. syńaımen selqos tyńdaǵan. Ospan bolsa, Tımofeıdiń áńgimesine aýzyn ashyp, kózin jumyp, ár sózin kókeıine quıa bergen.

Áńgimeniń aqtyǵynda Tımofeıge Ospannyń bar aıtqany:

— Kisi óltirdiń ne, baıdyń atyn óltirdiń ne, báribir aıamaıdy seni, baıdyń bir malyn adam qunyna balaıdy, táýekel dep, sol Balashovtyń ózin jamsatpaǵan ekensiń...

Tımofeı túsi buzylyp:

— Abaqtydan aman shyqsam, Balashovtyń kózin qurtamyn, osy Harıton aǵaı birdeńe biletin bolsa, asyqpaı tura tur, patsha men baılardyń qurıtyn mezgili onsha alys emes...

Harıton aǵaı qolyn shapalaqtap, dóńgelene bılep ketti:

— Azattyq kúnin sabyrmen kúteıik, joldastar!..

Abaqtynyń aqpaıtyn qara sýdaı kilkigen bir óńkeı azapty ómiri baıaý jyljyp ótip jatyr. Bara-bara, úırenise kele júrekteri jalǵasyp, tilek-maqsattary úılesken, bir áke, bir shesheniń balasyndaı bop ketken úsh tutqyn bir úzim qara nanǵa sheıin bóle jeıtin bolǵan.

Keıingi aptada bir-eki ret shaqyryp, tergegeni bolmasa, Ospandy jýyr mańda sottaı qoıatyn túrleri kórinbeıdi. Tergegende de taqqan aıyptary óreskel: «Jáýke qyzy Qanıpany zorlap alyp qashtyń, aýyldaǵy buzyqtarǵa bas bolyp, Semen Boıkovtyń pishenin órtediń, eki atyn urlap, sińirip kettiń», — deıdi. «Qylmysyńdy moınyńa al, tergeý qaǵazyna qolyńdy qoı», — dep dikektegen. Tergeýshiniń taqqan aıybyna qarsy daý aıtyp, osynyń bári óshikken jaýlardyń shylǵı jalasy ekenin dáleldep bergen. Óltirseńder de istedim dep moınyma almaımyn dep, qarysyp otyryp alǵan. Ospannyń bul batyl áreketine Harıton aǵaıdyń ólseń de ótirik jalaǵa kónbe degen aqyly bir jaǵynan qamshy bolǵan.

Abaqtyda bir mezgil kóńil kóterip, ýaqyt ótkizýdiń ár alýan tásili bar. Árqaısysy óziniń bastan keshirgenderin, bala shaǵynda, jigit kezinde kórgen-bilgenderin óńdep, ústemelep, birinen-birin asyryp aıtady. Tutqyn jandar, ásirese qansha aıtsań da bir tozbaıtyn, tyńdaýshysyn ǵajaıyp bóten dúnıemen mıdaı aralastyryp jiberetin ertegilerge kóbirek úıir. Ertegi aıtýǵa Harıton aǵaı meılinshe sheber. Ol ertegini qara jaıaý qalpynda aıtpaıdy. Ertegi oqıǵasyna qatynasatyn adam ba, qus pa, jyrtqysh haıýan ba — árqaısysynyń qımyl-áreketin, minezin kózge elestetip, solar bolyp ózi sóılep, oınap ketedi. Sonda kamera ishi kishi-girim sırkke aınalady.

Mundaıda bilgen adamǵa elikteı bilgen de jaqsy. Jaqsyǵa elikteseń, onyń boıyndaǵy asyl qasıetterin óz boıyńa daryta bilseń, seniń de osal bolmaǵanyń. «Jaqsydan úıren, jamannan jıren» deıdi. Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy. Tımofeı men Ospan da bara-bara Harıton aǵaıdyń ónerin úırenip, jaqsy sózderin qaıtalap aıtatyn bolǵan. Tipti ózderi de ertegilerdiń keıipkerleri bolyp oınaı bastaǵan. Harıton aǵaı bulardyń utqyrlyǵyna, uǵymdylyǵyna esi kete qýanatyn. Tımofeıdi Kókjal bóri, Ospandy Ivanýshka dep atap ketken.

Ertegi jaıy bir basqa. Kúndegi kórgen tústerin bir-birine jorytý qapastaǵy úsh tutqynnyń daǵdysyna aınalǵan. Adam ómiri kúrdeli de qyzyq qoı. Jaqsy tús kórseń janyńa qanat bitip, kenelip qalasyń, barsha muratyńa jetkendeı jadyraısyń. Azap-mashaqaty, dúrbeleń-arpalysy kop jaısyz tús kerseń janyń jasyp, muqalasyń, qaradaı qajısyń. Shartaraptan taǵdyr qosqan úsh tutqyn bir-biriniń kórgen tústerin kóbinese jaqsylyqqa, qýanyshqa jorıdy da, sonyń ózinen qam kóńilderine sharapat tabady.

Kamera ishi qara kóleńke. Mezgil baǵdary belgisiz. Tutqyndardyń uzaq kúndi shamalaıtyn úsh túrli belgisi — tańerteńgi as, tústik as, keshki as. Olar kúni men túni birdeı qapas ómir mólsherin osylaı shamalap úırengen.

Bular túski tamaqty iship, tas edendegi jalań qabat tósekterine qısaıyp jatyr edi. Bir mezgilde Ospan kenet selt etip, tósekten basyn kóterdi de, ótken túnde kórgen túsin serikterine aıta bastady.

...Jaz mezgili. Úsheýi osy qarańǵy kamerada jatyr eken. Tysta jańbyr jaýyp tursa kerek. Kúnniń kúrkiregeni, naızaǵaıdyń shatyrlaǵany qulaqqa keledi. Aıqysh-uıqysh temir torly kishkentaı terezeniń bir jaq tusynda bıik temir basqysh paıda boldy. Ospan jalma-jan tura salyp, sol basqyshty kameranyń ishki qabyrǵasyna janastyra súıep qoıdy da, ústińgi jaǵyna tez órmelep shyǵyp, terezeden syǵalap qarap turdy. Temir tordyń arasynan qolyn tyǵyp terezeni ıterip qalyp edi, áınegi kúl-kúl bolyp syńǵyrlap jerge tústi. Endigi sátte bar pármenimen temir tordy julqylap edi, symdaı maıyrylyp, byt-shyt boldy. Ospan endi terezeniń úńireıgen ornyna basyn suǵyp, syrtqa erkin kóz jiberdi. Abaqtynyń irgesinde áldebireý qarańdap júr. Keı mezette abaqty irgesinen sál alystaı bastaǵanda adam beınesi úlkeıip kórinip qalady. Árli-berli sendelip júrgenine qaraǵanda, abaqtydaǵy tutqyndardyń bireýine alystan ádeıi kelip, kezdese almaı áýre-sarsań bolǵan adam tárizdi.

Tómengi jaqtan «Ospan!» — degen ashshy daýys shyqty. Sol-aq eken, Ospannyń júregi alyp ushyp, býyndary dirildeı bastady. Kamera ishi jap-jaryq bop júre berdi. Jańaǵy daýys Ospannyń atyn úsh dúrkin qaıtalady. Mıhaıl dosynyń daýsy. Denesi bir qyzyp, bir sýyp, mańdaıynan muzdaı ter burq etti.

— Ospan! Men seni izdep keldim. — Mıhaıldyń daýsy sańqyldap shyqqanda Ospannyń kózinen qos tamshy jerge domalap tústi.

Ospan moınyn sozyp syrtqa qarap edi, naızaǵaı oty bir jarq ete qalǵanda Mıhaıldyń beınesi kórindi. Jańaǵy beı ne boraı jaýǵan nóser jańbyrǵa kómilip, kórinbeı ketti.

Ospan qatty daýystady:

— Mıhaıl! Men osyndamyn.

Anadaı jerden Tımofeı sóılep jatyr:

— Áı, Ospan! Saǵan ne bolǵan? Nemene, kózińe saıtan elestep tur ma?

Harıton aǵaı oǵan urysyp tastady:

— Óziń qyzyq ekensiń, Tımofeı... Seniń-aq oıynyń tasyp turady-aý, ylǵı. Ospanda seniń neń bar? Syrtta bir janym adamy kelip turǵan shyǵar...

Ospan bularǵa un qatpady. Burylyp qaraǵan da joq. Esil-derti dalada. Ol jańa Mıhaıl dosynyń daýsyn estidi ǵoı. Endi onyń júzin anyqtap kórgisi kelip, yntyǵyp tur. Aı-túıge qaramaı qatty daýystady:

— Mıhaıl! Men terezeniń tusynda turmyn. Beri kel... — Qolyn sozyp syrtqa shyǵardy.

Mıhaıl Ospan qolynyń baǵdarymen úńireıgen terezeniń aldyna kelip, abaqtynyń irgesinen sál árirek baryp tura qaldy.

— Men seni kórip turmyn, Ospan!

— Men de seni kórip turmyn! — Ospan terezeden basyn suǵyp, qol bulǵady.

— Men seni abaqtydan shyǵaryp alǵaly keldim...

— Qashan shyǵamyn?..

— Shyda, shyda, Ospan! Keshikpeı qutylasyń...

Ospan qorǵasyndaı balqyp ketti. Qustaı ushyp kelip, ornyna otyra qaldy. Harıton aǵaı men Tımofeı ony aınala qorshap alyp, kórgen-bilgenderin suraı bastady...

Tańerteńgi asty iship bolyp, kúndegi ádetteri boıynsha áńgime dúkenin qurýǵa kiriskende, Ospan, eń aldymen, ótken túnde kergen osy túsin serikterine bastan-aıaq aıtyp berip edi.

Tımofeı Ospandy ajýalap jatyr.

— «Ash adamnyń túsine óli balyq kiredi» degen emes pe...

— Sen olaı deme, Eltızov, — dedi Harıton aǵaı zildene.

— Adam óńinde ne oılasa, neni arman etse, túsinde sony kóredi...

— Oınap aıtam, — dedi Tımofeı, — men jaqsylyqty Ospannan aıaıdy ǵoı deımisiń? Ylaıym armanyna jetsin.

— Armanyma jetermin, jetpespin, áıteýir, túsimde bolsa da dosymdy kórip bir jasap qaldym, — dedi Ospan.

Kameranyń temir esigi sart etip ashylyp, ar jaǵynan tanys kúzetshi shal kórindi. Tutqyndar oǵan telmire qaraı qaldy.

Kúzetshi qorbańdap kire bere:

— Tutqyn Jamanbaev! Beri kel! Má, bir jigit saǵan sálemdeme berip ketti, — dedi de, aq shúberekke oraǵan kishkentaı túıinshekti qolyna ustatty. Esikti qatty jaýyp shyǵyp ketti.

Ospan túıinshekti keýdesine basa ustap, kameranyń ortasynda turyp qaldy. Serikteri ony aınala qaýmalaı berdi.

— Sen búgin oljaly boldyń ǵoı, Jamanbaev, — dedi Harıton aǵaı.

Bir jaǵynan Tımofeı qylqyldady:

— Bıle, Ospan!..

— Oı, Tımofeı, bıińdi qoıa tur sen, — dedi Harıton aǵaı, — áýeli túıinshekti sheship kórsin de... İshinde ne bar eken?..

Ospan jerden jeti qoıan tapqandaı jaınańdap, túıinshekti sheshti de tizerlep otyra qalyp, edenge jaıyp tastady.

Dóńgelek býlka nandy alyp bylaı qoıdy.

— Mynaý orystyń qasıetti nany. — Kendir jipke sabaǵynan tizgen bir top pıazdy salmaqtap ustap otyryp, qushyrlana ıiskedi de, nannyń qasyna tastady, — Mynaýy asqa tábetińdi keltiretin qyshqyl zat. — Qos alaqandaı shoshqanyń maıly qyrtysyn nannyń ústine tastap, saýsaǵynyń ushymen nuqyp qoıdy. — Mynaý Aısa paıǵambar úmbetteriniń súıikti tamaǵy. Munymen men de tanyspyn...

Harıton aǵaı Ospanǵa jymyńdaı qarap:

— Bul sálemdemeni kimnen keldi dep bilemiz? — dedi.

Bir búıirden Tımofeı qylqyldaı qaldy:

— Báse deımin-aý, aty-jóni joq, tomaǵa-tuıyq, ne qylǵan sálemdeme?

Bul sálemdemeniń ıesi Mıhaıl Zaharov ekenin Ospan birden-aq bilgen. Sonda da bolsa bul oraıda serikterine lám-mım demeı, býlka nandy qolyna alyp, aýdaryp, tóńkere bastady. Áldene izdegendeı nannyń ár jerin suq saýsaǵymen túrtkilep, alaqanymen basyp kórdi. Osy nannyń ishinde hat bar shyǵar degen úmitten de qur emes.

— Nandy beri ákelshi, bar bolsa, izdegen nárseńdi dereý taýyp bereıin. — Tımofeı nandy Ospannyń qolynan julyp aldy.

— Baıqa jigitim, saq bol! — dedi Harıton aǵaı qýlanyp, — nannyń arasynda bombasy bolyp jarylyp ketip júrmesin... Qudaı saqtasyn, onda osyndaǵy barlyq tutqyndarmen qosa patsha aǵzam haziretiniń myna qasıetti altyn saraıy da kókke ushady...

Tımofeı Harıton aǵaıdyń bul sózin shyn kórip, tyrjyń etti.

— Sen de qaıdaǵy joq sumdyqty aıta beredi ekensiń, týysqan, nannyń arasyna bombany kim tyǵady? — Výlkany tizesine qoıyp, ortasynan qaq bóldi. — Oıbaı, myna qara, shıki ǵoı mynasy? — Shala tobyrsyǵan qamyrdy ezgileı berdi. Ekinshi bóliginiń arasynan jumyrlap oraǵan qaǵazdy sopań etkizip sýyryp aldy. Unǵa shylanǵan qaǵazdy Ospanǵa usyna berdi. — Kórdiń be, kim salsa da sheber eken, aılaker eken, ishindegi qaǵaz kúımesin dep nannyń syrtyn shala tobyrsytyp qoıypty... Káni, ne jazǵan eken? Bizge estirte oqyp ber... — Shashylyp jatqan nandy jınap alyp, ýmajdap biriktirip qoıdy.

— Áı, Tımofeı! Lypyldamaı tura tur, — dedi Harıton aǵaı ornyna otyra berip. — Mazalama Ospandy. — Hatty áýeli ózi oqyp, qumarynan shyqsyn... Egerde óte bir qupıa hat bolmasa, bizge de oqytar...

Tımofeı jym bolyp, ornyna otyrdy. Eki kózi Ospanda. Onyń ár qas qaǵysynan, qybyr etken qımylyn baǵyp otyr. Harıton aǵaı da Ospannyń aýjaıyn barlap, únsiz qalǵan. Endi Ospan óz ornyna baryp, buryshqa qyryn qarap otyrdy da, nan arasynan tabylǵan qaǵazdy alaqanyna jaıyp, ishinen oqı bastady:

«Qurmetti dosym, Ospan! Saǵan saǵynyshty sálem joldaımyn! Aman-esen júrip jatyrmyz. Seniń tutqynnan aman qutylyp shyǵyp, elge oralýyńa tilektespiz.

Endi men saǵan bir óte aýyr jamanat habar jetkizýge májbúrmin. Ótken ıanvar aıynyń jıyrmasynda anań qaıtys boldy. Ajalǵa ne amal bar? Ózderiń aman bolyńdar. Qanıpanyń deni saý, bir qalypta júrip jatyr. Shesheńdi Qorǵaljyndaǵy Nurman naǵashyń musylman jolymen óz eline aparyp jerledi. Qanıpany oılap qapalanba. Bir jaqsy jeri, ony eki ret jaýdan aman alyp qaldyq. Jasanyp kelgen Aralbaılardy mańaıyna darytpaı qýyp jiberdik. Bar jaǵdaıdy bul arada túgel aıtpaı-aq qoıaıyn. Kelgenińde bárin de bilersiń.

Uzaq ýaqyt habarsyz ketkenime renjigen bolarsyń. Men saǵan osymen úsh ret kelip turmyn. Amal qansha, buryn eki ret kelgenimde ne saǵan jolyqtyrmady, ne ákelgen sálemdememdi bergizbedi. Kúıinip kete bardym.

Endi, mine, osy joly buıyrsa saǵan jolyǵarmyn, eń bolmaǵanda, ákelgen sálemdememdi tabys etermin degen úmitpen taǵy da kelip turmyn.

«Jeti aǵaıyndy jigitter» aman, jaǵdaılary óte jaqsy, eginderi bıyl meılinshe shyǵymdy boldy, endi at-kólikteri men soqa-saımandaryn kelesi kóktem egisine saılap qoıdy. Esepshi qarttardyń boljalyna qaraǵanda bıylǵy kóktem jyldaǵydan erte shyǵady desedi. Ózender de bıyl laısań kúshti tasıdy degendi aıtady. Demek, kelesi jazda da egin-shóptiń shyǵymy eresen bitik bolady, el dáýleti molaıady. Evgenıı Pavlovıchten saǵan arnaıy sálem.

Rossıadaǵy týysqandardan hat-habar jıi kelip turady. Tegis aman kórinedi. Sharýamyz óte jaqsy, tamaǵymyz toq dep jazady.

Seniń tez tutqynnan bosap, aldaǵy kóktem egisine bizben birge jumys isteýińe yntyzarmyz. Maıdannan soldattar lek-legimen kelip jatyr. Olar eginshilerdiń sanyn kóbeıtedi. Mujyqtardyń turmysyn jaqsartady.

Endigi bir aıtarym mynaý: eń bolmaǵanda, soqanyń qulaǵyn ustasyn, kóliktiń basyna ıe bolsyn degen maqsatpen seniń kelinshegińdi «Jeti aǵaıyndy jigitter» tobyna qostyq.

Mıhaıl»

«Osy hat jazylǵannan keıin estigen bir qýanyshty habarymdy qosaıyn: Uzyn qulaq habarǵa qaraǵanda Petrogradta tóńkeris bolypty. Nıkolaı patsha taqtan túsipti. Ýaqytsha úkimet quralypty. Eńbekshi halyqqa bostandyq beriletin bolypty. Qýana ber!

Sálemmen dosyń Mıhaıl Zaharov.

5 mart, 1917 jyl».

Ospan móldiregen kóz jasyn kóıleginiń jeńimen súrtip tastap, serikterine moıyn burdy. Qolyndaǵy hatty Harıton aǵaıǵa usyndy. Ol is-mis joq, hatty daýystap oqı bastady. Tımofeı uıyp tyńdap, ár sózin bal shárbattaı simire bergen. " Nıkolaı patsha taqtan túsipti» degen jerine kelgende qolyn shapalaqtap, ornynan atyp turdy:

— Patsha taqtan tústi deı me? Halyqqa bostandyq berildi deı me? — Hat tanymasa da, Harıton aǵaıdyń qolyndaǵy qaǵazǵa tónedi.

— Kúni buryn qarqyldamaı tura tur, — Harıton aǵaı hatty túk qaldyrmaı oqyp shyqty.

Tımofeı Harıton aǵaıdy qushaqtap alyp, saqal-murt basqan bet-aýzyn shópildetip súıe berdi. Ersili-qarsyly silkilep, súısine sóılep júr.

— Báse, osylaı bolsa kerek-ti. Tún artynan tań atpaı qoımaıdy deýshi ediń, sabazym-aı, birdeńeni bilgen ekensiń...

Ospan qýanysh pen qaıǵy aralasqan ári-sári pishinde keýdesin kere kúrsinip qoıdy.

— Ylaıym solaı bolsyn.

Hattaǵy tutqıyl qýanyshty habardyń áserimen tolqynǵan úsh tutqyn ólgenderi tirilip, óshkenderi janǵandaı birin-biri qushaqtap, súıisip, máz-meıram boldy da qaldy.

Bular endi daǵdyly qońyrjaı qalyptaryna aýysyp, sabasyna túsken. Sonda Harıton aǵaı bastap, Tımofeı qostap, sheshesiniń qaıtys bolýyna oraı, Ospanǵa kóńil aıtty.

— Osynyń keı sózderine túsinbedim, bálkim, sen uqqan shyǵarsyń, múmkin bolsa, túsindirseń qaıtedi? — dedi.

— Qandaı sózderine túsinbediń? Sura, bilsem aıtaıyn.

— «Jeti aǵaıyndy jigitter» týraly kóp jazypty. Osy jerine túsinbeı qaldym.

Tımofeı sózge aralasty:

— Bir atadan órbigen jeti aǵaıyndy jigitter shyǵar, onyń túsinbeıtin nesi bar?

— Qoıa tur deımin, Tımofeı! Óziń bilmeseń, sózge qystyrylma...

— Qoıdyq, qoıdyq.

— Sol jerin durys baıqaǵan ekensiń. — Ospan Harıton aǵaıǵa týra qarady. — «Jeti aǵaıyndy jigitter» degeni Mıhaıl dosymnyń ózi qurǵan astyrtyn toby... Egin shyǵymdy boldy degende sol toptyń sharýasy oıdaǵydaı bolǵanyn aıtady.

— İmm... túsinikti. Já, sonymen eginshileriń eresen eńbek istep jatyr eken... Al, endi «kelinshegińdi jeti aǵaıyndy jigitter tobyna qostyq» deýinde de, sirá, bir úlken gáp bar...

— Ony da aıtaıyn, — dedi Ospan qulshyna. — Demek, meniń súıikti kelinshegim Qanıpa astyrtyn saıası topqa aralasyp júr eken...

— Bu da aıqyndaldy. — Harıton aǵaı ernin jymqyrdy. — Basqa tuspaldary endi ózinen-ózi túsinikti...

Tımofeı kókten tilegeni jerden tabylǵandaı qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq bolyp, kameraǵa syımaı dóńgelenip júr. Tipti Ospan men Harıton aǵaıdyń ózara áńgimesinde de sharýasy bolǵan joq. «Alaqaı, alaqaı! Nıkolaı patsha taqtan tústi, halyqqa bostandyq beriledi!» - dep sampyldaıdy.

Ospan endi ne aıtar eken dep, oılanyp-tolǵanyp otyrǵan aqylshy aǵasyna telmire qaraı qalǵan. Jaqsy habar ákelgen Mıhaıl haty Ospanǵa saǵyndyryp kelgen kóktemniń qyrmyzy báısheshegindeı, aıdyn kóldiń sulý aqqýyndaı kórindi osy sátte. Harıton aǵaı kenet qalyń oıdan serpilip, óleńdete bastaǵanda, serikteri ilese qosylyp ketti:

Sen, joldas, ómir tańy atar jaınap,

Talqandar túnek bultty daýyl aıdap...

Úsheýi qol ustasyp, dóńgelene bılep ala jóneldi.

BOSTANDYQ

Ymyrt úıirilip, jer-dúnıeni tún perdesi aıqara búrkep alǵan. El aıaǵy basylǵan osynaý jym-jyrt shaqta Ospan Amantaı qalasynyń kúnbatys jaq shetine ilinip edi. Sholaq tony qaýdyrap, qaıqy bas kón etegimen shıyrshyq qardy syqyrlata osyp keledi. Sabalaq júndi qońyr seńseń qulaqshynyn kózine túsire kıgen. Qolyndaǵy jumyr tal taıaǵynyń ushymen joldyń taptaýryn qaryn tyq-tyq soǵyp qoıady. Qalanyń ońtústik jaǵyndaǵy shetki kósheni boılap, shıraq aıańdaıdy. İlgeri basqan saıyn júregi lúpildep, denesiniń qyzýy kúsheıip barady. Kóziniń aldynda bir ǵajaıyp dúnıe paıda bolǵandaı, endi soǵan qashan jetem dep emeshesi quryp, entigip keledi.

Kósheniń orta shenine jetkende Ospan kilt toqtady. Jaltań aspannyń ońtústik ıininde tolyqsyp júzip bara jatqan altyn tabaq aıǵa qarady. Kók móldir tuńǵıyq aıdynda, adam uǵymyna syımaıtyn qıyrdaǵy tylsym dúnıeniń tórinde jaquttaı jalt-jult etken sansyz juldyzdarǵa kóz jiberdi. Anaý aspan arýy aı da, samsaǵan qalyń juldyzdar da Ospanǵa jaýdyrap qarap turǵandaı, qoshemet kórsetkendeı.

Aıly tún! Ospan Amantaıda, erke Esildiń jaǵasynda dál osyndaı talaı ǵajaıyp túnderdi ótkizgen joq pa? Kishkentaı kezinde, es bilmeıtin sábı shaǵynda aspandaǵy aıdy alyp ber dep ákesine talaı qyńqyldaǵany qaıda? Abaılap qarasa, túnniń de ózine tán qyzyq ómiri, sán-sáýleti bar eken. Adamnyń boıyn balqytyp, janyn jadyratatyn, qıalyn tasytyp, aqyl-oıyn shalqytatyn nebir keremet sýretteri bar eken. Teginde, adam osyny jaıshylyqta ańǵara bermeıdi. Kún men túnniń bir-birine qarama-qarsy aıyrmasyn paıymdaýǵa kelgende aqylǵa syımaıtyn bir oqshaý sezim paıda boldy Ospanǵa: jarqyrap tań atyp, kúlimdep kún shyqqanda jańa ǵana ótip ketken tún lezdiń arasynda esińnen shyǵady. Túngi aspanda aı baryn, juldyzdar baryn múlde umytasyń.

Ospan ilgeri júrip ketti. Qadam basqan saıyn, ár úıden asqan saıyn óz úıine jaqyndaǵanyn sezinip, sergek aıańdaıdy. Mine, ol kósheniń kúnshyǵys jaq shetine jaqyndap qaldy. Áne, kósheniń oń jaǵynan jaıpaq tóbeli alasa úı kórindi. Bul jaman da bolsa Ospannyń óz úıi. Áne, úıiniń baqaltaq murjasynan bozǵylt tútin aspanǵa shanshyla ushyp jatyr, tórgi jalǵyz terezeden sham jaryǵy kórinedi. Endeshe Jamanbaı shańyraǵynyń qurymaǵany, otynyń óshpegeni. Ospan ómirde qaıta aınalyp kelmeıtin osy bir tasqyndy qýanysh seziminiń áserimen esik aldynda kidirip qalyp edi. Mıhaıl men Ospan úıiniń arasynda úı joq. Ekeýiniń samannan soqqan shaǵyn úı-jaılary, arasyna, tekshe tas aralastyryp shym kesekten soqqan aıaq aýzyndaı qoralar egiz qozy sekildi. Ospan qatar eki úıge qyzyǵa qarap turyp, olardy eki aǵaıyndy jigitterdiń tirkes ornatqan otaýyna uqsatty.

Ospan tapjylmaı áli tur. Ol endi ishten kıgen beshpentiniń tós qaltasynan bir qaǵazdy aldy da, búkteýli qalpynda teri bıalaımen qosa qysyp ustady. Bul — abaqtydan bosaǵanda Atbasar sovdepiniń ákimshilik sot bólimi bergen kýálik. Bul qaǵazda ár sózi saf altynǵa bergisiz asyl jazýlar bar. Ony Ospan qalada áldeneshe qaıtalap oqyǵan. Tasqa basqan jazýlary kókireginde samaladaı saırap tur: «Osyny usynýshy Jamanbaev Ospan joldas Atbasar ýezik sovdepiniń sheshimi boıynsha tutqynnan bosatyldy. Bul azamatty eshqandaı negizsiz qylmysker dep tanyp, jazaǵa kesken burynǵy Ýaqytsha úkimet sotynyń úkimi mansuq etildi.

Jamanbaev joldastyń azamattyq huqtaryn qalpyna keltirip, onyń qalypty turmys qurýyna, óziniń qajyr-qabiletin jumsap, eńbekshi halyqqa paıdaly qyzmet etýine barynsha kómektesý jergilikti sovdepten talap etiledi. Sonymen qatar, Jamanbaı joldastyń bir jyl boıy jazyqsyz tutqyndalyp, turmystan qol úzgenin, qabaǵat zardap shekkenin eskerip, onyń bul kúıge ushyraýyna sebepker bolǵan aıypkerlerden aqshadaı, zattaı esesin óndirip berý jergilikti ókimet oryndaryna arnaıy tapsyrylady...».

Ospan kýálik qaǵazdy qaltasyna salyp qoıdy. Ol endi qazir úıine kiredi. Sonda myna qasıetti qaǵazdy áýeli Qanıpaǵa, sosyn Mıhaıl dosyna kórsetedi. «Muny sender ásheıin bir jaı qaǵaz eken dep oılamańdar, — deıdi ol sonda. — Bul quıyndaı uıytqyp, lezdiń arasynda quryp ketken Ýaqytsha úkimettiń qaǵazy emes. Atama ol páleni. Barǵanynan kelmesin, jatqanynan turmasyn. Ýaqytsha úkimetten tıtimdeı jaqsylyq kórsem buıyrmasyn. Patsha taqtan tústi, halyqqa bostandyq berildi degenge qýanyp, endi meni de abaqtydan bosatady eken dep úmittenip júrsem, mássaǵan kerek bolsa, qaıqaıtyp úsh jyl berdi... «Baryp turǵan qylmysker ekensiń, halyqqa zıan istepsiń, Boıkov syndy ınabatty adamnyń malyn urlapsyń, dúnıesin órtepsiń» deıdi. Qoıshy, sonymen, kóp sózdiń keregi ne? Ózderiń de estip, bilip jatqan shyǵarsyńdar. Atbasardaǵy ýezik Ýaqytsha úkimet pen Alashordanyń ýezik qazaq komıteti tyrapaı asty. Olardyń ornyna sovdep quryldy. Sovdep meni, men sıaqty jazyqsyz sottalǵan adamdardy abaqtydan bosatty. Maǵan osy kýálik qaǵazdy ýezik sovdep predsedateliniń orynbasary Harıton Krylov joldas berdi... Harıtoı aǵaı ekeýmiz abaqtyda birge jatqanbyz. Sender ony bilmeısińder. Onyń mán-jaıyn keıin aıtarmyn...».

Ospan syńar qaqpany taıaǵynyń ushymen syrt etkizip soǵyn qaldy. Sol-aq muń eken, qaqpanyń astyndaǵy úńireıgen ashyq jerinen shilbıgen aq qanshyq sháýildep shyǵa keldi. Ospannyń aıaǵyna jarmasyp, aınala bezildep júr. Qaqyrynyp, túkirinip, úıden bireý sóıleı shyqty. Ol qaqpanyń artyna kele bere:

— Áı, bul qaısyń, tún ishinde ıt abalatyp júrgen? — dedi.

— Marıa Ivanovna! Men Ospanmyn... Qaqpany ashyńyz.

— Ospan!.. Shyn aıtasyń ba?..

Kempir sonda qaqpanyń kóldeneń aǵashyn sýyryp tastap, syrtqa shyqty da, aıdyń jaryǵymen Ospannyń betine tóne qaraı turdy. Bet-aýzyn túk basqan, kıimi jalba-julba usqynsyz bireý Qalaı qarasa da ony Ospanǵa uqsata almaı-aq qoıdy.

Kempir basyn shaıqady.

— Qoı, kári kisini aldama...

— Men Ospanmyn... Shynymen-aq tanymaı tursyz ba? Tutqynnan bosap keldim.

Kempir Ospandy daýsynan endi tanyp, esi kete aıqaılap jiberdi.

— Ospan! Aınalyp keteıin-aý, qaıdan kelip qaldyń?.. — Umtylyp kelip, qushaqtaı aldy. Túk basqan qatqyl betin aımalap súıe berdi. — Júr, úıge kireıik...

Ekeýi qatarlasyp úıge kirgende aldarynan Qanıpa qarsy shyǵyp, kórgen jerden Ospandy bas saldy. Daýys qylyp, aǵyl-tegil jylaı bastady. Qaıtys bolǵan qaıyn enesin eske alyp, onyń ólerdegi Ospanǵa aıt dep tapsyryp ketken ósıetin, amanatyn egilip aıtyp, kópke sheıin aıyrylmaı qoıdy. Ospan qansha qıyn bolsa da er jigit josyǵyn saqtap, ishindegi oıran-topan surapyl qaıǵyǵa yryq bermeı, kóziniń jasyn irkip, Qanıpany jubatyp jatyr.

— Qoı deımin, janym! Osynsha bosaǵanyń ne? — Baýyryna qysyp, mańdaıynan qumarlana súıdi. Qanıpanyń qushaǵynan bosap shyǵyp, sheshine bastady.

Marıa Ivanovna apy kirip, kúpi shyǵyp, aýyz úıde júrgen. Arbıǵan qara peshke jalma-jan ot jaǵyp, kúıelesh jez shaınekpen shaı qoıdy. Endi birde kartop toly qara qumyrany jalynǵa kómip jiberdi.

— Tońyp keldi ǵoı, tez jylynsyn, tamaqtansyn, — dep estirte sóılep júr.

Ospan sheshinip, oń jaqtaǵy bolyskeı kereýettiń aıaq jaǵyna súıenip turǵan. Osy kezde Qanıpa qobyraǵan shashyn tarap, jóndelip kıinip alǵan. Kóńili tasyp, Ospanǵa yntyǵa qarap qoıady. Ekeýi kereýetke katar otyryp, erli-zaıypty eki jastyń jarastyqty zıapatyn bastaǵan. Ár túrli áńgimemen, el-jurt jaıyn aıtýmen Qanıpa Ospannyń kóńilin aýlaǵan. Mıhaıl osy qaladaǵy aýdandyq mılısıanyń jumsaýymen keshe qazaq aýyldaryna ketipti. Aqıqatynda onyń elge ne sharýamen ketkenin Qanıpa bilmeıdi eken. Áıteýir, eki-úsh kúnde qaıtamyn depti.

Marıa Ivanovna dastarqan basynda jaırańdap qýanyp otyryp, bir sózdiń retinen Ospan aldynda maqtanyp qoıdy.

— Búgin seniń keletinińdi bilgendeı úıimdi bekitip qoıyp, Qanıpanyń qasyna kelip edim, — dedi ol nasattanyp. — Teginde, meniń ózim áýlıelikten de qur bolmasam kerek. Kesheden beri júregim lúpildep, ózimnen-ózim qýanyp júr edim.

— Tilegimiz bir ǵoı, — dedi Ospan kúlimsirep.

Osy tusta oryssha doǵal tilimen Qanıpa lebiz bildirdi.

— Marıa Ivanovna sheshemdeı, Mıhaıl baýyrymdaı bolyp ketti. Bul kisiler bolmaǵanda, men áldeqashan kim kóringenge jem bolyp, quryp ketetin edim... — Lyp etip ornynan turyp, Marıa Ivanovnany qushaqtaı aldy. Kóziniń jasyn tógip, saǵynyp kórgen anasyndaı eljirep, baýyryna qysa berdi. Kempir oǵan ystyq meıirim tógip, janymen qulaı bergen.

Qanıpa Ospan ketkennen bergi bir jylda óz basynan keshirgen qıly-qıly oqıǵalardy aıtyp taýysa almady. Ospannyń Amantaıdaǵy dostary Mıhaıl Zaharovpen tize qosyp, Qanıpany qyzǵyshtaı qoryǵan. Ospan abaqtyǵa túsisimen Qanıpany alyp ketemiz dep saılanyp kelgen tórt jigitti qýyp jibergen.

Amantaıda jýyrda bolystyq jáne selolyq sovdep qurylǵan. Bolystyq sovdep predsedateldigine Petrogradtan aıdalyp kelgen dáriger Poletaev, selolyq sovdep predsedateldigine soldattan qaıtqan Ermolaı Chýmak saılanǵan. Bolystyq sovdepke saılanǵan jeti músheniń ishinde Mıhaıl Zaharov ta bar. Mıhaıl sovdeptiń jumysyna belsene aralasyp, qulshyna kirisip ketken. Aıaǵyn apyl-tapyl basyp, endi-endi talpyna bastaǵan sábı sovdeptiń alǵashqy qadamynda kesel-kedergi de bolmaı qalǵan joq. Qalanyń kýlaktary oǵan baǵynbaımyz, zańdy úkimet orny dep tanymaımyz, alym-salyq tólemeımiz dep, ashyqtan-ashyq qarsy shyqqan. Olar munymen qoımaı, osyndaǵy orta dáýletti keıbir mujyqtardy azǵyryp, shylaýyna ertip, sovdepke qarsy qoıǵan.

Jalpylyq uly ózgeriske oraılas qazaq elinde de zor jańalyqtar týǵan. Burynǵy bolystar men starshındar oryndarynan túsip, olardyń ornyna bolystyq, aýyldyq sovdepter qurylǵan. Sovdep basyna kedeı-jalshylar arasynan shyqqan sanaly, jigerli azamattar qoıylǵan. Tinibek, qultaı, tólektemir, qaqsal jáne qaraýyl rýlaryn qamtıtyn ot dıirmenniń júmysshysy, Ádilbek Maıkotovtyń úzeńgiles serigi Shaǵban Ermekbaev qoıylǵan. Al, endi tinibek eliniń aýyldyq sovdepiniń bastyǵyna Qanıpanyń nemere aǵasy Qasbolat saılanǵan.

Qanıpa aıtyp otyrsa, el ishinde talaı-talaı ózgerister, tańdanarlyq jańalyqtar týypty. Aralbaılar da burynǵydaı emes, aıaqtaryn ańdap basatyn bolsa kerek. Keıingi kezde sybystary estilmeı ketipti. Qasbolat jaqyn arada Amantaıǵa qatynasyp, Qanıpaǵa jolyǵyp ketken. Bul jaǵdaıdy Qanıpa sodan estigen.

Osy jańalyqtardy taıǵa basqan tańbadaı badyraıtyp, kestedeı naqyshtap aıtyp bergenine Ospan Qanıpaǵa qaıran qaldy.

— Óziń ózgerip ketipsiń ǵoı, — dep súısine berdi.

— Men bolsam, saǵan osyndaǵy kórgen-bilgenderimdi aıtyp, Mıhaıldan estigenderimdi jetkizdim. — Qanıpanyń beti qyzara qaldy.

Bul áńgime tańerteńgi astan keıin bolyp edi. Ekeýi árneni aıtysyp, suhbat quryp otyrǵanda Marıa Ivanovna jetip keldi. Ol qysqa-qysqa amandasqannan keıin áldeqandaı usqyndy pishinmen sóz bastady:

— Búgin Petr Chýmaktyń úıinde toı bar, soǵan barasyńdar. Ospan, sen bilip qoıshy. Petr bolǵanda, ana óziń biletin, jel dıirmeni bar Chýmak emes. Álgi, aldyńǵy jyly jazǵyturym kishi balasy sýǵa ketip ólgen qylı kóz shal... Chýmaktyń úlken balasy Ermolaı jaqynda soldattan qaıtyp kelgen, osynda tórelikke saılanǵan. — Kempir basyn silkip, qynjyla kúrsindi. — Ermolaı soǵysta sol qolynyń saýsaqtarynan túgel aıyrylypty.

Ospan Chýmaktarmen ákeı-úkeı emes-ti. Bylaısha tanys-bilistigi óz aldyna, olarmen aralasyp, dámdes bolmaǵan. Sol sebepten toıǵa barǵysy kelmeı, ár túrli syltaý aıtyp, qashqaqtap edi, Marıa Ivanovna ony erkine qoımady.

— Sender uıyqtap jatqanda shal ózi kelip, ádeıi maǵan aıtyp ketti, ekeýi de kelsin dedi, Qanıpany ala bar, kóńilin kótersin...

— Shaqyrǵan jerge barmaýǵa bolmaıdy, barmasań olar ókpeleıdi, — dedi Qanıpa.

Bulardyń Chýmak toıyna barýǵa kóngenin bilgen soń, Marıa Ivanovna kóńili kónship, úıden shyǵyp ketti.

Qanıpa osy toıǵa oraılastyryp, qala jańalyǵynan bir áńgimeni bastap ketti. Maıdandaǵy soldattar bul kúnde lek-legimen kelip jatyr. Olardyń bireýleri ár jaǵdaıda jaralanyp, kemtar bop qaıtsa, endi bireýleri dini aman kúıinde kelip jatyr. Soǵan qarap, ishki Rossıadaǵy shynaıy jaǵdaıdy bile bermeıtin, kóziniń aldyndaǵysyn ǵana baǵdarlaıtyn keıingi qarapaıym jurt endi soǵys toqtalatyn shyǵar, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn» beıbit zaman ornaıtyn shyǵar dep úmittenedi. Soǵys, revolúsıa! Osy eki sóz ár adamnyń sanasyna berik ornaǵan. Biraq olardyń bar adam sanasyndaǵy mańyzy birdeı emes. Soǵys degenińiz jalpy adamzatqa ortaq uǵym. Ajal, ólim, qyrǵyn! Mynaý baı, mynaý kedeı dep tańdamaıtyn, myltyqtyń oǵyna, qylyshtyń júzine kim ilinse, sony jaırata beretin topalań. Revolúsıa she? Patshany, baılardy qurtamyn, ezilgen eńbekshi halyqqa bosandyq áperemin, teńdikke qoldaryn jetkizemin dep aıqaı-súreń salyp, uran shaqyrǵan, aıbarymen, qaharly ekpinimen búkil Rossıany silkindirgen keremet!

Iá, maıdandaǵy soldattar lek-legimen qaıtyp kelip jatyr. Ár úı barymen bazarlap, soǵystan aman kelgen soldattyń qurmetine toı jasaıdy. Erkek — áıel, úlken-kishi jınalyp, saýyq qurady, saıran salady. Soldattar sonaý alystaǵy maıdan shebinen, Rossıanyń qıyr túkpirinen revolúsıanyń ystyq lebin, jarqyn nuryn ala keldi. Soǵys bastalǵannan bergi úsh jylda bas kóterer er-azamat maıdanǵa ketip, qańyrap qalǵan jadaý qalaǵa birte-birte sán kire bastaǵan. Qalypty, tirshilik oty qaıta mazdap, daǵdyly ómir qarqyny kúsheıip keledi. Qalanyń surǵylt tuman basqan bulyńǵyr ómiri qysqy uzaq tún artynan araılap atqan tańdaı nurlanyp, qalyń qara bult arasynan, jarqyrap shyqqan kúndeı jaınap júre berdi.

Qanıpa qalanyń qazirgi kúndegi hal-jaǵdaıyn dál jańaǵydaı áserlendirip, beınelep aıtpasa da, Ospan ózinshe oıǵa toqyp, Atbasardan ózi kózben kórip, qulaǵymen estigen shynaıy jaǵdaıǵa úılestirip alǵan.

Ekeýi ótken-ketkendi aıtyp, Ospan óziniń abaqtydaǵy shekken azabyn, ondaǵy birge bolǵan Harıton aǵaı men Tımofeı jaıyn jyrdaı tolǵap otyrǵanda, kún batyp, úı ishine qarańǵylyq túskenin sezbeı de qalyp edi. Qanıpa shyny aıaqtyń tabaǵyna jasaǵan bilte shamdy jaǵyp, uzaq-sonar áńgimeniń úzilgen jerin qaıta jalǵaı berip edi. Úıge Mıhaıl kirip keldi. Ol kele Ospandy jas balasha silkilep, baýyryna tartty. Ekeýi aıqasa qushaqtasyp, súıise berdi. Mıhaıl Ospandy qushaǵynan bosatyp jiberdi. Óz kózine ózi senbeı jedeǵabyl sóıleı bastady:

— Aman-esen keldiń be? Qutyldyń ba?..

Ospan mıyǵynan kúlip, jaýap qatty:

— Keldim, qutyldym, mine, aldyńda turmyn...

Mıhaıl mańdaıyna qyzyl juldyz taqqan qara eltiri qulaq shynyn kereýetke laqtyryp tastady. Belindegi kósh qulash jalańash qara naganyn, sholaq etek aq tonyn sheship, olardy da jańaǵy qulaqshyn jatqan jerge qoıdy. Ospan ekeýi bólmeniń tórindegi uzynsha taqtaı oryndyqqa qatar otyrdy.

— Ospan kelip, qýanyshty boldyń! Quttyqtaımyn! — Mıhaıl oqshaý turǵan Qanıpaǵa nazar aýdardy.

Qanıpa «raqmet» — dep sóz qaǵysty da, bulardyń áńgimesine bóget bolmaıyn, erkin sóılessin degen oımen kıinip tysqa shyqty. Eki dos apaq-sapaqta syr aqtaryp, áńgime shertti. Mıhaıl Ospannyń abaqtydan qalaı bosaǵanyn surap bilip, jaǵdaıyna qanyp aldy. Ýezik sovdep bergen kýálik qaǵazdy oqyp kórgende, bir túrli shabyttanyp, shalqyp ketti. Endi óz halinen habar berip, Amantaı qalasynyń qazirgi jaǵdaıyn qysqasha, aıtty. Ózi bolys tyq sovdeptiń músheligine saılanypty. Bir jaǵynan osy tóńirektegi orysy bar, qazaǵy bar, úsh bolys eldi qamtıtyn aýdandyq mılısıada qyzmet isteıdi eken.

Mıhaıldyń túr-turpaty, sóz álpeti, júris-turysy burynǵydan múlde ózgerip ketipti. Tolysqan, shıraǵan. Eki sóziniń birinde revolúsıa, bostandyq dep suńqyldaıdy.

— Ózimizge qaraǵan barlyq jerde revolúsıalyq tártip ornatyp jatyrmyz, — dedi Mıhaıl bir sózdiń oraıynan.

— Olaryń jaqsy bolǵan eken, endi meni de ishterińe alasyńdar ǵoı? — dedi Ospan.

— Álbette... Sóz bar ma oǵan?..

Mıhaıl osy sapar qasyna tórt jigit ertip, aýdandyq mılısıa jumysymen tinibek eline baryp qaıtypty. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, elge revolúsıalyq tártip ornatypty, Aralbaılardyń kómeıine súńgi tyǵypty...

Ymyrt jabylyp, el orynǵa otyrǵan kezde Chýmaktyń eki bólmeli tapal úıine erli-zaıypty on shaqty adam jınalǵan. Mıhaıl elge barǵan saparynan tumaýratyp qaıtsa da, arnap shaqyrǵan toı ıesiniń kóńilin qımaı, Ospandarǵa erip kelgen.

Qonaqtar árqaısysy óz áıelin qasyna alyp, ústine qońyr kenep dastarqan japqan, óz álinshe toı tamaǵy jasalǵan dóreki taqtaı stolǵa aınala otyrǵan. Bólme ishinde boıdaq Ermolaıdyń bir kisilik arbıǵan aǵash kereýeti men oń jaq buryshtaǵy syny ketip, ábden tozǵan atamzamanǵy ıkonadan bóten ilip alar bir zat joq.

Qonaqtar qoıarda-qoımaı Ermolaıdy stoldyń tórine otyrǵyzyp, oǵan qoshemet kórsetti. Qaıdaǵy jaqsy sózderdi, ıgi tilekterdi qardaı boratty.

Jurt tyna bergende Ermolaı Petrovıch toı májilisin bastap jiberdi. Qoldan ashytqan syraǵa toly qyrly staqandy basynan asyra ustap turyp, qonaqtaryna aınala bir qarap ótti de, mańǵazdanyp sóz bastady.

— Týysqandar! Joldastar! — Jýan daýsyn sozyp toqtady. — Uzaq zaryǵyp kútken armanymyz oryndaldy, bostandyqqa, teńdikke qoly jetti. Ózderiń bilesińder, men sózge shorqaq adammyn. Myna stakandaǵy sharapty, joq, syrany sovdeptiń qurmetine bir tamshysyn qaldyrmaı alyp qoıaıyq!..

Otyrǵan jurt aıaqtarynan tik turyp, qoldaryndaǵy stakan toly syrany jappaı iship saldy. Májilistiń bastalýy-aq muń eken, qonaqtar dýyldap ala jóneldi. Soldattan qaıtqan Ermolaıdyń qurmetine, onyń ákesi Petr Danılovıchtiń qurmetine atap-atap ishti. Ermolaıdyń kári sheshesi Lúdmıla Sergeevna da ataýsyz qalǵan joq. Syra kezegi oǵan kelgende jurt bólmeni bastaryna kóterip, gýlep ketti. Kempirge nebir júrek tebiren-terlik jaqsy sózderin arnap aıtyp, onyń mártebesin kóterdi.

Orta boıly, qaba saqal, shegir sary shal — Petr Chýmak, ilmıgen ımek sary kempir — Lúdmıla Sergeevna kóńildi qonaqtaryna súısine, kúlimdeı qarap otyrdy da, bir kezde qushaqtasyp, súıisip jurtty dý kúldirdi. Qyzyqty jastyq shaqtaryn eske alyp, eljirep, eligip ketken Petr Danılovıch kempirin qolynan súırep turǵyzyp, qapsyra qushaqtap alyp, dóńgelene bılep ketti.

Ermolaı bólmeniń oń jaq qabyrǵasyndaǵy aǵash kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy garmondy alyp, bosaǵa jaq shette otyrǵan úrpek bas, sary jigitke aparyp berdi.

— Al, Terentıı! Silte garmonyńdy, qyzdyr oıyńdy, — dep, ony arqaǵa qaqty. Terentıı osyny asyǵa kútip otyrǵandaı-aq garmondy alǵan boıda stol basynan sytylyp shyǵyp, Ermolaı nusqaǵan jeke toqal oryndyqqa qaqshıyp otyra qaldy. Garmondy qulashtap sozyp, bezildete jóneldi. Shal men kempir shyr kóbelek aınalyp, jer edendi tepkilep, bılep júr. Petr Danılovıch bir mezette sanyn shapalaqtap, júresinen bılep óleńdetip ketti:

Kóterińder kóńildi,

Kórkeıtińder ómirdi...

Petr Danılovıch pen Lúdmıla Sergeevna alqynyp baryp oryndaryna otyrǵanda, olardyń sońynan qos boıdaq — Ermolaı men Mıhaıl bıleı bastady. Ejelgi eki dostyń egiz qozydaı qatar túzep, elden erek jarasa qalaǵanyna, jurt máz bop qalyp edi. Ospan men Qanıpadan basqalary kezek-kezek bıge shyǵyp, shetterinen qosyla án shyrqap, toı dýmanyn qyzdyryp jibergen.

Bı aıaǵy basylyp, án tolastap, árkim óz ornyna jaıǵasqanda Mıhaıl Ermolaıdyń qulaǵyna sybyrlap, áldeneni aıtyp edi. Ermolaı oǵan ún qatpaı, basyn ızeı bergen. Ol endi soǵysta jaradar bolyp, bes saýsaǵy birdeı túbinen qyrqylǵan tutqyl qolyn kónetoz kók shalbarynyń qaltasyna súńgitip jiberip, syra toly stakandy oń qolyna ustap túregeldi.

— Al, halaıyq! Az ǵana kóńil qoıyp tyńdaı qalyńdar!.. Men bir sóz aıtýǵa nıet etip turmyn... Bizdiń aramyzda bárimizdiń qadirli dosymyz Ospan, onyń súıikti zaıyby Qanıpa otyr. — Ermolaı osyny aıtyp, sál tyna qalǵanda, jurt nazary attary atalǵan eki jasqa aýdy. Ermolaı olarǵa betin túzep, kúlimdeı qarap turyp, esile sóılep ketti. — Mynaý Ospan kishkentaı kúninen bizdiń kózimizdiń aldynda ósti. Ákesi marqum qandaı jaqsy kisi edi, sheshesi de ǵajap adam edi... Ony qoıshy, uzaq tarıhqa barmaı-aq qoıaıyq. Men soldattan kelgeli Ospan jaıyna qanyqpyn. Eki jas súıip qosylǵan eken. Ózderi biraz qıyndyq ta kóripti. Oǵan bola ókinýdiń keregi joq. Baqytty bolyńdar, dostarym! Al, káni, týysqandar, Ospan men Qanıpanyń qurmetine iship jibereıik!..

Sol-aq eken otyrǵan jurt Ermolaıdy qostap, jabyla syra kóterip, eki jasty sózderimen qolpashtaı berdi.

— Al, Terentıı! Silte garmonyńdy. Eki dostyń qurmetine án shyrqap jibereıik, — dedi de Mıhaıl ornynan ushyp turdy.

Garmon tartylyp, án shyrqaldy. Tipti Petr Danılovıch pen Lúdmıla Sergeevna da delebeleri qozyp, jastarǵa qosylyp ketti. Ekeýi qyza kele «Ǵashyqtar» ánin qosylyp aıtyp, qyran-topan kúlkige batyrdy.

Qonaqtar bir aýyq tyna qalyp, dastarqan basyna shoǵyrlanǵanda Mıhaıl bir sóz aıtty:

— Ospan men Qanıpa bizge qazaq ánin aıtyp bersin.

— Aıtsyn, tyńdaıyq, — desti basqalary.

Qanıpa Aqan seriniń «Maqpal qarasyn» syzylta bastap jibergende Ospan oǵan qosyla ketti.

Úıiri qysyraqtyń maqpal qara,

Shashyńdy ıis maılap, kúnde tara,

Egerde shym kóńiliń mende bolsa,

Eı, Maqpal, burańdamaı bermen qara...

Jurt ánniń sózine túsinbese de, qulaqtan kirip, boıdy alǵan tátti áýenine, sulý yrǵaǵyna áserlenip, raqatqa batty. Án aıtylyp bolǵanda Ospan men Qanıpany án kóterip, alǵysqa bóledi.

Tańǵa jeńil uıqy qalǵanda basqa qonaqtar úıdi-úılerine tarap, Ospan men Mıhaıldy Ermolaı irkip alyp qalǵan. Kúni buryn ýádelesip qoıǵandaı-aq jurt ketisimen Petr Danılovıch pen Lúdmıla Sergeevna Qanıpany úıine ertip alyp ketti. «Úsh jigittiń ońasha sóılesetin sharýalary bar shyǵar, biz seni úıińe aparyp salaıyq», — dep, Petr shal elpeń qaǵyp, ala jónelgen.

Úsh jigit ońasha qaldy. Ermolaıdyń basqa qonaqtardan Ospan men Mıhaıl nege bólip alyp qalǵanyn kim bilsin. Áıteýir, ózimsingen jyly shyraıyna qaraǵanda bularǵa ońasha aıtatyn bir syry bar sekildi. Mıhaıl Ermolaıdyń bul áreketine pálendeı tańdanbaıtyn sıaqty. Endeshe, ekeýiniń aqyly bir bolǵany.

Shylymyn jıi-jıi soryp, kók tútindi býdaqtatyp otyryp, sózdi Ermolaı bastady.

— Úsh suńqardyń qupıa májilisi bastaldy dep esepteımin, — dedi. Sholaq qolynyń túbirimen mańdaı terin sypyra súrtti. — Qupıa májilis degenge bir tótenshe oqıǵa týyp qalǵan eken dep oılamańdar... Ondaı eshteme de joq...

— Bizde qandaı tyǵyz sharýań bar edi, aıtsańshy? — dep qaldy Ospan.

Mıhaılda ún joq. «Soǵan qaraǵanda Ermolaıdyń osy arada ne aıtqaly otyrǵanyn biledi-aý» dep shamalady Ospan.

— Búgin bizdiń úıge jınalyp májilis qurdyńdar, oınadyq, kúldik, — dedi Ermolaı, — olaryńa óte rızamyn. Oıyn-toı taǵy da bola berer.

— Búgingideı bir toı bizdiń úıde de bolatyn shyǵar, — dep, Ospan oıyndaǵysyn aıtyp qalǵanda, Mıhaıl jadyrap, bas ızedi de:

— Meniń de oıym sol, toıdy ekeýlep tez ótkizip jibereıik, bizdi kim synar deısiń, Qanıpanyń da kóńili tabylsyn, ári seniń tutqynnan qutylyp kelgenińe yrym bolsyn, — dedi.

Ermolaı eńgezerdeı denesin soza kerilip, aýzyn arandaı ashyp, esinedi de:

— Senderdiń de uıqylaryń kelgen shyǵar, tań jaqyndap qaldy, sharýamdy aıtyp, bosataıyn, — dedi.

— Sonyń durys bolar edi, — dedi Mıhaıl.

— Jaýdy qashan qıratam degenshe, qolǵa teńdik tıip turǵanda kem-kemnen kek ala bergen jaqsy. — Ermolaı oıda joq bir josyqtyń shetin qyltıta qoıdy.

— Jaý degende sen kimdi aıtyp otyrsyń? — Mıhaıl oǵan kózin qysty.

— Báse deımin-aý, atap aıtshy, — dedi Ospan.

— Osy qalada úsheýimizdiń Semen Boıkov deıtin úlken jaýymyz bar emes pe, sony aıtamyn... Boıkovtan biz ne kórmedik? Ákemniń ómiri sonyń jalshylyǵynda ótti. Ol ıttiń myna Ospanǵa kórsetken qorlyǵy da az bolmapty. Mıhaıl, sen de odan jaqsylyq kórgen joqsyń!..

— Sol Boıkovtan qalaı kek alamyz? Endi sen sony aıt, — dedi Mıhaıl.

— Uzyn sózdiń qysqasy, jaýdan kegimizdi ala bastadyq dep, kóńilimizge demeý bolsyn, — dedi Ermolaı lypyldap, — Boıkovtyń astyq qoımasy men qural-saımandaryna ot qoıaıyq.

— Ony qalaı órteımiz? — Ospan abyrjyp qaldy.

— Nesi bar, ár jerine kerosın quıamyz da ot qoıamyz. Bitedi sonda sharýasy.

— Qazir baramyz da, jalynyn aspanǵa shyǵaramyz, — dedi Mıhaıl, — kim órtegenin taýyp alsyn sosyn...

— Joqtaýshysy qandy balaq Boıkov bolsa, onyń aryz aıtyp baratyn jeri selolyq sovdep bolsa, — dedi Mıhaıl salmaqty pishinmen, — kimdi qıratar deısiń, kimniń órtegenin kim zertteıdi deısiń. Qumǵa quıǵan sýdaı sińdi de ketti deı ber.

Ermolaı apyl-qupyl kıinip aldy. Ony kórip Ospan men Mıhaıl da kıindi. Sol eki arada, Qanıpany shyǵaryp salýǵa ketken qarıalar da bir qora sýyqty ertip úıge kirgen. «Úsh suńqar» kóshege shyǵyp seıil quramyz dep, úıden shyǵyp ketti. Ermolaı qoradaǵy belgili jerge tyǵyp qoıǵan bir quty kerosın men qorap sirińkeni saılap alyp, qalanyń soltústik shetinde oqshaý turǵan Boıkovtyń astyq saraıyna qaraı bastaı jóneldi.

Tań saz bergen kezde astyqqa toly eki saraıdyń jalyny aspanǵa shyqty...

POLETAEV JOLDAS

Ospan men Qanıpa búgin uıqysynan kesh turǵan. Jýynyp, taranyp, tańerteńgi astaryn ishkenshe kún sáskelikke kóterilip qalyp edi. Ospan baryp bilse, Mıhaıl ala-kóbeden turyp, qyzmetine ketipti. Ospan qazir bolystyq sovdepke barmaqshy. Sovdep predsedateliniń ne sharýamen shaqyrǵanyn ózi de bilmeıdi. Álgi ázirde tez kelip ketsin dep habar aıtyp, shabarman jibergenine qaraǵanda, áıteýir, tegin shaqyrmaǵan shyǵar dep shamalaǵan.

Ospan jyly kıinip, úıinen shyǵyp ketti. Taqa bir uzaq ustap qalmasa, kóp keshikpeı kelermin dep Qanıpaǵa eskertken-di. Kún búgin saqyldaǵan aıaz. Kósheniń qyraý búrkegen shıyrshyq qary kúmisteı jaltyraıdy. Ortalyq shirkeý kóshesiniń orta kezindegi salqar ashyq alańǵa taıaý astyly-ústili bıik aǵash úıge qaraı shapshań júrip keledi. Osy úıge taqap kele bergende, onyń qańyltyr qalqandy, bıik aǵash baspaldaqty eki ashpaly syrtqy esiginiń mańdaıyna kerip qoıǵan qyzyl mataǵa kózi tústi. Qalqannyń oń qanatynda jińishke syryqqa baılaǵan qyzyl jalaý jelbirep tur. Ospan esik aldyna kelip tura qalǵanda álgi jalpaq qyzyl mataǵa áripterin aq shúberekten qıyp ornatqan jazýǵa kóz toqtatty. «Barlyq elderdiń proletarlary birigińder!» Ospan urandy ishinen qaıta-qaıta oqyp, esik aldynda kidirip qaldy. Oqyǵan saıyn onyń árbir árpi, árbir sózi tilmen aıtyp jetkize almaıtyn tańǵajaıyp keremetteı kórinip, baýrap áketti. Esiktiń mańdaıyndaǵy qarasyny toqymdaı taqtaıdy kórdi. Ondaǵy qara boıaýmen qalaı bolsa solaı jaza salǵan «Sharýalar men soldattar depýtattarynyń Marınovka (Amantaı) bolystyq Soveti» degen jarnamany oqydy. Bul jazý Ospannyń júregine jyly tıip, tilin úıirip áketti. Endi Ospan qazir sharýalar men soldattar depýtattarynyń bolystyq Sovetine kiredi.

Ospan esikti erkin ashyp kirse, bolystyq sovdeptiń predsedateli Evgenıı Pavlovıch Poletaev tórgi bólmede ústine qyzyl-kúreń shuǵa japqan shaǵyn stolda, áldeqandaı qaǵazdardy aqtaryp otyr eken.

— Sálemetsiń be, joldas Jamanbaev! — Poletaev suńǵaq denesin qýnaq kóterip, susty sarǵysh betin túzedi. Ózi burynǵydaı emes jasaryp, jaınap ketkendeı. Boıyn tik ustaıdy. Baıaǵy altyn jıekti qystyrma kózildirigin tastap, kádimgi sabaqty jaı kózildirik kıipti. Kıimi de ózgergen. Ústinde qaıyrma qara eltiri jaǵaly aq ton. Aq shashyn shalqasynan jatqyza qaıyrǵan. Saqalyn qyryp tastapty. Poletaev sereıgen qolyn Ospanǵa usyndy.

— Ózińiz de aman-esen boldyńyz ba, Evgenıı Pavlovıch! — Ospan sypaıy jaýap qatty.

— Shúkir-shúkir! Áýeli qudaıdyń, ekinshi sizderdiń qaıyr duǵalaryńyzdyń arqasynda... — Poletaev qýaqylana kúlip, ornyna otyrdy. — Otyr, Jamanbaev! — Tereze aldyndaǵy toqal oryndyqty stolynyń. aldyna syrǵytyp qoıdy. Ospan oryndyqqa jaıǵasqan soń, oǵan bir túrli susty pishinmen az-kem qarap otyrdy da, kenet túsin jylytyp, jaırańdaı sóıledi. — Abaıladyń ba? Men seni jańa joldas dedim ǵoı, osy qasıetti sózdi, tegi, budan buryn estip pe ediń?..

Myna qara! Myna Poletaevtyń ózi ospadar kisi bolmaǵan edi. Joldas degen sózdi budan buryn estip pe ediń deıdi.

Joldas degen sózdi men áldeqashan estigem, — dedi.

— Iá, deımin-aý, sonyńdy aıta otyrsaıshy...

— Biz abaqtyda bostan-bosqa qarap jatqan joqpyz. Evgenıı Pavlovıch. Osyndaı jaqsy sózderdi úırendik, sanamyzǵa quıyp aldyq... Siz ony aıtasyz, tipti, men bar ǵoı, tilime senseńiz, revolúsıalyq, bostandyq degen sózderdi, Lenın esimin sonda estidim.

— Jigit ekensiń, Jamanbaev joldas! Sen sol revolúsıa jaıynan bilgenińdi maǵan aıtyp beresiń be?

Ospan ádepkide qıpaqtap qaldy. Shalys ketip, uıatqa qalam ba dep, júreksine berip edi, shamaly oı tolǵap aldy da, qaıdan shyqsa odan shyqsyn dep, shubyrta jóneldi.

— Aınalasy bir jylǵa jetpeıtin ýaqyt ishinde eki birdeı revolúsıa bolǵan joq pa?.. Alǵashqysy on jetinshi jyldyń fevralynda bolǵan revolúsıa, ekinshisi oktábr revolúsıasy.

— Osy eki revolúsıanyń aıyrmasy qandaı? — dep surap qaldy Poletaev.

— Meniń bilýimshe, fevral revolúsıasy óz maqsatyna jete alǵan joq, alpaýyttar men baılardyń shylaýynda ketti. Lenın joldas bastaǵan bólshevıkter sony bildi de, Oktábr revolúsıasyn jasady, eńbekshi halyqqa bostandyq áperdi.

Poletaev sol qolymen mańdaıyn basyp, shyntaǵymen stoldyń shetine taıanyp, Ospannyń júzine tańdana qarap otyrdy da, bir mezette:

— Osynyń bárin sen kimnen estidiń? Qaıdan bildiń? — dedi.

Ospan irkilgen joq.

— Abaqtyda men Harıton Krylov degen bilimpaz kisimen birge jattym... Biz ony Harıton aǵaı dep ataıtyn edik.

— Ol qaı Krylov? Osy kúngi ýezik sovdep predsedateliniń orynbasary ma?..

— Dál ózi, — dedi Ospan, — men ol kisimen abaqtyda alty aı birge boldym. Omby qalasynyń júmysshysy eken, saıası kúreske qatynasyp júrgen jerinen qolǵa túsipti.

— Krylov joldas seniń kózińdi ashyp, kókiregińe saıası bilim quıyp bergen eken ǵoı?

Ospan qyzdy-qyzdy áńgime ústinde abaqty turmysy jaıynda, Harıton aǵaı men Tımofeı Eltızov týrasynda Poletaevqa baıandap berdi. Krylov fevral revolúsıasynan keıin ile-shala tutqynnan bosap ketken. Ospan ony osy abaqtydan bosaǵanda, Amantaıǵa keter aldynda keńsesinde kórgen. Eltızov bolsa, Ospanmen birge tutqynnan bosap shyǵyp, Tilekeı selosyndaǵy úıine ketken. Ospannyń sózine qaraǵanda Tımofeı seloǵa barǵan soń, «bir myqty jumystyń tutqasyn ustaımyn, ondaǵy ózim qatarlas kedeı-jalshylarǵa bas bolamyn», — dep ketipti.

Ospannyń mán-jaıyn Poletaev Mıhaıl Zaharovtan áldeqashan estigen. Onyń ómir-tarıhy, ne sebepten abaqtyǵa túskeni, Jáýke ólimi — bári de oǵan aıdaı aıan. Shyndyǵynda, Ospannan mundaı tosyn jańalyqty kútpegen edi. Ony osy qaladaǵy kóp jalshynyń biri ǵoı, óz qatarymyzǵa tartaıyq, qolqanat eteıik dep búgin ádeıi shaqyryp alǵan.

— Solaı, Ospan! — dedi Poletaev daýsyn soza. — Osy qalanyń asa qaýipti kýlagi-revolúsıanyń qaskóı jaýy Semen Boıkovty ótken túnde tutqyndap, qarýly kúzetpen Atbasarǵa jónelttik. Demek, bizdiń qalamyzda aýa raıy biraz túzeledi endi. — Qara buıra eltiri jaǵasyn shalqasynan qaıyrǵan sholaq aq tonyn sheship, oryndyǵynyń arqasyna qoıa saldy. Stolynyń sýyrmasyn tartyp qalyp, odan maı-maı bolyp, sıqy ketken temeki dorbasyn alyp shyqty. Dorbany silkip-silkip qoıyp, eski gazettiń shetinen jyrtyp alyp, temeki orady. Sirińkeni shyrt etkizip, shylymyn tutatyp aldy da, qushyrlana sora bastady. Jaıpaq mańdaıynan týra túsken qarly murnyn qos-qosynan tartyp, jińishke sapary qulaǵyna jetken jotaly kúreń murtyn sylap qoıady. Eki kózi Ospanda. Shylymyn ústi-ústine soryp áldeneni oılanyp otyrǵandaı, únsiz túıligedi.

— Ýezik sovdepten alǵan kýálik qaǵazyńdy anada, Mıhaıl Zaharovtyń úıinde kórsettiń ǵoı, — dedi Poletaev, — durys eken. Sol qaǵaz janynda bar ma? Bershi, taǵy da bir kóz júgirtip óteıin.

Ospan kerek bop qalar dep kýálik qaǵazdy ala kelgen. Ony qaltasynan alǵan boıda Evgenıı Pavlovıchke usyndy. Ol qaǵazdy eki qolymen kerip ustap, shalqaq otyryp, aýzyn jybyrlatyp oqı bastady. Qaǵazdy eki búktep aldyna qoıdy da, saýsaqtarynyń ushymen stoldyń shetin tyqyldatyp otyryp:

— Jaraıdy, jaqsy eken! Jamanbaev joldastyń azamattyq huqyqtaryn qalpyna keltirińder, qalypty turmys qurýyna kómektesińder, halyqqa paıdaly qyzmet isteýine jaǵdaı jasańdar deıdi... Bu da durys. Jazyqsyz zardap shegýine sebepker bolǵan aıypkerlerden esesin óndirip berińder deıdi. Bu da teris emes. Osyǵan baılanysty áýeli óz pikirimdi aıtaıyn.

— Aıtyńyz.

— Seniń eńbekshi halyqqa paıdaly qyzmet etkiń keletinine men kámil senemin, — dedi Evgenıı Pavlovıch, — sondyqtan bizdiń qyzyl mılısıa otrádyna qosyl. Ekinshi máseleńdi sheship qoıdyq. Ázirge Semen Boıkovtyń malynan bir at, bir buzaýly sıyr, soǵymdyq bes qoı tańdap al.

— Osy aıtqandaryńyzdyń bárine de rızamyn, Evgenıı Pavlovıch.

— Baıqaımyn, seniń kózińde maǵan tańdanǵan bir syńaı bar, — dedi Poletaev kúlimsirep. — Tańdanatyn jóniń bar. Kórip otyrsyń ǵoı, men de dárigerlikti jyly jaýyp qoıyp, taǵdyrdyń buıryǵy boıynsha, endi adamdardyń janyn emdeıtin qyzmetke aýystym.

Endi ol Sátmaǵambetti qalaı emdep saýyqtyrǵanyn aıtty. Ospan oǵan alǵys aıtyp, ystyq yqylas bildirgen.

— Tipti jaqsy! Jolyń bolsyn. — Poletaev stolynyń sýyrmasynan bir paraq aq qaǵazdy aldy da, kózildirigin kıdi. Aldyndaǵy shólmektiń túbirtegine quıǵan sıaǵa jińishke qalamyn malyp alyp, tuqyrańdap jaza bastady. Bir mezette qaǵazdy kózine jaqyn ustap otyryp, daýsyn shyǵaryp oqydy: «Osyny usynýshy Jamanbaev Ospan joldas óz erkimen Marınovka (Amantaı) qyzyl mılısıa otrádyna kirdi. Bul joldasty otrádqa qabyldap, qarý-jaraqpen qamtamasyz etilýin talap etemiz...» dep jazdym. Aıaǵyna qolymdy qoıdym. Aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin. — Ol stolynyń sýyrmasynan dóńgelek qara mórdi ala salyp, aýzyna jaqyndatty da, ernin shúıirip úrlep-úrlep jiberip, álgi qaǵazdy sol alaqanyna tósep, oń qolymen bylsh etkizip mór basty. — Bul qaǵazdy sen otrádtyń komandırine aparyp ber. Al, endi aıtylmysh malyńdy erteń ózim alyp beremin.

Ospan qaǵazdy beshpentiniń tós qaltasyna súńgitip jiberdi. Poletaevtyń qarsy aldyna qolyn qýsyryp tura qaldy.

— Rahmet, sizge, Evgenıı Pavlovıch! Tirlik bolsa sizdiń senimińizdi aqtarmyn, árqashan ózińizben birge bolarmyn.

Poletaev ornynan kóterilip, ınabatty pishinmen basyn tómen ıip turyp:

— Uıymshyl bolaıyq, Jamanbaev joldas! Jubymyzdy jazbaıyq! Revolúsıa jaýlaryna qırata soqqy bereıik! — dedi.

Ospan oń qolyn barynsha kóterip, serpindi únmen:

— Ámirińizge quldyq, Poletaev joldas! Maǵan senińiz, — dedi.

SOŃǴY SERPİN

Keıingi úsh-tórt aıda el qazaqtary Amantaı qalasyna sırek qatynaıtyn bolǵan. Ásirese buryn qala baılarymen alys-berisi, saýda-sattyǵy mol aýyl baılary osy kúni jańa qurylǵan sovdeptiń aıbatynan seskenip, keıingi kezde apandaǵy aıýdaı buǵyp jatyp alǵan. Qıt etse top-tobymen qalaǵa kelip, tanystarynyń úıine túnep jatyp, karta oınap, saıran salatyn qumarpaz jigitter de bul kúnde pyshaq keskendeı tyıylǵan.

Amantaıdaǵy bolystyq jáne selolyq sovdep revolúsıanyń serpindi qarqynymen iske shuǵyl kirisken. Eń aldymen, óte-móte qaýipti degen iri kýlaktardy tutqynǵa alǵan. Semen Boıkov qatarlas kýlaktardyń bir toby Atbasar abaqtysynda qamaýda jatqan. Endi birsypyra jyryndy kýlaktar sovdepten amaldaryn asyryp, qara bastaryn saýǵalap, qashyp ketken. Shyntýaıtqa kelgende olardyń izderine túsip, qýdalap izdegen de eshkim joq. Jer astyna kirip ketpese, túbi bir tabylar. Mal-jandaryn, sharbaqtaryn tastap qaıda keter deısiń. Onyń ber jaǵynda, áıteýir, kúdikti eken, taby jat eken dep, kýlak ataýlyny shetinen murnynan tizip tutqynǵa ala berýge jáne bolmaıdy. Kim kóringenniń tiline erip, «osy kúdikti, osy jat», — dep barmaq shoshaıtyp kórsetken jannyń bárin birdeı qıdaı sypyryp ustaı berse, halyq aldynda sovdeptiń qandaı bedeli bolmaq. Kúndelikti tyqyl-taıań sharýa bastan asyp jatqanda árnege bir boı uryp, qoldaǵy az sandy, jasań sapaly kúsh-qýatty jón-josyqsyz ysyrap etý jón emes. Bolystyq sovdep predsedateli Poletaev joldastyń qazirgi jaǵdaıǵa oraılas pikiri osyndaı. Ol osyny aqylǵa salyp, tereń paıymdap, eń áýeli revolúsıanyń mańyz-maqsatyn halyqqa keńinen túsindirip, kedeı- jalshylardy sovdep tóńiregine molyraq toptap alý qamyna shuǵyl kirisken. Bolystyq sovdepke qarasty Amantaıdan basqa bes usaq selo bar. Olardyń árqaısysynda jergilikti sovdep qurylǵan.

Bir kúni Poletaev joldas Ospan men Mıhaıl Zaharovty shaqyryp aldy. Amandyq bilisip, qysqa-qysqa sóz qaǵysqannan keıin:

— Men senderdi bir tyǵyz sharýamen shaqyryp edim, — dedi. Anaý ekeýi Poletaevtyń surlana qalǵan sýyq júzine únsiz qaraı bergen. Sálden keıin Mıhaıl qulshyna ketti:

— Sharýańyzdy aıtyńyz, Evgenıı Pavlovıch!

— Osy tóńirektegi qazaq aýyldarynan áldebir kúdikti adamdar qalaǵa astyrtyn kelip-ketip júr degen habar tústi bizge. Biraq olardyń kim ekenin, ne maqsatpen kelip júrgenderin eshkim anyq bilmeıdi.

— Qashyp ketken kýlaktardyń tyńshysy shyǵar, habarshysy shyǵar, — dep qaldy Mıhaıl.

— Ol da ǵajap emes, — dep Ospan qostady ony.

— Tyńshy ma, basqa ma, onysyn ustap ákelgende bilermiz. — Poletaev resmı álpetpen bul áńgimeni uzartpaıyq degen syńaı bildirdi. — Qalanyń aınalasyndaǵy tórt joldyń torabyna eki-ekiden, úsh-úshten qarýly kúzet qoıamyz. Kúzetshilerdi ekeýiń basqarasyńdar.

Mıhaıl Zaharov siresip tura qaldy:

— Qup bolady, predsedatel joldas!

Ospan Mıhaıldyń jańaǵy áreketin aınytpaı qaıtalady.

— Esterińde bolsyn, joldastar? — Poletaev balalaryn uzaq saparǵa attandyrǵaly turǵan qart ákedeı meıirlene sóıledi. — Beısaýyt júrgen adamdy ustasańdar, uryp-soqpańdar. Ustalǵan boıda bizge tabys etińder...

— Ózińizge aıtyp edim ǵoı, elde meniń Aralbaı degen jaýym bar, — dedi Ospan, — eger de ol bizdiń qolymyzǵa tússe, bir tómpeshtep almaı kóńilim tynbaıdy.

Poletaev myrs etti. Murtyn shıratyp, kózin tóńkere qarady.

— Jaraıdy, qudaı aıdap, Aralbaı qolyńa túse qalsa, qan shyǵarmaı, denesine jara túsirmeı, sabap al, — dedi.

Poletaevtyń ishinde aıtylmaı qalǵan bir syr bar edi. Myna Ospan sonyń ústinen tústi.

«Tinibek eliniń ataqty shonjary. Semen Boıkovtyń jan aıaspaıtyn dosy, eńbekshi eldiń qanyn súlikteı soryp kelgen qanypezer zulym Aralbaı Tastanbek balasy óte qaýipti jaý Onyń ózi Amantaı qalasynan qashqan bir top orys baılaryn jasyryp qoıdy. Endi solardyń úılerine astyrtyn kisi jiberip, baılanys jasap júr, kıim-keshekterin azyq-túlikterin jetkizip berýge áreket istep júr...» Bolystyq sovdepke tinibek eline keshe túsken osy qupıa málimdeme Poletaevtyń stolynda jatyr. Bul máselege saqtyqpen qarap, myna jigitterge aıtpaǵan.

— Sáti túsip, Aralbaı ustalsa, biteý jaranyń aýzy alynady, qasqyrdyń uıasy talqandalady, — dedi Poletaev. Qoldaǵy málimdemege soqpaı, jaqaýratyp aıtty. — Joldaryń bolsyn... Saq bolyńdar.

Osydan keıin Ospan men Mıhaıl — Poletaevtyń silteýimen jasaqtalǵan senimdi jigitterdiń tizimin alǵan. Olardy dereý jınap alyp, árqaısysynyń kúzetetin jerin, kúzet kezegin belgilep bergen.

Tinibek eli bıyl jaılaýǵa maı aıyn ortalap kóshken. Onda da baıaǵy zamannan bergi daǵdarysynan kúrt aınyp, alystaǵy Ashshylyǵa barmaı, qystaýlarynan on shaqyrym jerdegi Egindi saıǵa qonǵan. Egindi saı Amantaı qalasynyń soltústik-shyǵys betkeıindegi tomarly, qamsaqtyly sala. Kókshetaý qalasyna baratyn dańǵyl qara jolmen tartyp otyryp, Amantaıdan shamaly uzaǵanda aldyńnan oń jaqqa bóline ketetin súrleý jolmen qıystaı júrseń lezde jetip barasyń. Salt atpen týra tartqan kisige tıip tur.

Kún ekindilikke eńkeıip, batys kókjıekke ilingen. Aralbaı sypsyń quıryq jalqaý toryny qorapty tarantasqa jegip, Amantaı qalasyna keshtetip attanǵan. Áldebireýlerdiń kózine túsip qalsam eleýsiz bolaıyn, qapelimde tanytpaıyn degen ishki eseppen ústinen qaı-qaıdaǵy bir eski-qusqy kıim kıgen. Shyjyp turǵan jazda sabalaq júndi seńseń tymaqty kózine túsire, eki qulaǵyn salbyrata kıgen.

Shaban tory aıaǵyn sanap basyp, álsin-álsin yshqyna pysqyrady. Salpań qulaǵy salbyrap, tirsekteri soǵylyp, qansha aıdasa da ıt búlkekten bir aspaıdy. Asyǵatyn Aralbaı joq. Osy baıaý júrispen ymyrt jabyla qala shetine ilinse bolǵany, qalaıda Boıkovtyń úıine baryp onyń Atbasardan tapsyryp jibergen amanatyn jetkizse, bir zor istiń tynǵany... Odan arǵysyn taǵy da kóre jatar.

Shaban torynyń qaıys delbegesin bosań ustap, arbada terbelip keledi. Ala quıyn oılarǵa bir sát shomyp ketedi. Aralbaı kóńilin alańdatatyn bir qıyn is tutqyndaǵy Boıkov jaıy. «Tyshqan inine kire almaı júrip artyna qaljaýyr baılapty». Men de bir qyzyq pendemin. Óz basymdaǵy qyrsyǵym az bolǵandaı, osy bir pálege shyrmalyp nem bar edi...» Aýylynan qara úzip uzaı bergende Aralbaıǵa osyndaı bir uıtqymaly oı kelgen.

Boıkov degende shybyn janyn pıda etýge taıynbaıtyn Aralbaı osydan tórt kún buryn attana shaýyp Atbasarǵa barǵan. Ol sondaǵy tyndyryp qaıtqan sharýasyn oısha salmaqtaǵan. Sonyń keıingi tynymyn oılap keledi.

Aralbaı Atbasarǵa sondaǵy jaqyn adamdaryna senip barǵan. Óziniń tanys saýdageri Ǵıbatýlla deıtin tatardyń balasy Zeınur abaqty keńsesinde hatshy bolyp isteıtin. Onyń ber jaǵynda, óziniń nemereles jıeni Esentaıdyń Álimi ýezik sotta keńse qyzmetinde. Aralbaı bir jaǵynan osy Boıkov túbinde sottalatyn bolsa, meni de arbasynyń kúpshegine iliktirip ala ketedi dep qaýiptenedi. Sol sebepten Boıkovqa jany ashyǵan bolyp, tamaǵyn tıep, reti kelip qalsa, paraǵa berýge janat ishik, masaty kilemin alyp, artynan izdep barǵan. Kózdegen maqsatyna jete almaı, taýy shaǵylyp qaıtqan. Onyń Atbasarǵa ádeıilep barǵanda bar bitirgen sharýasy — Zeınurdyń kómegimen abaqtydaǵy Boıkovpen tildesti. Sonda Boıkov oǵan bir aýyr mindet arqalatyp jibergen. «Áıelime ádeıi óziń baryp aıt, Amantaıdaǵy kóńil jeter kedeıler men momyn sharýalardyń atynan ýezik sotqa aryz túsirsin, eshbir janǵa qıanaty joq, óziniń sharýasyn ǵana biletin momyn adam edi, halyqqa meıirimdi edi, jalamen tutqynǵa alyndy dep jazyp, kóp adamnyń qolyn qoıdyrsyn» — dep tapsyrǵan. «Men sottalsam, sen de aman qalmaısyń, ekeýmizdiń túpki tamyrymyz bir ekenin osy bastan bilip qoı», — dep eskertken Boıkov. Kelesi kúni Zeınur arqyly úıdegi áıeline hat jazyp berip, Aralbaıdyń qolyna tabys etken. Hatqa Boıkovtyń ne jazǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Aralbaı bul hatty másisiniń ishki tabanyna salyp alǵan.

Aralbaı Amantaıǵa osyndaı aýyr júkpen kele jatyr. Kókshetaýdan keletin úlken qara jolǵa túsip, betalys baǵdaryn endi túzeı bergende aspan bulty qoıýlanyp, kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldaı bastady. Álem-tapyryq daýyl turyp, aýa raıy lezdiń arasynda sabyndaı buzylyp júre berdi. Aralbaıda záre joq. Sasqanynan delbeni jıilete qaǵyp, shaban toryny uzyn bıshikpen osqylaı berdi. Erikke qoımaı saý jeldirip, jańbyr sabalap jaýa bastaǵanda Bımende saıynan asty. Kók shirkeýiniń altyn kresi úsh munarasy kúnshilik jerden men mundalap turatyn Amantaı qalasy myna jańbyrly kúnde jýyq mańda jetkizetin emes. Jańbyr aınala boraı jaýady. Aspan júzi álsin-álsin jarqyldap, dembe-dem naızaǵaı shartyldaıdy. Bir oıpań jerge kelgende shaban tory tóbege urǵandaı tas tabandap turyp aldy. Aralbaı sonda arbanyń qorabyna etpetinen jatyp qaldy. Kúnniń jarqyldaǵanyn kórgisi kelmeıdi.

Aralbaı álden ýaqytta basyn kóterip qarasa, tastaı qarańǵy tún. Jeldete jaýǵan nóser kózge túrtseń túk kórsetpeıdi. Aspan men jerdiń arasy tutasyp ketkendeı. Aralbaı shaban toryny basqa-kózge tópelep, ornynan áreń jyljytty. Qansha sabalaǵanymen at júrisi ónbeıdi, joldyń nobaıymen ilbip keledi.

Aspan bir jarq ete qalǵanda joldyń oń jaq ezýinde bir adamnyń boıy kórinedi. Sol-aq eken. Aralbaıdyń eki kózi sharasynan shyǵyp, denesi qaltyrap ketti. Júregi dúrsildep barady. Atynyń delbesin kenet irkip qalyp, álgi adam beınesi kóringen tusqa shoshyna qaraı berdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, taǵy da aspan júzi bir jarq ete qalǵanda, myltyq kezengen bir adam tarantastyń oń jaǵyna janasa berdi de:

— Toqta! — dep qatty daýystady.

— Áı kimsiń? — Aralbaı sasqalaqtap dybys berdi.

— Áýeli óz jónińdi aıt! — Álgi adam aqyryp qaldy.

Onyń daýsyn tanyp, Aralbaıdyń júregine áldeqandaı qýanysh lebi júgire bastap edi.

— Áı, men seni bilip turmyn... Báseleıdiń Mıkaılasysyń ǵoı, — degende, anaý óktem daýyspen:

— Seniń qandaı saıtan ekenińdi qarańǵyda qaıdan bileıin, — dedi de, arbanyń qorabynda tońǵan torǵaıdaı búrisip otyrǵan Aralbaıdy is- mis joq julqylaı bastady.

— Qoı, tamyr, meni áýreleme!! — Aralbaı qashqaqtap, qolymen basyn qorǵaı berdi.

Mıhaıl onyń shapanynyń jaǵasynan qapsyra ustap turyp qatty zekirdi:

— Áı, Aralbaı sum! Osy jeti túnde naǵyp júrsiń?..

Aralbaı Mıhaıldyń qolynan jan dármen bosap shyǵyp, qoraptyń aldyńǵy jaǵyna shalqalap syrǵyp ketti. Qalbalaqtap sóılep jatyr:

— Qalada bir paqyrshylyq sharýam bar edi, tez baryp kele qoıaıyn dep keshtetip shyǵa qalyp edim... Myna qudaıdyń kúni aıaq astynan astan-kesten bop ketkenin kórmeısiń be?..

Mıhaıl myltyǵynyń qandy aýzymen Aralbaıdyń keýdesine nuqyp-nuqyp jiberdi.

— Osy jańbyrly túnde seni ajal aıdap ákelgen shyǵar, — dedi.

Aralbaı bajyldap, arbadan sekirip tústi de, montanysyp jalyna berdi:

— Áı, tamyr! Tıme maǵan, aýrýmyn, shal adammyn, qalaǵa kirýge bolmaıtyn bolsa, izimshe elime qaıtaıyn...

— Sendeı tamyrym joq meniń. — Mıhaıl muny zilmen aıtty. — Osy jerde jaýyńmen kezdesip turǵanyńdy bilip qoı, Aralbaı!..

Aralbaıdyń úni óshti. «Ólgen jerim osy eken ǵoı», — dep, ımanyn úıirip, qudaıyna sıyna berdi. Daýsyn shyǵaryp minajat aıtty: «Lá ılaha ıllalla, muhammadı rasýlolla! Astaǵypyralla!» Endi aspan júzi bir jarq etip, aınala kúndizgideı jaryq bop ketkende jańaǵy Mıhaıldyń kelgen jaǵynan qarańdap kele jatqan bir adamnyń beınesi kórindi. Qylt etip kórinip, qarańǵy túnekke kómilip ketken álgi adam lezdiń arasynda arbaǵa jaqyndaı berip:

— Qaıdasyń, Mıhaıl? — dep daýystady.

— Kel beri, Ospan! Myltyǵyńdy kezep usta! Dosyńmen kezdesesiń. — Mıhaıldyń daýsy qatty shyqty.

— Dosyń kim? — Ospan qalshyldap arbaǵa súıenip turǵan Aralbaıdy qarmaı berdi.

— Ospanbysyń? Amanbysyń, shyraǵym? Men Aralbaı aǵańmyn ǵoı. — Esi shyǵyp Ospanǵa qolyn soza bergende, ol ashýlanyp qaǵyp jiberdi.

— Baýyrdy tapqan ekensiń, kók tóbet! Qolǵa tústiń be, bálem! Qaqpanǵa ilindiń be? — Ospannyń daýsynan óshpendilik yzǵary bilindi. Aralbaıdy arbadan súırep alyp, keńirdegine myltyǵynyń qandy aýzyn tireı berdi. Aralbaı taılyǵyp sheginip ketti. Aıaq astynan shyn kiriptar bolǵanyna endi kózi jetip, eńkildep jylaı bastady.

— Aınalaıyn, Ospanjan! Túbimiz bir aǵaıyn edik. Artyq ketip, asa soqqan jerim bolsa, kinálasyp bitisermiz... Aqylyń bar bala ediń, aýzy túkti kápirge kiriptar qylma meni...

— Sóıleme, sumyraı! Qazaq pen orysty jikteseń, jetersiń muratyńa... Káni, Mıhaıl! Júreıik...

Mıhaıl attyń basyn jolǵa túzep qoıyp:

— Qysqart sózdi, Aralbaı! Otyr shapshań arbaǵa! — dep buıyryp edi, anaý onyń ámirine birden boısuna qoımaı, sheginshekteı berdi. Sonda Ospan onyń arqasynan ıterip ákelip, Mıhaıl ekeýi qoltyǵynan kóterip, arbaǵa yrǵytyp jiberdi. Mıhaıl arbaǵa sekirip shyqty da, búrisip otyrǵan Aralbaıdy tóbege bir qoıdy. Ústinen janyshtaı otyryp aldy. Aralbaı mysy quryp, tynysy tarylyp, yrsyldap jatyr. Ospan qoraptyń ishin sıpalap júrip, Aralbaıdyń bıshigin taýyp aldy da, jalma-jan kozlaǵa qonjıyp, delbeni qaǵyp, toryny saýyrǵa bir shyqpyrtyp aıdaı jóneldi.

Bul kezde jańbyr saıabyrlap, tún perdesi kem-kemnen túrile bastaǵan. Naızaǵaı alystan álsiz shartyldaıdy. Aspandy aıqara japqan qara sur bult jyrtylyp-aıyrylyp, úıir -úıirimen kúnshyǵysqa qaraı jóńkilip barady.

Jaqynnan qala ıtteriniń abalaǵan daýsy keledi. Maı aıyndaǵy qysqa tań kókjıekten qylań berip, jer betine jansar sáýle túse bastaǵan.

Mine, Ospandar qalaǵa kirdi. Ár jerden erte oıanǵan úılerdiń terezelerinen sham jaryǵy jyltyraıdy. Ortalyq kósheniń ár tusynan qarańdap sóılesip kele jatqan neken-saıaq adamdar kórinip qalady. Tań aldynda, maýjyraǵan tynysh shaqta uıqydaǵy eldi oıatqylary kelgendeı, qora bas saıyn áteshter azan-qazan ándetip jatyr.

Ospan attyń basyn ortalyq úlken kóshedegi keń alańnyń kúnbatys jaq jelkesindegi bolystyq sovdeppen aýdandyq mılısıa mekemesi ornalasqan eki qabatty aǵash úıge tiredi. Kozladan shapshań sekirip tústi de, jalpaq tas qoranyń eki ashpaly taqtaı qaqpasyn bıshiginiń sabymen dúrsildetip soǵa bastady.

— Kim bar ishte? Ash! — qatty daýystady. Sol eki arada Mıhaıl Aralbaıdy arbadan súırep túsirip, qaqpaǵa jaqyndatyp qoıǵan. Qora ishinen bir shaldyń: «Qazir, qazir! Bul kim-áı!» — degen qyryldaq daýsy shyqty. «Ospan Jamanbaevpyn! Ash qaqpany!» Shaldyń úni óshti. Kón etigi tyrpyldap, qaqpaǵa jaqyndaǵany seziledi. Alasa boıly, qaýǵa saqal, shegir sary shal qaqpany tars etkizip ashyp, shalqasynan qaıyryp tastap, syrtqa shyqty. Shalǵaıy dalıyp, eki qoltyǵy para-para bop jyrtylǵan sholaq sary tonynyń etegin silkip, belindegi qos qabattap baılaǵan kendir jipti jóndep aldy. Basyndaǵy kúnqaǵary myjyraıǵan eski qara kartýzyn oń jaq shekesine qısaıta kıdi.

— Biz myna myrzany úıge aparaıyq, — dedi Ospan kúlip, — Korneı ataı, sen munyń atyn doǵaryp qoraǵa baılap qoı.

— Qup bolady, — dedi de Korneı ataı ólýsirep turǵan Aralbaıdyń betine úńildi. Ony tanı ketti.

— Aǵa, bizge qonaqqa keldiń be, Aralbaı myrza?.. — Korneı myrs etip, qýlana sóıledi: — Áı, bilmeımin-aý, bul joly burynǵydaı syıly bola qoıar ma ekensiń? Estip pe ediń, dosyń Semen Petrovıch Boıkov shaıandar qystaıtyn jerge ketken. — Eki búıirin taıanyp, basyn kekjıtip, mańyzdanyp tur. Korneıdiń astarly sózine meıirleri qanyp, Mıhaıl men Ospan da únsiz qalǵan.

Jańaǵy Korneı ataı aıtqan orys mátelin Aralbaı biletin. Boıkov dosynyń «shaıandar qystaıtyn jerge» ketkeni anyq. Kim kóringenniń eski arbasyn jóndep, peshin salyp, tıyn jınap kún kórgen Korneı shaldyń búgin kisimsýin qara. Onyń kekesini shymbaıyna batyp, júregine ınedeı qadalsa da, lám-mım dep sóz qaıyrǵan joq. Meıli, aıta bersin, kekete bersin. Ospan men Mıhaıl asyǵatyn emes. Korneı ataıdyń myǵym turysyna, kórgen jerden Aralbaıǵa aýyz salyp, óktemdik kórsetkenine qatty túısinip, oǵan bir aýyz sóz qospaı, únsiz turyp qalǵan. Kóńilindegi kıkiljińin aıta tússe eken, silesin qatyra berse eken dep, aıyzdary qanyp turǵan sıaqty.

Korneı ataı Mıhaıl men Ospanǵa sustana bet burdy. Osynaý tańǵy shaqta bar ǵalamnyń bıligin óz qolyna alǵan uly mártebeli ámirshideı buıyra sóıledi:

— Jeter endi, aparyńdar, dalanyń arlan bórisin, syıly qonaqtyń jaıyna ornalastyryńdar.

Eki jigit Aralbaıdy eki jaǵynan myltyqpen qamaýlap qoraǵa kirgizdi.. Bular úıme-júıme bop keńsege kirgende Korneı ataı atty dereý doǵaryp, qoranyń túkpirindegi ashaǵa baılap qoıdy.

Selolyq sovdep predsedateli Ermolaı Chýmak aýdandyq mılısıanyń búgingi kezekshisi edi. Ol tórgi bólmedegi oryndyqtardy qurastyryp qoıyp, kıimsheń uıyqtap jatqan.

Mıhaıl ony oıatyp aldy. Chýmak kózin tyrnap ashyp, shamaly jóndelip aldy da, aldynda turǵan Mıhaılǵa abyrjı nazar aýdardy.

Mıhaıl málimdeı bastady:

— Predsedatel joldas! Aralbaı Tastanbekovti ustap alyp, sizdiń quzyryńyzǵa alyp keldik.

Ermolaı shala uıqy bolǵandyqtan júdegen sopaq betin oń qolymen ýqalap, aspan tústes kógildir kózin tóńkerip, áldebir sýyq pishinmen Aralbaıǵa ejireıe qarady.

— Bul zulymnyń ustalǵany jaqsy bolǵan eken, — dedi.

Teńselip turǵan Aralbaı Ermolaıdyń aıbynyna shydaı almaı, qyryndaı berdi.

Aralbaıdy suq saýsaǵymen kórsetip, Ospan sózge aralasty:

— Bul qasqyrdy biz álgi ázirde qala syrtyndaǵy jol ústinde ustadyq, myqty bolsa qutylyp kórsin endi...

— Iá, mundaı da kezdeısoq oqıǵa bola beredi eken, Ermolaı Petrovıch! — Mıhaıl raqattanyp saq-saq kúldi. — Biz muny sybaılastarymen qosa qyrdaǵy elden ustaımyz ǵoı dep júrsek qańǵalaqtap kelip, ózi qolǵa tústi.

Chýmak Aralbaıdy shynnan da apannan ustalǵan arlan qasqyrdaı kórip, óńmeninen ala túsýge shaq tur.

— Jaraıdy, muny endi qonaq úıge ornalastyraıyq, — dedi ol oıyn-shynyn aıyrǵysyz beımálim syńaımen.

Chýmaktyń aıtyp turǵan «qonaq úıi» aýdandyq mılısıa qorasynyń bir shetindegi temir esikti tasbolat saraı ekenin Aralbaı qaıdan bilsin. Shynynda da bular meni bir jaıly qonaq úıge ornalastyryp, keıin jata-jastana sóılesetin shyǵar dep dámelenip qalǵan.

Kóńili sál ornyna túsip, jaqsylyqtan úmitker bop turǵan Aralbaıdy Ospan kók jelkege judyryǵymen túıip jiberdi.

— Salýly tósek, salqyn úıge jatqyzyp syılaıdy eken dep tamaǵyń ispeı-aq qoısyn, kók tóbet! Endigi ornyń jahannamnyń túbi bolar, — dedi.

Aralbaı basyn salbyratyp, qolyn baýyryna qýsyryp turyp, Chýmaqqa jalyndy:

— Meni áýreleme, tamyr! Eshkimge jazyǵym joq, momyn adammyn. Kerek deseńder, aýyldaǵy sovdepti qushaq jaıyp qarsy alyp, oǵan adal qyzmet istep júrmin... Ótirik deseńder, el adamdarynan surańdar.

— Atańnyń basy, qatqan erdiń qasy, — Ospan mysqyldap kúldi. — Odan da sovdepke kór qazyp júrmin, el arasyna iritki salyp júrmin deseń bolmaı ma?

— Sóz qysqa, — dedi Chýmak sustanyp, — biz seni osy arada tergegeli turǵan joqpyz. Adaldyǵyńa dáleliń bolsa, keıin tergeý kezinde aıtarsyń. Al, jigitter, jalpy tártip boıynsha qamaý aldynda muny bastan-aıaq tinteıik...

Ospan Aralbaıdyń shapanyn sheshindirip, qoıyn-qonyshyn túk qaldyrmaı tintip shyqty. Bir jaǵynan Mıhaıl da Ospanǵa kómektesip jatyr. Aralbaı tisi tisine tımeı qalsh-qalsh etedi. Eki qolyn eki jaqqa jiberip, jigitterdiń yrqyna kóne berdi.

Tula boıyn tintip bolǵan soń Ospan oǵan:

— Kebis-másińdi shesh! — dep buıyryp edi. Aralbaı taqtaı edenge jalpıyp otyra qalyp, áýeli muqyl bas qara kebisin sheship bylaı qoıdy. Másisin jýyr mańda sheshe qoımaı qıpaqtaı berip edi, Ospan zekirip qaldy.

— Shesh shapshań másińdi!..

Aralbaı Ospannyń ámirine birden boısuna qoımaı, kózi alaqtap yrsyldap otyrǵanda, Mıhaıl qatty aqyrdy:

Nege sheshpeısiń másińdi, ishine tyǵyp qoıǵan altynyń bar ma?.. — Mıhaıl kebisti ala salyp, ishine qolyn júgirtip shyqty da, eshteńe joǵyna kózi jetken soń tars etkizip edenge tastaı berdi.

Aralbaı yńyranyp otyryp, amalsyzdan áýeli oń aıaǵyndaǵy másisin sheship tastaǵanda, ony Mıhaıl ilip alyp, qonyshyn jıyryp, ishine qolyn tyqty. Ol az bolǵandaı tóńkere silkip jerge tastady. Endigi kezek sol aıaǵyndaǵy másige kelgende Aralbaı aýyrsynyp, tartynshaqtaı berdi. Sol zamatta Ospan ytyrynyp kelip, Aralbaıdyń qarsy aldynda otyra qalyp, másili aıaǵyn qos qoldap kóterip aldy. Shirene tartqanda mási Ospannyń qolynda ketti. Másiniń qonyshynan qynǵa salǵan bir pyshaq sopań etip jerge tústi. İshki tabanyna qolyn suǵyp jibergende Ospannyń qolyna shúberekke oralǵan qaǵaz ilikti. Pyshaqty Mıhaıl qynynan sýyryp alyp, jalańdatyp ustap turdy. Sol eki arada Ospan shúberekke oralǵan qaǵazdy Chýmakqa ustatty.

Mıhaıl pyshaqty aýdara qarap, aınaldyra tóńkerip, jaıymen sóılep tur:

— Qarýynyń túrin qara. Kádimgi mal baýyzdaıtyn sapy pyshaq. Muny ǵoı, sen endi adamǵa jumsaıyn dep oılaǵansyń, sirá... — Pyshaqty qynyna suǵyp, Ermolaıǵa berdi. — Tyǵyp qoı, bir keregimizge jaratarmyz...

Ermolaı qara jippen jórmep tikken aq shúberekti dereý sógip jiberip, ishindegi birneshe paraq qaǵazdy bólip aldy. Ol stol basyna jaıǵasyp otyrdy da, jańaǵy qaǵazdardy birtindep kórip shyqty. Álden ýaqytta tańdanǵan pishinmen eki ıyǵyn búlk etip, ishine tarta myrs etti:

— Shyn keremet munda jatyr eken!.. — Mıhaıl men Ospan ań-tań. Qaǵazdan ne keremet tabyldy eken?

— Myna qaǵazdardyń da qupıa syry ashyldy, — dedi Chýmak. Kıinip alyp, sileıip turǵan Aralbaıǵa suqtana qarady. — Abaqtydaǵy Boıkov jaıynan habar beretin, joǵaltyp júrgen kókjal qasqyrlarymyzdyń apanyna jol silteıtin aıǵaqty zat... Bir-birlep shytyrlatyp sanap edi, tabany kúrekteı tórt paraq qaǵaz eken. — Mynasy bolsa bolmasa da Semen Boıkovtyń aqtap alyńdar dep, Aralbaı arqyly úıine jazǵan haty... Myna bireýleri bizdiń qalanyń qyr elinde qashyp júrgen jalmaýyzdardyń úılerine jazǵan hattary... Mynaý Egor Sızovtiki... Mynasy Ignat Bezverhovtiki... Myna bireýi Ivan Rýdanyń haty... Demek, Aralbaı myrza osy qashqyndardyń qalamen baılanys jasaıtyn tyńshysy ekenine kúmán bolmasqa kerek. — Ermolaı Aralbaıǵa adyraıa qarap qoıdy. — Shamasy bizdiń qalaǵa budan da buryn áldeqashan jasyrynyp kelgen shyǵarsyń?

— Alla saqtasyn. Men olardy bilmeımin... — dedi.

— Aıǵaqty zatpen qolǵa túsip otyrsań da tanasyń, á?..

Aralbaıdyń aýzyna qum quıyldy. Shamaly oılanyp alyp, qarǵana bastady:

— Ollahı, olardyń qaıda ekenin bilmeımin, tipti, Boıkovyńnan da túk habarym joq. Qalaǵa bara jatyrsyń ǵoı, Boıkovtyń qatynyna tabys ete sal dep, bul qaǵazdy maǵan Baısalbaı bergen...

Ospan dúrse qoıa berdi:

— Óziń ne tantyp tursyń? Baısalbaıyń kim aıtyp turǵan?

Shynynda, Aralbaı Baısalbaı degen kisini oıdan shyǵaryp aıta salǵan. Ol kúmiljip, týra jaýaptan jaltaryp ketti.

— Ańqam keýip barady, bir jutym sý berińdershi!.. — Chýmakqa jalbaryna qarady. Keberjigen jalyq ernin jalaǵyshtap, qatalap bara jatqandaı jalmańdaı berdi.

— Sýdy qoıa tur! — Chýmak yzbarly. — Áýeli, sen meniń álgi suraǵyma jaýap ber...

— Osy ıtpen tájikelesip turamyz ba? — dedi Ospan. — Tas saraıda bir apta qamalyp jatsa, aq maltasyn ózi-aq kúıseıdi áli...

Mıhaıl sózge aralasty:

— Aýdandyq mılısıadan ruqsat bolsa, Aralbaıdy men, eń áýeli, qudyqqa shomyldyryp alar edim...

Chýmak ıek qaqty.

— Aparyńdar, qamańdar!..

Ospan Aralbaıdyń jalpaq jaýyrynynan qapsyra ustap, ornynan turǵyzyp aldy da, aldyna salyp aıdaı jóneldi. Mıhaıl da oǵan ilesip ketti. Keńseni kilttep, ile-shala Ermolaı men Chýmak ta tysqa shyqty.

ÓRLEÝ

Keshe bolystyq sovdepke Atbasardyń ýezik sovdepinen bir qupıa qatynas qaǵaz kelip túsken. Bolystyq sovdep predsedateli Poletaev sol qaǵazdy osymen úshinshi ret oqyp, óz-ózinen raqatqa batty. Ol qala men eldegi jalpy jaǵdaıdy bir aýyq oılap ketken. Osy kezde jalpaq ólkede tymyrsyq tynyshtyq ornaýly, Ýezik sovdeptiń jergilikti jerdegi arqa súıenishi bolystyq jáne selolyq sovdep, aýdandyq mılısıa keıingi kezde saqtyqty kúsheıtken. Senimdi, Erikti mılısıonerlerdi qolda bar azyn-aýlaq, vıntovkamen, naganmen, elden jınap alǵan jaı myltyqpen qarýlandyryp, kún saıyn bir mezgil áskerı ónerge úıretip júrgen.

Aýdandyq mılısıa osy kezde qala men dalanyń tynyshtyǵyn saqtaýǵa jáne syrtta qashyp-pysyp júrgen qaýipti jaýlardy aýlaýǵa shuǵyl kirisken. Poletaevtyń oı aýqymy endigi bir sátte jańaǵy jaıttarǵa oıysty. Qansha aıtqanmen, aldaǵy atqarylatyn aýyr mindetterge qaraǵanda qoldaǵy kúsh-qýat áli de bolsa shaǵyn soǵady. Áıteýir, bir jaqsy jeri, teńdik-bostandyqqa umtylǵan eńbekshi halyqtyń revolúsıalyq ynta-jigeri kúshti, bastaı bilseń, uıymdastyra bilseń, talaptary taýdaı. Sovdep predsedateli osyny oılaǵanda ájepteýir kóterilip qalǵan.

Poletaev álgi qaǵazdy shyr kóbelek aınaldyryp ustap otyrdy da, sovdeptiń búgingi kezekshi shabarmany, tympyldaq tapal saryny daýystap shaqyryp aldy.

— Qazir qustaı ushyp bar da, Jamanbaevty shaqyryp ákel. Kelinshegińdi ala kelsin, — dep ámir berdi.

Tapal sary murnyn qos-qosynan tartyp, kózi jypylyqtap, sóz qatpastan shyǵa jónelip edi. Poletaev kesheden beri jınalyp qalǵan is qaǵazdarymen tanysyp, daıyndalǵan keıbir tyǵyz qaǵazdarǵa qol qoıyp, búgingi sharýalaryn úrtis rettep tastady.

Álden ýaqytta, Ospan men Qanıpa keńsege erkin kirip keldi, Amandyq aıtysyp, hal-jaǵdaı surasqannan keıin Poletaev maqsatty sharýasyna birden kirisip kete qoımady. Muńdas, syrlas dostar arasyndaǵy jarastyqty ázil-qaljyńǵa bir sát boı uryp ketken.

— Qalaı, Ospan! Myltyqtyń tetikterin úırendiń be? Qolyń ıkemge keldi me? — Ospannyń anada bir kúni áskerı ónerdiń mashyq alańynda myltyǵy ot almaı qalyp, joldastarynyń aldynda qatty uıalǵanyn bopsalap aıtyp otyr.

Poletaevtyń úlken ulyq basymen ish tartyp, qatar qurbysyndaı kórgeni Ospan kóńiline jaǵyp ketti.

— Predsedatel joldas! Talaptanyp, zeıin qoısa, myltyqtyń tetikterin úırený onsha qıyn kórinbeıdi, — dedi Ospan, — osy úsheýi qazaqtyń júz baıy men orystyń júz kýlagin qatar tizip qoıyp, shetinen shytyrlatyp at deseńiz, qolym qaltyramaıdy...

— Jigit ekensiń, Ospan! Oınap aıtam, seniń revolúsıanyń senimdi jaýyngeri bolatynyńa meniń kúmánim joq. — Poletaev mıyǵynan kúldi. Qanıpaǵa betin túzedi. — Al siz sóıleńiz, qaryndas! Qalaı, áskerı qyzmetińiz ózińizge unaı ma? Ynta qoıǵan kisige áskerı óner qıyn emes qoı, solaı emes pe?..

Qanıpa jarqyn kúlimsirep, daýsyn tómen alyp, erkin sóıledi:

— Ásker ónerin úırenýden aıanyp júrgen joqpyn, Evgenıı Pavlovıch... Ótirik dese, aıtsyn, jigitterden qalysatyn emespiz, tipti, myna Ospannan asyp ta kettiń deıdi komandırimiz.

— Bir ótirigi joq, Evgenıı Pavlovıch, — dedi Ospan Qanıpanyń maqtanǵanyna rıza bolyp, — meniń kelinshegim osy kúni naǵyz qyzyl mılısıoner bolyp aldy.

— Jaraıdy, qaıyrly bolsyn, jigit eken! — dedi Poletaev, — al, joldastar, ýaqytty únemdeıik! Men sizderdi asa mańyzdy bir sharýamen shaqyryp edim... — Bir paraq qaǵazdy shytyrlatyp ustap, arqaly oryndyqtan shapshań turdy. Siresip tura qaldy. — Káne, sizder de oryndaryńyzdan turyńyzdar!..

Ospan men Qanıpa dereý oryndarynan turyp, Poletaevtyń qarsy aldynda qatar túzep turyp qaldy. Ne aıtar eken? Jarqyn shyraıyna qaraǵanda bir jaqsylyq habar aıtatyn shyǵar? Osy bir ortaq oı erli-zaıypty eki jastyń basyna qatar kelip edi.

— Joldastar! — Poletaev mańǵaz kelbetpen sóz bastady. — Men sizderge ýezik sovdeptiń maǵan joldaǵan asa mańyzdy hatyn oqyp berýdi ózimniń revolúsıalyq boryshym dep bilemin... Tyńdaı qalyńyzdar!..

Ospan men Qanıpa bir-birine únsiz qarasty. Poletaev jaılap oqı bastady:

«Marınovka (Amantaı) bolystyq sovdepiniń predsedateli Poletaev joldasqa.

Sizderdiń ýezik sovdepke eki dúrkin joldaǵan ótinish hattaryńyzǵa baılanysty revolúsıanyń qaskóı jaýy jáne baryp turǵan qanisher qylmysker, búldirgish Boıkov Semen Petrovıchtiń isin revolúsıalyq — áskerı trıbýnal basqalardan bólip alyp, jete zerttedi, tergedi.

Boıkovtyń kisi óltirip, eńbekshi halyqty talaǵan aýyr qylmysy jáne sońǵy kezde jergilikti sovdepke qarsy astyrtyn top jınaǵan kontrrevolúsıalyq áreketi tergeýde moınyna qoıyldy.

Burynǵy Amantaı bolysy ekinshi aýyl azamaty — qazaq kedeı; Sarmantaev Jáýkeni eshbir kinásiz óltirgeni anyqtaldy. Trıbýnal Boıkovtyń" qylmystaryn zerttegende, eń aldymen, sizderdiń hattaryńyzdaǵy aıqyn derekter men málimetterdi negizge aldy, sol hattarǵa qosa jiberilgen bir top aýyl-selo kedeı — jalshylary qoldaryn qoıǵan, sovdep kýálandyrǵan aryz-shaǵymǵa súıendi.

Eshbir kúmánsiz aıqyndalyp, bultartpaı moınyna qoıylǵan aýyr qylmystaryn eskerip, Boıkovty revolúsıaǵa qaýipti adam dep taýyp, revolúsıalyq — áskerı trıbýnal ony ólim jazasyna úkim etti.

Úkim oryndaldy.

Boıkovpen tyǵyz baılanysta bolǵan, onyń jemtiktesi — Tastanbekov Aralbaıdy tez arada tutqyndap, onyń isin kóshpeli áskerı úshtik sotta qaratýdy, aýyr jazalaýdy sizderge arnaıy tapsyramyz.

Bizdiń osy hatymyzdy bolystyq, selolyq sovdeptis múshelerine jáne jábirlenýshi Sarmantaev Jáýkeniń úı-ishine, týysqandaryna habarlańyz.

Atbasar ýezik sovdepi

predsedateliniń-orynbasary

I. Mıshenko».

— Túsinikti me?

Ospan men Qanıpa jarysa jaýap berdi:

— Túsinikti...

— Boıkovtyń jany jahannamǵa ketsin! — Poletaev ańsaǵan armanyna jetkendeı jaınap ketti. — Ákeńizdiń topyraǵy torqa bolsyn, Qanıpa! Qanquıly jaýyńyzdan kegińizdi aldyńyz... Revolúsıaǵa rıza bolyńyz...

Qanıpa qýanǵanynan jylap jiberdi.

— Jaýymnan kegimdi aldym, armanyma jettim, revolúsıaǵa rızamyn, — deı berdi.

Ospan stoldyń erneýine eki alaqanyn tósep, basyn ıip turyp qaldy.

— Revolúsıaǵa qyzmet isteımiz! — Poletaevtyń daýsy sańqyldap shyqty. Ospan men Qanıpa oǵan ún qosyp, jańaǵy aıtqanyn qaıtalaǵanda, bólme ishi jańǵyryǵyp ketti.

Poletaev asa bir meıirimdi eljirep, áýeli Qanıpanyń qolyn qatty qysty. Sodan keıin Ospannyń qolyn silkilep, rıasyz dos kóńilimen bir sóz aıtty:

— Qadamdaryńyz qaıyrly bolsyn, revolúsıalyq qyzmetterińiz jemisti bolsyn!..

QAIYRLY QADAM

Tań bozaryp atyp kele jatqanda, Aralbaı qamalǵan tasbolat saraıdyń búgingi kúzet kezegine Qanıpa kelgen. Oqtaýly vıntovkasyn kóldeneń ustap, saraı aldynda ersili-qarsyly júre bastaǵan. Ózi áýletti jigitteı jınaqy da jeńil kıingen. Ústinde sıdam .jeńdi sholaq etek juqa qońyr beshpent, tar balaq shalbar. Aıaǵynda kelte qonysh, qısyq taban orys etigi júrgen saıyn maıysa syqyrlaıdy. Bestemshelep órgen toqpaqtaı qos burymyn jelkesine ıire túıip alǵan. Basyna kádimgi noǵaı taqıa ispettendirip qońyr oramal baılaǵan. Oramaldyń dál mańdaı tusyna úsh tıyndyq baqyr aqshanyń kólemindeı qyzyl juldyz qadaǵan.

Qanıpa búgin qamaýdaǵy ata jaýyn kúzetýge keldi. Bul da bolsa, Aralbaıdan kek alýdyń bastamasy. Áý basta, qansha aıtqanmen et júregi birden daýalaı qoımaı, qobaljı berip edi. Birte-birte býyny bekip, boıy úırene bastaǵan. Qanıpa qyzyl mılısıoner qataryna kirgeli qarý asynyp, belgili qyzmetke aralasqany osy. Sondyqtan da ári qýanyp, ári tosyrqap kelip edi.

Qanıpa árli-berli júrgende neshe túrli oıǵa shomyp ketti. Onyń oıy aınalyp kelip, myna tas saraıda jatqan Aralbaıǵa toqyraı bergen. Aralbaı qamaýǵa alynǵaly arada bes kún ótken. Onyń tergeýde ne jaýap bergeni, belgili qylmystarynan basqa qandaı qupıa syrlary ashylǵany Ospanǵa da, Qanıpaǵa da qarańǵy. Revolúsıa zańynyń qatal tártibi boıynsha qylmyskerdiń jaǵdaıyn osy ispen aınalysqan jaýapker adamdarynan basqa eshkim bilmeýge tıis. Anada bolashaq qyzyl mılısıonerlerge revolúsıa zańyn túsindirgende muny Qanıpa aýdandyq mılısıa nachalnıgi, bolystyq sovdeptiń predsedateli Poletaev joldastyń aýzynan estigen. Nesi bar, Aralbaı tutqynnan aman qutylyp keter deımisiń.

Qanıpa Aralbaıdy áli kórmegen. Mana kezekshi kúzetshiniń: «Saraıdyń esigin ashyp tutqyndy kórseteıin, qabyldap al, endigi jaýapkershilik seniń moınyńda bolady, aman-esen jatqanyna kózińdi jetkiz», — degenine de kónbegen. «Saǵan senemin ǵoı, jatqan shyǵar», — dep tutqyndy syrttan qabyldaǵan.

Tań bozaryp, aınala tóńirek anyq kórindi. Tań kezinde boztorǵaılar áýeleı shyryldaıdy. Beımaza áteshter eldiń uıqysyn buzyp, daǵdyly ánine basty. Kóshelerde biren-saran adamdar qarańdaı bastady. Qoımaljyń qara sur bult búrkegen aspannan usaq jańbyr tamshylary sebeleıdi. Qanıpa jas balasha ańǵal jymıyp, myltyǵyn saraıdyń qabyrǵasyna súıep qoıdy. Jańbyrǵa qos alaqanyn tosty. Aspanǵa alma moınyn sozyp, bala kezinde ákesinen úırenip qashan er jetkenshe, jańbyr jaýǵanda talaı aıtqan bir taqpaǵyn aıta bastady: «Jaý, jańbyrym, jaýa ǵoı, sýyńmen shashymdy jýaıyn, etegimdi túrip ap, dalaǵa qashqan buzaýdy qýaıyn». Qanıpa muny qatarynan úsh ret aıtty. Sonda onyń qyldan názik, ottan ystyq sezimi balalyq shaǵyn ańsatyp, áldeqaıda alysqa eliktirip áketti. Jeme-jemge kelgende osy bir eleýsiz qıal ushqynynyń ózi-aq jas jannyń yntyzaryn tasytyp, ótken ómiriniń shejiresin shertip ketti.

Áne, kókjıekten sheti qyltıyp, kún shyǵyp keledi. Qanıpa myltyǵyn ustap, saraıdyń esiginde qaltıyp tur. Ol qazir tas saraıdyń esigin ashady. Aralbaıdy tysqa shyǵarady. Sonda ol ákesiniń ólimine sebepker bolǵan, ózin qurtyp jibere jazdaǵan qanquıly jaýymen bettesedi. Qanıpany kórgende Aralbaı qaıter eken? Ne der eken? Áýleki anturǵan qanyna qaraıyp, Qanıpanyń qolyndaǵy myltyǵyna jarmaspasa ıgi edi.

Qanıpa boı toqtatyp, ishteı bekinip aldy. Myltyǵyn saraıdyń bosaǵasyna súıep qoıdy. Alaqandaı qara qulypty sytyrlatyp ashty da, esiktiń jýan bilekteı kóldeneń tosqaýyl temirin syldyr etkizip qaıyryp tastady. Endi myltyǵyn esikke tóndire ustap, tesireıe qarap turdy. Esikti ashyp turǵan boıynda zekire buıyrdy:

— Tutqyn!,Shyq beri!..

Kúndegi qalpynsha astyna bir qushaq shóp tósenip, saraıdyń bir buryshynda kıimsheń búrisip jatqan Aralbaı ornynan súıretile turyp, aıaǵyn bir basyp, eki basyp, esikke qaraı bettedi. Erkekshe kıingen, qolyna myltyq ustaǵan jas áıeldi Aralbaı ádepkide tanymady. Onyń betine jasqana qarap muńdana kúrsindi. Til qatýǵa dármeni bolmaı, ala kózimen aınala bir sholyp ótti. Qanıpa qaraqat kóziniń qoldan ornatqan qara merýertteı qarashyǵyn Aralbaıdyń óńmenine qadap turyp, óktem daýyspen:

— Nege sileıip tursyń? Shyq shapshań! — dep edi, Aralbaı ony sonda tanydy. Kózi bajyraıyp, basy kekjıip, keıin sheginip ketti. Shoqsha tarlan saqaly eshkiniń quıryǵyndaı shoshań etti. Eki qolyn jaıyp, shalqalaı berdi. Kútpegen jerde paıda bolyp, aldynda myltyq kezenip, aıbar kórsetip turǵan Qanıpa oǵan osy bir jan tózgisiz qıyn-qystaý sátte óz uǵymyndaǵy jan alǵysh ázireıildeı kórindi. Qanıpada ún joq. Aralbaı endi qaıter eken? Ne kúıge túser eken? Tastaı qatyp, onyń yńǵaıyn baǵyp tur.

Aralbaı teńselip baryp, bosaǵany qarmalap, aýzy yrjıyp tura qaldy. Jan túkpirinen bir ashshy daýys sańqyldaıdy: «O, sor mańdaı, Aralbaı! Kúnderdiń kúninde shashy uzyn, aqyly qysqa áıelge kiriptar boldyń ba? Ajalyńnyń jetkenin osydan bil!..».

Qanıpa myltyǵynyń qandy aýzymen esikti nusqady. Tez shyq degeni. Aralbaı kóterem bolǵan jylqydaı aıaǵyn súırete basyp, solbyraıyp shyǵa berdi. Basyn salbyratyp, Qanıpanyń aldynda táltirekteı basady. Jan-jaǵyna burylyp qaramaıdy. Qanıpa ony keń aýlanyń ishinde tórt-bes ret aınaldyryp júrgizip, jelpindirip aldy da, saraıǵa qaıta aıdap ákeldi. Saraıdyń esigine jaqyndaı bergende Aralbaı kilt toqtap, sorly pishinmen kózi jasaýrap, Qanıpaǵa mólıe qaraı berdi. Aýzyn jybyrlatyp, murnyn qos-qosynan tartady. Birdeńe aıtqysy keledi. Tili kúrmelip, kúmiljı beredi. Qanıpa qanyn ishine tartyp, qabaǵyn túıip, myltyǵyn Aralbaıdyń keýdesine tirep turdy.

— Kir, bar ornyńa! — degende, anaý beti jybyrlap, erni kemseńdep, basy qaltaqtap yshqyna ishin tartty. Aýsyl bolǵan sıyrdyń kózindeı bozarǵan badyraq kózi alaryp, ólimsireı kúbirledi:

— Qanıpa, qaraǵym!.. Qatelik kimnen ótpeıdi, kinám bolsa keshir, aınalaıyn... Meni qutqaryp alyńdar!.. — Jelbegeı jamylǵan keń shapanynyń qolbyraǵan jeńimen kóziniń sorasyn súrtti.

— Óshir únińdi, estimeımin sózińdi!..

Qanıpa osy bir sátte qatardaǵy qarapaıym mılısıoner ekenin múlde esinen shyǵaryp, ulan-baıtaq dalany mekendegen barsha eldiń ámirshisindeı sezindi ózin. Qaıraty tasyp, qany shapshyp, qaıyrlanyp tur. Aralbaıdyń júndegen túıedeı jeksuryn beınesin otty kózimen obyp barady. Burq-sarq qaınaǵan serpindi ashý-yzasyna ıe bola almaı, Aralbaıdy osy arada qan-josa ǵyp jaıratyp tastaǵysy keldi. Myltyǵynyń stvolyn sol qolymen qymtap ustap, kýrogine oń qolynyń suq saýsaǵyn apara berdi de, kilt etip keıin tartyp ala qoıdy. «Dushpan aldynda da ustamdy bolyńdar, jeńil sóılemeńder, qandaı qıyn jaǵdaıda da aqylmen is qylyńdar». Aýdandyq mılısıa nachalnıgi Poletaev joldastyń osy bir ǵıbrat sózi kenet esine túse ketip edi.

— Ornyńa bar! Baǵynbasań atamyn! — Qanıpa qaıqańdap turǵan Aralbaıǵa aqtyq ret aqyrdy.

Aralbaı artyna jalt-jalt qarap, saraıǵa kire berdi.

— Oıpyr-aı, shyraǵym-aı, qatal bop ketken ekensiń...

Qanıpa shydamaı ketti. Qaıdan shyqsa, sodan shyqsyn dep, jumarlanyp baryp, Aralbaıdyń jon-arqasyna myltyqtyń dúmimen perip-perip jiberdi. Esikti dereý tars etkizip jaýyp, kóldeneń tosqaýyl temirin ilgeshegine óbistirdi de, qara qulypty kilttep tastady.

Qanıpa esik aldynda qas qaqpaı kúzetip tur. Osy mezette keıingi kezde óz basynan ótken shuǵyl ózgeristerdi oımen sholyp shyqty. Oılap qarasa, Qanıpa keıingi bir jylda nebir qabaǵat jamanshylyqtardy da, jan semirtken talaı ǵajap jaqsylyqtardy da kórgen eken. Osylardyń bári de bir kúngideı bolmaı almasyp kelgen qys pen jazdaı tez óte shyǵypty. Bárin aıt ta, birin aıt, zaman dál osyndaı kúrt ózgeredi, kedeı-jalshylardyń teńdikke qoly jetedi, Aralbaı, Boıkov sıaqty qanisher jalmaýyzdardy jerge taptaıdy dep kim oılaǵan? Adamnyń túsine kirmeıtin, bireý aıtsa nanǵysyz oqıǵalardyń shyndyqqa aınalatyny bolady eken. Keshegi kim kóringenge kóz túrtki bolyp, turmystan qorlyq kórgen Ospandy búgin kórseń, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq. Alshańdaı basady. Ony qoıshy. Er jigittiń jóni bir basqa. Kele-qostandaı jigittermen birge áskerı sapqa turyp, qarý asynyp, qatarǵa kirgen Qanıpanyń ózin aıtsaıshy...

Tas qoranyń ashyq aýla jaqtaǵy ishki esiginen Korneı ataı qorbańdap shyǵa keldi. Qolyndaǵy uzyn sapty tal sypyrǵyshty jerge súıretip, tympyldap kele jatyr. Aýlanyń orta shenine jete bergende kilt toqtady. Oń qolymen mandaıyn qalqalap, saraı aldynda siresip turǵan Qanıpaǵa tańyrqaı qarady da, sálden keıin anadaıdan til qatty:

— Mılısıoner joldas! Senimen tildesýge bolar ma eken.

— Nege bolmasyn, beri kelińiz, Korneı ataı. — Qanıpa kúzet tártibin ádeıi buzyp, shalǵa izet kórsetti.

Korneı ataı Qanıpaǵa jaqyndap kelip, jaınań qaǵyp, jymyńdaı sóıledi;

— Qyzym-aý, óziń múlde naǵyz soldat bop ketipsiń ǵoı.

— Qaıdaǵy soldat! Qyzyl mılısıoner deńiz.

— Úırenip qalǵan aýyz qatelese beredi, — dedi Korneı ataı, — ıá, mılısıanyń kıimin kıseń tipti jarqyrap ketesiń áli...

— Ony kezinde kórermiz.

— Senderdi kórgende qyzyǵamyn, átteń dúnıe-aı, nege keshirek týmadym eken dep ókinemin. Poletaevqa meni mılısıaǵa al desem, jasyń asyp ketken, ózińe laıyq paıdaly jumysyńdy atqara ber deıdi.

— Aıtatyn qandaı jańalyǵyńyz bar?

Korneı ataı mysqyldaı kúldi:

— Óziń qyzyl mılısıonersiń, qora sypyrýshy shaldan jańalyq suraısyń!..

— Bastyqtarǵa jaqynsyz ǵoı, birde bolmasa birde qulaǵyńyzǵa shalyna ma degenim ǵoı.

— Men, sol jańalyq degenderdiń kóbin qulaǵymnyń ústinen ári asyryp jiberemin de, ishindegi bir asa mańyzdylaryn jadyma saqtaımyn... — Endi sybyrlaǵandaı kómekeıin búlkildete sóıledi. — Myna saraıda qamaýly jatqan qasqyr endi kóp uzamaı qıamet dúnıesine sapar shegedi.. Sen ony bildiń be?..

— Ony kimnen estidińiz?..

— Aıtpaımyn... Áskerı qupıany ashýǵa bolmaıdy... Ony kimniń aıtqanyn qaıtesiń. Osy eki-úsh kún ishinde Aralbaıdyń bul dúnıemen birjola qoshtasatynyn myna basyńdaǵy oramaldaı kór...

Myna shal qyzyq qoı ózi. Sot bolmaı, dáneńe etpeı jatyp, Aralbaıdyń úkimin kúpi buryn shyǵarǵany nesi eken? Áıtkenmen, oıynan shyǵaryp aıtpasa kerek. Bastyqtardan birdeńe estigen shyǵar. Osy Aralbaıdy kózge kúıik qylyp baqyraıtyp qoıǵansha atatyn bolsa tezirek atyp tynsa eken.

Korneı ataı sypyrǵyshyn artyna kóldeneń ustap, táshtıip turyp, jymyń etti.

— Ony azsynsań taǵy da bir qap jańalyǵym bar, — dedi.

Qanıpa eleńdeı qaldy.

— Aıtqyńyz kelse tyńdaıyn...

— Tyrs etpe qyzym!.. Tyńdaı ber. Qorǵaljyn kólinde tyǵylyp jatqan bizdiń qalanyń topty qasqyrlaryn áneýgi izdep ketken jigitter ustap alypty da, Atbasar abaqtysyna súńgitip jiberipti.

— Muny estip edim, — dedi Qanıpa.

— Estiseń sol, qyzym... Endi olardyń da páshpirti bitedi. Boıkov jalmaýyzdyń barǵan jerine olar da barady, búıen qurtqa jem bolady.

Korneı ataı osyny aıtty da, tyrpyldaı basyp, álgi kelgen jaǵyna qaraı kete berdi. Artyna jalt-jalt qarap, shıraq aıańdap barady. Qoranyń tórgi buryshyna jetkende, ústindegi sholaq sary tonyn, basyndaǵy myjyraıǵan kartýzyn sheship tastady. Uzyn sypyrǵyshty ersili-qarsyly qulashtaı kósteńdetip, aýlanyń ishin burqyldatyp sypyra bastady.

ALYNǴAN KEK

Poletaev ár kezdegi ádeti boıynsha ińir kezinde sham jaryǵymen keńsesinde qyzmet istep otyrǵan. Sharshap-shaldyǵyp, mezgilimen uıyqtamaǵan adamda bereke bola ma. Ústi-basynda, kıgen kıiminde paryq joq. Eki kún boıy Aralbaıdyń isin qaraǵan kóshpeli úshtik sottyń májilisine bastan-aıaq qatynasyp, memlekettik aıyptaýshy retinde sóz sóılegen. Búgin sot májilisinen ada-kúde bolǵan soń mana úıine baryp, tamaqtanyp alyp, eki kúnnen bergi irkilip qalǵan tyǵyz sharýalaryn tyndyryp tastaýǵa ádeıi kelgen.

Qanıpa Poletaevtyń keńsesine kirýge bata almaı, esik aldynda uzaq turyp qaldy. Ádeıi kelgen sharýasyn kirip aıtaıyn dese, qup almaı, ursyp tastaı ma dep, qaımyǵa beredi. Ospan úıde joq edi. Bolystyq sovdeptiń bir tótenshe tapsyrmasymen Atbasarǵa ketken. Qazir Mıhaıl Zaharov ta qalada joq. Atbasarda ýezik sovdeptiń qasynan ashylǵan qyzyl komandırlerdiń qysqa merzimdi kýrsynda oqyp jatyr. Ospan men Mıhaıl úıde bolǵanda Qanıpa osy bir oıǵa alǵan múddeli sharýasynyń jaıyn solarmen aqyldasyp almas pa edi.

«Sheshingen sýdan taıynbaıdy» demeı me. Áıteýir nar táýekelge beldi bekem baılap kelgen soń, bir tynymyn istep qaıtpasa, báribir kóńili kónshimeıdi. Qanıpa aıaǵyn eptep basyp, aýyz bólmege kirdi de, tórgi bólmeniń ashyq turǵan eki ashpaly esigine baryp dybys berdi.

— Kirýge bolar ma eken?

— Kirińiz!..

Qanıpa aıaǵynyń ushymen jorǵalap kele bergende, Poletaev ornynan turyp, qoldasyp amandasty.

— Otyryńyz!.. — Ózi arqaly oryndyqqa shalqaıa otyrdy.

Qanıpa stol aldyndaǵy taldan toqylǵan jalpaq oryndyqqa bir qyryn otyryp, Poletaevqa týra qaraýǵa dáti shydamaı, betin bura bergen.

— Jaıshylyq pa? — Poletaev salqyn shyraımen til qatty.

Qanıpa oǵan betin túzep, múláıim pishinmen:

— Sizde bir sharýam bar edi, Evgenıı Pavlovıch! — degende, anaý «tary da ne is bolyp qaldy, apaq-sapaqta keletindeı ne áketip barady?» — degendeı bir kerenaý keıippen ses kórsetti:

— Sharýańyzdy aıtyńyz, — dedi.

— Aralbaı ólim jazasyna buıyryldy ǵoı...

— Iá, atylatyn boldy. — Osyny aıtqanda óziniń jańaǵy sózinen bir ǵajap lázzat alǵandaı jutyna tamsandy. Júzi jylyp júre berdi. Kózildiriginiń astyndaǵy qysyńqy kókshil kózinde áldeqandaı ot ushqyny bir jalt etip joǵaldy. Ol endi darqan jandy meıirban adam sıpatyn taýyp, Qanıpanyń surǵylt júzine kóz jiberdi. Aralbaıdyń ólim jazasyna kesilýine bultartpas dálel bolǵan negizgi qylmystaryn shashaý shyǵarmaı aıtyp bergisi keldi.

— Aralbaıdyń ne qylmyspen sottalǵanyn, atý jazasyna buıyrylǵanyn ózińiz de bilesiz ǵoı, — dedi ol, — áıtse de sotta moınyna qoıylǵan negizgi aýyr qylmystaryn sizge aıtyp bereıin.

Poletaev oıyn qorytyp, sóz suryptap, sál kidirip qalǵanda Qanıpa shydamaı:

— Aralbaı sotta meniń ákemdi Boıkovqa óltirtkenin moıyndady ma? — dep surady. Ózi ákesin eske alǵanda, ol týraly baǵzy bireýler sóz qozǵaǵanda Qanıpanyń kóńili bosap aǵyl-tegil jylaı bastaıtyn. Bir ǵajaby, bul sapar áldebir bógde adam jaıyndaǵy paryz-qaryzy joq kóldeneń áńgimege aralasqandaı-aq bir qalpynan tanǵan joq.

— Bultara almady. Jáýke Sarmantaı balasynyń qanyna ortaq bolǵanym ras dep, moınyna aldy. Ashylmaǵan qylmysy qalǵan joq. Siz ony aıtasyz, bul sumyraı sizdiń ákeńizden basqa da talaı jazyqsyz jandardyń qanyn ishipti.

— Keıbireýlerin biletin edim.

— Boıkov ekeýi qosylyp, sońǵy on jyl ishinde jeti adamdy o dúnıege attandyrypty.

— Onyń ishinde meniń ákemniń jalǵyz inisi de bar, — dedi Qanıpa.

Poletaev endi sózin túıindep aıtty. Aralbaıdyń osy qaladan qashyp ketken bir top kýlaktarmen baılanys jasaǵany, olardyń tapsyrmalaryn udaıy oryndap kelgeni, olardyń osy qalada astyrtyn top quryp, sovdepti qulatpaq bolǵany, — bári áshkerelenipti.

— Meniń oıymsha, siz menen osy jáıtterdi bilgeli keldińiz ǵoı, solaı emes pe? — Poletaev endi sózdi qysqartaıyq degen jınaqy syńaımen aıtty.

...Qanıpa túni boıy dóńbekship shyqqan. Kózi shamaly iline bastasa, qaıdaǵy bir san-sapalaq sumdyq tústerge tap bolyp, qıan-keski azapqa ushyraı bergen. Surapyl daýynda jalpaq dalany jaıpap bara jatqan qalyń órttiń ishinde qalyp, odan áreń degende qutylyp shyqqan. Denesi otqa sharpylyp, órtten áreń degende qutyla bergende keń jazıraǵa lap qoıǵan tasqyn sýdyń ortasynda qalǵan. Arystannyń jalyndaı tóńkerilip, birin-biri órshelene qýalaǵan taý tolqyndarymen arpalysa alysyp, maltyp júrip, óldim-taldym degende odan da qutylyp shyqqan. Áıteýir adam uǵymyna syımaıtyn, kórinýi de, joıylýy da kóz ilestirmeıtin neshe túrli sumdyq pálelermen alysa-alysa silesi qatyp, meń-zeń bolǵan.

Qanıpa bozala tańnan turyp, mılısıada qyzmet atqarǵanda kıetin jeńil kıimderin kıip aldy. Vıntovkasyn qolyna qysyp ustap, tysqa shyqty.

Mine, Qanıpa mılısıa keńsesine qaraı jedeldete júrip keledi. Ótken túnde Marıa Ivanovnamen ońasha suhbat qurǵandaǵy bir qyzyq jaıtty esine alyp, kempirdiń aqyl-parasatyna ystyq meıirimine, dushpanyna ymyrasyz qataldyǵyna taǵy da bir den qoıǵan.

— «Basqa bireýge arnap or qazsań tereń qaz, óziń túsersiń» degen naqyl tegin aıtylmaǵan, qyzym! — Kempir orys halqynyń dańǵaıyr danalyǵyn osy bir qarapaıym da qasıetti mátelge syıǵyzǵandaı elden erek mańǵaz sıpat tapty. Búgin aqyl-oıy eresen ósip ketkendeı. — Aralbaıdyń ólim jazasyna buıyrylǵany jaqsy bolǵan eken, tartsyn sazaıyn...

Qanıpa ishki sezim tolqynyn eńserip tastap, jaıshylyqtaǵy kónterli pishinmen:

— Ákemniń kegi qaıtatyn boldy, kóńilim tynatyn boldy, — dedi.

— Maqtan, masaıra, qyzym! — Kempir jasyl japyraq órnek shekken aq beldemshesin jelbirete, eki búıirin taıanyp, yrǵalańdap tur. — Kedeıdiń kúni týdy, qolyna teńdik tıdi. Buǵan biz qýanbaǵanda, kim qýanady...

Qanıpa oqtalmaǵan sý jańa vıntovkany belgisiz bir nysanaǵa kózdep turyp, onyń kýrogyn syrt etkizdi.

— Endi biz Aralbaıdy jalǵyz oqpen osylaı tyrs etkizemiz, — dedi.

Marıa Ivanovna Qanıpanyń jańaǵy beıneli áreketine súısinip, mıyǵynan kúldi.

— Seniń osy turǵandaǵy kúıiń maǵan qatty unaıdy, Qanıpa! Joǵalǵan qyzyl torpaǵy tabylǵanda sekirip qýanǵan bizdiń Marfa sıaqtysyń, — dedi.

Qanıpa Marıa Ivanovnanyń búgingi zor qýanyshqa meńzegen astarly sózine súısinip ketti. Vıntovkasyn bosaǵaǵa súıep qoıdy. Sheshesine erkelegen kishkentaı qyzdaı buralyp, onyń moınyn qushyp aldy. Eki betinen alma-kezek súıdi de, jumsaq alaqanymen arqaǵa qaqty.

— Stolǵa otyr, qyzym, — dedi Marıa Ivanovna, — saǵan shaı qaınatyp qoıyp edim, sýyp qalar. Osyny aıtty da, ózi bir shetke oqshaý shyǵyp, beldemshesin jóndedi. Oń jaq shekesine salbyrap túsken bir shoq aq shashyn qulaǵynyń ústine qystyrdy. Jelke taraǵyn nyǵyrlap basyp qoıdy. Qara peshtiń aýzyndaǵy kúıelesh shaınekti aldy da, aınalasy bir-aq qulash jalańash stoldyń shetine aparyp qoıdy. Stoldaǵy ázirlep qoıǵan eki shubar shyny aıaqqa shaı quıyp, onyń bireýin Qanıpaǵa usyndy.

— Sandyqtyń túbinde bes jyldan beri bir áshimke pámil shaı jatyr edi, — dedi shıratylyp, — bir taryqqanda kerek bolar dep altyndaı saqtap júr edim. Sony búgin bastadym. Shaı bolǵanda qandaı, ıisin aıtsaıshy, raqattanyp ish, qyzym.

Qanıpa jymıa kúldi.

— Shaıyńyzdy beker-aq bastaǵan ekensiz, Mıhaıldyń úılengen toıyna saqtap qoısańyz da bolatyn edi ǵoı, — dedi.

Marıa Ivanovna tiksine qalyp, qarsy aldynda syzdyqtap shaı ishe bastaǵan Qanıpaǵa tesile qarady.

— Sen óziń qyzyq ekensiń, qyzym! — Tanaýynyń astynan myrs etti. — Nemene, Mıhaıldyń úılený toıy osy bir ýys shaıǵa qarap tur deısiń be?..

Qanıpa jym boldy. Shaıdy samarqaý urttap, juqalap sary maı jaqqan bir tilim qara nandy áreń taýysty. Kúpti bolyp qalǵandaı tamaqqa tábeti shabatyn emes tipti. Sol eki arada umytqan bir nársesi qapelimde esine túskendeı, Marıa Ivanovna qolyndaǵy shyny aıaǵyn stolǵa qoıa salyp, eleńdeı sóıledi:

— Aralbaıdy qashan atady eken, bildiń be?

Qanıpa qysqa qaıyrdy:

— Erteń tań sáride atady bilem...

Kempir stoldyń shetine shyntaǵyn tósep, alaqanymen shekesin tiredi.

— Aralbaıdy atqanda syrtynan kórip turar ma edi, — dedi.

Qanıpa ony birden túńildirdi:

— Bógde adamdarǵa ruqsat etpeıtin shyǵar.

— Meni qoıshy, — dedi kempir shyny aıaqtardy sórege aparyp qoıa berip, — qalaı degenmen, Aralbaı seniń jaýyń ǵoı, onyń atylǵanyn seniń kórgeniń jaqsy... Kegiń bitedi, sheriń tarqaıdy.

— Sol ıttiń ólimin kórmeı-aq qoıaıyn.

Osyny aıtty da Qanıpa peshtiń esik jaǵyndaǵy tóńkerýli aǵash shelekke otyryp, vıntovkasyn shúberekpen ysqylap súrte bastady.

Kempir myqynyn taıanyp, qyzyǵa qarap turdy.

— Myltyǵyńdy kúnde tazalaısyń, aınadaı qyp jarqyratyp qoıasyń, — dedi kempir kúlimdep. — Qaraımyn da qyzyǵamyn. Sendeı jas bolsam men de bir erkek qurly qarý ustap el qatarynda júrer edim-aý dep oılaımyn...

Qanıpa kempirge meıirimdi shyraımen qarap otyryp:

Ókinbeńiz, Marıa Ivanovna! Sizdiń eseńizdi Mıhaıl, Ospan úsheýmiz jibermeımiz, — dedi.

— Qartaıǵanda kisi jastyq shaǵyn saǵynady eken, jastardy kórgende qyzyǵady eken. — Kempir taramys saýsaqtarymen ájimdi betin sıpaı berdi.

— Jasyńyzda siz sulý bolǵan shyǵarsyz? — Qanıpa endi sál qaljyńǵa aýytqyp ketti.

— Ondaı aıtqan sulý bolmasam da bir qyzdan kórkim kem emes edi. — Kempir beldemshesiniń shalǵaıyn jarq etkizip, onyń bir shetimen aýzyn basa qoıdy. Ótken jas ómirine ókingendeı tymyraıa qalyp, tereń kúrsindi. Ótken balalyq shaǵy, álpeshtep ósirgen áke-sheshesi, boıjetken kezindegi qurbylarymen oınap-kúlip ótkizgen qyzyq kúnderi kóziniń aldynan tizilip ótti. «Qansha kedeı bolsań da, kıimge, asqa jarymaı, kim kóringenge kóz túrtki bolyp júrseń de, shirkin jastyq dáýren netken tátti ediń, ne degen ystyq ediń!..» Osyny oılaǵanda ókinish pen saǵynysh aralas bir jeńil muń janyna tımeı, júregin aýyrtpaı, ishki saraıyn shymyrlatyp óte shyqty. Jastyq shaǵyn esine túsirgendegi tátti qıaly men ótkinshi, ókinish-muńy kókjıekte bulańdaǵan saǵymdaı alystaı bergende, sonyń ózinen de kári janyna shapaǵat tapqandaı tula boıynda, ottaı ystyq qan oınap shyǵa keldi. Qanıpadan sóz tospaı-aq, jas kelinshekke bergisiz ala-bóten bir muńly qıapatpen syzyla sóıledi:

— Myltyǵyńdy qoıa turyp, ana stolǵa otyrshy, qyzym. — Ózi ornyna baryp otyrdy. Qanıpa myltyǵyn qabyrǵaǵa súıep qoıyp, óz ornyna jaıǵasty.

— Ótken túnde bir tamasha tús kórdim, — dep bastady kempir. — Jas kelin bop túsken ekenmin deımin. Kúıeýim meni qushaqtap súıip jatyr. Men de ony baýyryma qysyp súıe berdim. Endi bir mezette súıiktim Vasá toqpaqtaı altyn júzikti meniń atsyz barmaǵyma kıgizdi. «Masha, bul meniń saǵan bergen neke júzigim, ólgenińshe qolyńnan tastama», — deıdi. Men altyn júzikke tańyrqaı qaraımyn. «Sen kedeı jigitsiń ǵoı, Vasá! Bul altyn júzikti qaıdan aldyń?» — dep suraımyn. «Daladan taýyp aldym», — deıdi.

— Túsińiz jaqsy eken, — dedi Qanıpa.

— Túste turǵan ne bar deısiń, «taýyqtyń túsine tary kiredi» degenniń keri ǵoı, — Kempir keńkildeı kúldi. — Jat, uıyqta, qyzym, tańerteń qyzmetińnen keshigip qalarsyń. Myltyǵyńdy tósegińniń qasyna qoı...

Qanıpa búgin qala kúzetinen kún shyǵa qaıtqan. Tas-túıin kıinip, vıntovka asynyp úıine kelgende Marıa Ivanovna aptyǵa sóıledi:

— Ospan Atbasardan tún ortasynda keldi, uıyqtap jatyr... Qudaı, aq deı me, kók deı me, qaıdaǵy bir jalmaýyzdar qaptap kele jatyr deıdi... Ombydan asyp, Petropavlǵa jaqyndap qalypty. Atbasarda qazir qym-qýyt ábigershilik deıdi. — Qolyn keýdesine aıqastyryp, basyn shaıqady. Ernin tistep kúrsinip qoıdy.

Qanıpa óziniń budan buryn da eptep estigen jaıytynyń shyndyǵyna osy arada kózi jetkendeı, jalt buryldy. Eshteńe bolmaǵandaı-aq alańsyz bir álpetpen:

— Qaıter deısiz, bir jóni bolar, — dedi.

— Solaı, qyzym. — Kempir onan saıyn eleýrep, sheshinip jatqan Qanıpanyń qyr sońynan qalmaı, qasyna jetip bardy. — Júrgen jerlerin órtep, eldi qyryp kele jatyr deıdi.

Qanıpa kıimderin qabyrǵadaǵy shegege ilip, vıntovkasyn buryshqa súıep qoıdy.

— Qoıyńyzshy, Marıa Ivanovna. Kúni buryn nesine ábigerlenesiz. — Túsin bılep, syr bermeı, sabyrmen aıtty.

Marıa Ivanovna qaıtkende de basylatyn emes. Eki judyryǵyn tastaı túıip alyp, birin-birine túıgishteıdi. Qıalyndaǵy jaýymen bettesip turǵandaı-aq yzalana:

— Kórersiń, báribir biz olarǵa berilmeımiz, baltamen, temir aıyrmen, kúrekpen jaıratamyz, — dedi. Barǵan saıyn dáýirlep ketti. Qaıdaǵy bir jaman qarǵystardy jaýyna jaýdyryp jatyr.

Shyrt uıqyda jatqan Ospan kempirdiń daýsynan oıanyp ketti. Tóseginen turyp, shapshań kıinip aldy. Aýyz úıde dabyrlasa sóılesip turǵan Qanıpa men kempirdiń qasyna keldi. Qanıpa Ospanmen bir-eki sóz qaǵysyp, amandyq aıtysqannan keıin qalada oqyp jatqan Mıhaıl jaıyn surady. Onyń aýyzsha joldaǵan sálemin qabyl alyp, syrtynan alǵys aıtty. Ospan Mıhaılǵa ádeıi baryp jolyqqan. Marıa Ivanovnanyń berip jibergen az ǵana sálemdemesin tabys etken. Bir jaqsy jeri, Ospan qalaǵa ádeıi arnap barǵan sharýasyn tap tuınaqtaı tyndyryp qaıtqan Poletaev joldastyń óte qupıa paketin ýezik sovdep predsedateliniń orynbasary Mıshenko joldastyń qolyna tabys etken Osy kezde ýezik sovdep predsedateliniń orynbasary bolyp isteıtin, óziniń abaqtyda birge bolǵan serigi, dosy Harıton Krylovpen kezdesip, uzaq áńgimelesken, — Ospan tórgi bólmege kirip. jaılanyp otyrǵan soń, Qanıpa men Marıa Ivanovnaǵa bir kishkentaı sýret kórsetti.

— Bul meniń Harıton dosymnyń sýreti, — dedi. Sýretti alaqanyna jaıyp salyp, odan abaqtyda ótken azapty ómiriniń bir aıanyshty shejiresin oqyǵandaı, shuqshıa úńile berdi. Qanıpa sýretti alyp kórip, syrtyndaǵy jazýyn ejelep oqydy. «Qymbatty dosym Ospanǵa ómirlik belgi. Harıton Krylov». Qanıpa sýretti Marıa Ivanovnaǵa berip edi. Ol sýretti jansar kózine jaqyndatyp ustap otyryp, ońashada ózimen-ózi sóıleskendeı kúbirledi: «Qasy, kózi qıylǵan kelisti kisi eken! Dál bizdiń Mıhaılsha kıinipti...».

Ospan kenet serpilip, Krylovty jer-kókke syıǵyzbaı maqtaı berdi.

— Dosyń durys eken, ony qaıtesiń? — dedi Marıa Ivanovna. — Anaý qaptap kele jatqan pálelerdi aıtsaıshy... Sespeı qatsyn ol ıtter. Kórersiń, báribir ol sumyraılardy qalaǵa kirgizbeımiz.

Marıa Ivanovnanyń alystaǵy jaý syrtynan judyryq kórsetip, aq nıetpen jaýǵa ólim, dosqa jeńis tilegeni Ospannyń kóńiline jaǵyp ketti. Jas balasha erkeleı kúlip:

— Qapalanbańyz, Marıa Ivanovna, biz ol ıtterdi mańaıymyzǵa jolatpaımyz, — dedi.

Qanıpa zerdeli kempirdi qolpashtap arqaǵa qaqty da, mańdaıynan súıdi.

— Ońdysyń-aý, Marıa apa!..

— Ospan, sen tez sovdepke bar! — Kempir ámiri qatal shyqty. — Qaladan estip kelgen habaryńdy aıt olarǵa. Qamsyz otyrmasyn...

— Shaı ishkesin baraıyn...

— Maǵan aıtqandaryń ber jaǵyndaǵy qabyǵy ǵoı, onyń ishindegi dánin solarǵa saqtap otyrsyń ǵoı. — Kempir sózdi osymen támamdap, aýyz úıge shyǵyp ketti. «Sender áńgimelese berińder, men shaı qamdaıyn», — dep eskertip ketti. Qanıpanyń shaıdy ózim jasaıyn degenin qulaǵyna ilmeı, qolyn bir-aq siltegen.

Qanıpa Ospan joqtaǵy tórt kúnde paıda bolǵan jańalyqtardy saralap jetkizdi. Eń áýeli, pálendeı tań qaldyrar tamashasy joq, kúndelik turmys aǵysynda shańda bir týyp qalǵan qadaý-qadaý ózgeristerdi jaıymen otyryp baıandap bergen. Poletaevtyń tikeleı jetekshiligimen qalada ortalyq aýrýhana, emhana ashylǵan. Olarǵa Atbasardan úsh dáriger kelgen. Qasyna Qasbolatty ertip, Qanıpanyń sheshesi Kúljekeı aýyldan ádeıi kelip qaıtqan. Qanıpanyń tósek-ornyn, kıim-keshekterin ákep bergen. Ospan qaladan kelgenshe tosa turyńdar degenine qaramaı, eki kún túnep, qaıtyp ketken. Qalada bulardan basqa da áldeneshe jańalyqtar týǵan. Osynyń bárin Qanıpa Ospanǵa birtindep aıtyp otyrdy da, bir sózdiń oraıynan:

— Aralbaıdy attandyrdyq, — dep qaldy.

«Aralbaıdy attandyrdyq» degenine birden túsine almaı qalǵan Ospan ejiktep suraı berdi:

— Ony qaıda attandyrdyńdar? Úıine bosatyp jiberdińder me?

— Tutqynnan shyǵaryp jiberdi ǵoı deımisiń? Týra jahannamnyń túbine jónelttik, — degende Qanıpanyń júzi kógiljimdenip, sazara qaldy. Janaryna yzǵarly kúlki oınap shyǵa keldi. Kózi jaıshylyqtaǵy tabıǵı múláıim reńinen aıyrylyp ketti.

Ospan kelinsheginiń Aralbaı jaıyn aıta bastaǵannan-aq, budan buryn áste kózge shalynbaǵan qaharly beınege shuǵyl aýysqanyna esi ketip, tolqyna bergen.

— Anyqtap aıtshy, nemene, Aralbaı atyldy ma? — dep surady.

— Atyldy, qurydy.

— Solaı ma? Tipti jaqsy bolǵan eken!

— Bul ánsheıin bastamasy ǵoı, Aralbaı ólse, onyń artynda áli myńdaǵan jaýlar qalǵan joq pa? — Ospan kúrsindi. Qanıpanyń qolań shashyn alaqanymen bıpazdap sıpaı berdi.

— Meniń bilýimshe, Boıkov pen Aralbaı solardyń asqar taýyndaı edi, — dedi Qanıpa. — Endigi qalǵandary alasa tóbe sıaqty emes pe?..

Ospan endi Aralbaıǵa oraılas áńgimeni túıip tastap, qaladan estip kelgen jaısyz habardy Qanıpaǵa juqalap aıtyp berdi. Ekeýi osy bir qolaısyz jaǵdaıǵa órekpip biraz otyryp qalǵan.

Ospan ortalyq kósheni boılap, bolystyq sovdepke kele jatqan. Búkil ólkede, osy qalada keıingi alty-jeti aı ishinde paıda bolǵan keremet ózgeristerdi oı sarabynan ótkizip, óz álinshe túıindep alǵan. Revolúsıa ápergen bostandyqtyń qadir-qasıeti basqalardan Ospanǵa óte-móte qymbat. Qan tógip bostandyqty jaýlar qaıtyp alamyz dep jantalasyp jatqany anaý. Joq olardyń degeni bolmaıdy. Ospan bul kúnde revolúsıa soldaty. Áneýgi kedeı-jalshy bas qosqan májiliste sovdep predsedateli Poletaev joldas ony osylaı ataǵan. Endeshe bir tamshy qany qalǵansha revolúsıany jaýdan qorǵaý Ospannyń tirlikten eń birinshi boryshy. Osyny zeıin-zerdesine túıip alyp edi. Sol eki arada artynan qýyp jetip, oń jaǵyna janasa bergen Qanıpa ony eriksiz jalt qaratty.

Ospan úıden keterde sovdep shabarmany shaqyrý qaǵaz ákep tapsyrǵan. Ol qaǵazda sovdepke tez jetińiz, jınalysqa qatynasyńyz degen qysqa-qysqa sózder jazylǵan. Ospan men Qanıpa shabarman jigitten qýzap suraǵanda, onyń bar aıtqany: «Nesin suraısyńdar, sovdep dúrligip jatyr, ásker jasaqtaımyz dep, jurtty jınap jatyr, barǵan soń kórersiń» Shabarmannyń sózine qaraǵanda jınalysqa kileń erkekterdi shaqyrypty.

«Meniń artymnan qýyp kelgeniń osy jınalysqa birge barǵyń kelgen eken ǵoı» dep oılady Ospan.

— Janym-aý, saǵan ne boldy? Nege osynsha júgirdiń? — dedi.

Qanıpa eki beti narttaı qyzaryp, kózi ottaı jaınap, entige:

— Shyn aıtam áskerge men de jazylaıyn, — dedi.

— Men saǵan aıttym ǵoı, qoıa tur dedim ǵoı, bir úıden men de jetpeımin be? — Ospan Qanıpanyń talabyn ishteı unatsa da alǵashqy pikirinen tanǵysy kelmeı, ázir jazylmaı-aq qoısyn, túbinde kóre jatarmyz degen oımen aıtty. — Áskerdi qaıtesiń, osyndaǵy jaıaý mılısıalyǵyń taqıańa tar kelip tur ma?..

Qanıpa qaıtse de toqtar emes. Ospan tipti osy saǵatta áskerge attanyp ketetindeı, odan bir eli qalǵysy kelmegendeı qınala:

— Qaıda barsaq ta, qaıda júrsek te birge bolamyz deıtiniń qaıda? — dedi.

Ekeýi qatar júrip keledi. Ospan biraz únsiz qalǵan. Bir mezette salǵyrt pishinmen jaýap qatty:

— Apyr-aı, janym-aı, qansha aıtsam da bolmadyń ǵoı, qabyldasa, áskerge jazylsań jazylshy. «Mundaǵy mılısıanyń jóni bir basqa, al, endi jaýgershilik kún týsa, bildeı erkektermen birge soǵysqa barý áıel adamǵa qıyn soǵady ǵoı». Osy bir shúbáli oı Ospannyń kókireginde kilkildep turyp aldy.

Ospan men Qanıpa budan keıin sóz qatysqan joq. Sol kúılerimen bolystyq sovdep keńsesine kirdi. Keńseniń tórgi keń bólmesinde adamnan ıne shanshar jer qalmaǵan. Eki bólmeniń arasyndaǵy eki ashpaly jasyl syrly esikti shalqasynan ashyp tastaǵan. Eki-shetine, ortasyna kirpish tireý qoıyp, bólmeni aınaldyra ornatqan uzyn taqtaı oryndyqqa ıin tirese otyrǵan. Oryndyqtan oryn jetpegeni taqtaı edenge qaz-qatar tizile qalypty. Oryndyqtyń bosaǵa jaǵynda otyrǵan jasańdaý eki jigit Ospan Qanıpaǵa oryndaryn bosatyp berdi. Syrttan adamdar lek-legimen kirip jatyr. Ospan kelgen betinde kózimen mólsherlep sanap edi, jınalǵan adam sany qyryqtan asady eken. Bylaısha kóz júgirtip qaraǵanda, osy qalaı degen qarýly jigitterdi, jurtqa uıtqy bolady-aý degen qarttardy iriktep shaqyrǵan sıaqty.

Bolystyq sovdep predsedateli ári aýdandyq mılısıa nachalnıgi Poletaev joldas tórdegi jazý stolynan turdy da, jınalǵan jurtty aınala bir sholyp ótti. Qobyraǵan seldir sary shashyn salaly saýsaqtarymen tóbesinen asyra keıin qaıyryp, jotaly kúreń murtyn suq saýsaǵynyń qyrymen sylap qoıdy. Kózinde kirbiń bar. Jaıshylyqtaǵy nur tógilip turatyn aq sary jyly júzine úskirik yzǵar ornapty. Poletaev stolynyń sol jaq búıirine qyryndap shyǵyp, onyń shetine alaqanyn tósep turyp, sál oılanyp aldy.

— Qymbatty joldastar! — Daýsy qyryldap shyqty. Sózin birden órshitip ákete almaı, jótelge býlyǵa berdi. Jurt sovdep predsedateliniń aýzyna telmire qaraı qalǵan. Ol jóteli basyla bergende alaqandaı aq oramalmen kózin sıpap, aýzyn súrtti. Tamaǵyn kenep alyp, sózin jalǵady. — Joldastar! Tyńdańyzdar, qazirgi ýaqyttaǵy hal-jaǵdaıdy durys paıymdańyzdar! Ózderińiz de estip júrgen bolarsyzdar. Men sizderge qazirgi jaǵdaıǵa baılanysty bir jaısyz habar jetkizýge — májbúrmin... Búkil Aqmola gýbernıasynda, bizdiń Atbasar ýezinde kútpegen jerden qolaısyz ýaqıǵalar týdy. Revolúsıa dushpandary jantalasa bas kóterdi. Atbasardyń baı-qazaqtary, atamandary, alashordashyl surqıalar yntymaqtasyp sovdepke qarsy joryqqa shyqty. — Sóz ańǵary osy araǵa jetkende Poletaev jemge túsetin qyrandaı túıilip, judyryǵyn tastaı túıip aldy. Sál kidire berdi de yzbarlana sóılep ketti. — Shamalary kelse, olar eńbekshi halyqty qaıtadan qul etkileri keledi, alpaýyttar men iri baılardan kedeı-jalshylarǵa alynyp berilgen jer-sýdy qaıta tartyp alǵylary keledi, orys halqy men qazaq halqynyń arasyna ot salyp, jaýlastyrǵylary keledi. Qysqasy, revolúsıa jaýlary bizge qarsy qarýly kúreske shyqty. Qazirgi jaǵdaı yrǵalyp-jyrǵalyp júrip, uzaq oılanýdy kótermeıdi...

Kópshilik arasynan áldekimderdiń yzaly daýsy shyqty:

— Olardyń degeni bolmaıdy!..

— Atańa laǵynat qanisherler, buzyqtar!..

— Baskeser zulymdar!..

— Qurysyn jaýlar!..

Otyrǵan jurt aranyń uıasyndaı dýyldap ketken soń Poletaev qolyn kóterip, tynyshtandyryp aldy. Oı-pikirin jınaqtap qaıta sóıledi:

— Joldastar! Qanymyzdy tógip, jaýlap alǵan bostandyqty jan aıamaı qorǵap alyp qalaıyq. Osy bastan saqtyqty kúsheıteıik, qazirden bastap erikti otrád quraıyq. Qaterli kún týsa, bir kisideı jumylyp, jaýǵa óltire soqqy bereıik. Aldyn ala sizderge málimdep qoıaıyn, jasaqtalatyn otrádtyń komandırligine jaqynda soǵystan qaıtqan kishi praporshık, qazirgi meniń orynbasarym Nıkıfor Mıhaılovıch Irchenkony laıyq kórdik. Osy aıtqanyma sizder qalaı qaraısyzdar?..

El jarǵa soqqan tolqyndaı bir órekpip baryp, tyna qalǵan. Sózdi kim bastar eken dep kútip otyrǵan.

Jýyr mańda eshkim belsenip shyǵa qoımaǵan soń Poletaev jurtqa qozǵaý saldy:

— Al, káni, sózdi kim bastaıdy? — Oń jaǵynda otyrǵan qalyń qabaqty, buıra shashty, qaıqy murt aq sur jigitke ıek qaqty: «Irchenko joldas, aldymen sen sóıle» degeni.

Irchenko lyp etip, shanshyla kóterildi. Syptyǵyr soldat kóıleginiń belin bastyra býnaǵan qyzyl tústi bylǵary belbeýine sol qolyn synalaı tyǵyp, eń áýeli musatyrdaı kókpeńbek qyran kózin aınala bir júgirtip ótti. Jyp-jylmaǵaı qyryp tastaǵan kók aıaz dóńgelek ıegin bir shoshań etkizdi. Sulý sarǵysh murtynyń qaıqy saparyn eki jaqqa qaıyryp qoıdy. Jaımen sóz bastady:

— Joldastar! Týysqandar! Jańa Poletaev joldas sizderge qazirgi jaǵdaıdy qysqasha baıandap berdi. Ol kisiniń sózi barshańyzǵa túsinikti bolǵan shyǵar. Men óz eńbegimen kún kórgen tómen aýqatty kedeı mujyqtyń balasymyn. Ony ózderińiz de bilesizder. Eki jyl soǵysta boldym, jaralanyp keldim. Revolúsıaǵa eńbek sińireıin degen ıgi maqsatpen aýdandyq mılısıada qyzmet istep júrmin... Eger qajet bola qalsa, jaýǵa qarsy kúreske attanatyn qarýly ásker tobyn basqarýǵa ázirmin. Qalamyzdyń qarý-jaraq ustaýǵa jaraıtyn azamattary, birińiz qalmaı otrádqa jazylyńyzdar!..

Irchenko sheginip baryp, ornyna otyra bergende, Poletaev ile-shala:

— Endi kim sóıleıdi? — dep edi. Tómengi terezeniń aldynda, qabyrǵaǵa arqasyn súıep otyrǵan domalaq sary shal tyqyrshyp ornynan turdy. Ony sol jerdegi uzyntura shıkil sary jigit qolymen jasqap, bógeı berdi. Shaldyń aldyn oraı tura qalyp, qolyn ebeteısiz siltep, adýyndaı sóıledi:

— Búgin tańda tónip turǵan jaý bar ma? Osynsha ábigerlenetindeı bizge ne kún týdy? Pálen jerde jaý shyǵypty dep, kúni buryn nege baıbalam salamyz? Kileń keshshe mujyqtan ásker qursańdar jarıdy ekensińder... Záý-saıtan jaýlar soǵys ashsa, Atbasarda jasanyp turǵan ásker bar emes pe?.. Al, jaraıdy, osy jurtty otrádqa shetinen jaza qoıyńdar... Olar sonda qarý-jaraqty qaıdan alady? Urysqa temir aıyr ustap shyǵa ma?..

Oıyndaǵysyn aıtyp bolsyn, jurt aldynda kúmáni ashylsyn dep, jańaǵy jigitti erkine qoıa bergen Poletaev aqyrynda shydamaı ketti:

— Já, jeter endi, seniń de jaıyń belgili boldy, — Yzalana qolyn siltedi. — Káni, Korneı Ivanovıch, siz sóıleńiz!..

Korneı ataı tonyn sheship, edenge atyp urdy. Qoldan toqyǵan qoı júni qalyń kóıleginiń jeńin sybanyp, judyryǵyn túıip aldy. Álgi ker aýyz shıkil saryǵa ejireıe qarady.

— Janyńnyń barynda shyq osy úıden, Mıronov!.. Baryp turǵan ıt ekensiń... Sendeı solqyldaq saıtannyń bizge bir tıynǵa keregi joq. Mujyqtyń teńdik alyp, el bolǵanynan ıtıip qulaǵaly turǵan jel dıirmeniń qymbat saǵan. Bul jarǵanattyń oıyn qara! Erteń jaý kelgende aýzymyzdy ashyp qarap otyraıyq deıdi. Ne qus emes, ne tyshqan emes, osyndaı eki uryqty dúbáralar aram óltiredi bizdi...

Korneı ataı edende yǵy-jyǵy otyrǵan adamdardyń arasynan synalap ótip, Poletaevtyń qarsy aldyna tura qaldy.

— Áskerińizge meni jazyńyz Evgenıı Pavlovıch!.. Taqa bir tótennen pále kelip qalmasa, bir jigit qurly soǵysarmyn.

Poletaev tizimge ázirlep qoıǵan qaǵazynyń basyna Korneı ataıdy jazyp aldy. Alasa boıly, shymyr deneli sary shalǵa kúlimdeı qaraı berdi.

— Erikti qyzyl otrádtyń birinshi jaýyngeri siz boldyńyz, Samsonov joldas!.. — dedi.

Korneı ataı izinshe qaıta aınalyp kelip, tereze aldyndaǵy ornyna jaıǵasty. Onyń oıda joqta jarq etkizgen eresen áreketi osyndaǵy qaýymdy dúr silkindirgen. Taqa bir qoıan júrek qorqaqtary men álgi Mıronov sekildi kesirli kertartpalary bolmasa, eldiń kóbi tasqyn sýdaı gúrildep, surapyl daýyldaı dúrildep ketken.

Jan-jaqtan qoldar samsaı kóterildi. Qansha aıtqanmen, ár nárseniń reti bar. Japa-tarmaǵaı shýlaǵan adamdardyń qaısysyn tyńdaısyń? Poletaev joldas jurtty tártipke shaqyryp, tynyshtandyryp aldy.

— Birtindep aıtyńyzdar!..

— Meni jazyńyz!.. Ivashenko Mıhaıl Dmıtrıevıch!

— Makarov Trofım Karlovıch...

— Iakımenko Ivan Trofımovıch...

— Karlov Terentıı Zaharovıch...

— Evdokımov Vasılıı Pantaleevıch...

Manadan beri kezek tımeı tyqyrshyp otyrǵan Ospan endigi bir alańdy sátti paıdalanyp, Poletaev joldasqa ótinish bildirdi:

— Tizimge meni de jazyp qoıyńyz, Evgenıı Pavlovıch!.. Men az da bolsa ásker tártibin úırendim, mılısıada qyzmet istep júrmin. Óz basym bizdiń elden senimdi bir top jigit iriktep alyp, otrádqa qosýǵa ýádemdi beremin.

— Tizimge sizdi de jazdym, Jamanbaev joldas! Otrádqa elden bir top jigit saılap alam degen pikirińizdi de quptaımyz. Oǵan keıinirek kirisemiz. — Poletaev «endi qaısyń jazylasyń?» — degendeı, otyrǵan jurtqa aınala kóz júgirtip ótti.

Jurttyń qarqyny basylyp, bir mezgil tynshı qalǵan. Tizimge ilinse, qazirden bastap ólimge aıdalatyndaı kórip, buǵyp otyrǵan az sandy bir parasy sen tımeseń, men tımeıminge kóshken.

Sol eki arada Poletaev tizimdi bastan-aıaq bir sholyp ótti. Eń aqyrǵy «36» sanyna aıaldady. «Jaman emes, taǵy da jazylatyndar tabylady», — dedi ishinen. Qaǵazdy jaıyp tastap, eńsesin kótere bergende bir shetten selteń etip túregelgen Qanıpanyń daýsy qulaǵyna sańq etti:

— Otrádqa áıeldi jazasyzdar ma, Evgenıı Pavlovıch?..

Poletaev jymıyp kúldi.

— Áıel adam emes pe eken? Nege bolmasyn.

— Endeshe otrádqa meni de jazyńyz!.. Qanıpa Jamanbaeva...

— Jazdym...

Qanıpanyń hal-jaǵdaıy búge-shigesine sheıin osy qalanyń eńkeıgen kárisi men eńbektegen balasyna sheıin tegis málim. Onyń keıingi kezde kúıeýinen qalyspaı erikti mılısıa qatarynda óz álinshe qyzmet istep júrgeni de belgili. Qanıpanyń búgingi sharshy top aldynda sýyrylyp shyǵyp, otrádqa jazylǵanyna jurt qatty súısindi. Korneı ataı alaqanyn shapalaqtap, súısine sóılep jatyr.

— Jaraısyń, qyzym, jaraısyń!..

Korneı ataıdyń áserimen ár jerden Qanıpany madaqtaǵan daýystar shyqty.

Korneı sol jaǵynda otyrǵan seńseń bas, sekpil bet, sary kelinshekke kenet moıyn burdy.

— Sen de jazyl, Katá!..

Katá ıyǵyna jamylǵan qalyń qara shálisiniń shetimen betin basyp, kúńk etti:

— Qorqamyn...

— Qoı ári... Neden qorqasyń?

— Myltyq ata almaı elge kúlki bolyp júrmesem...

Bulardyń shúńkili Poletaevtyń qulaǵyna shalynyp qalǵan.

Ol endi osy tynysh sátti paıdalanyp, anadaıdan Katáǵa bir sóz qatty:

— Oǵan bola ýaıym jemeı-aq qoıyńyz, qaryndas! Áskerı ónerge sizdi Irchenko aǵańyz úıretedi. Bárinen buryn Jamanbaeva qurbyńyzben birge bolasyz...

Katá shálisin jelkesine syrǵytyp jiberip, jelpine túregeldi. Poletaev joldasqa týra qarap turyp:

— Endeshe meni de jazyńyz! Soldat jesiri Nıkıtenko Ekaterına Kornılovna.

Poletaev Katány tizimge jazyp aldy.

— Órkenińiz óssin, soldat jesiri Nıkıtenko joldas! — dedi ol. Sál toqtap, aldyndaǵy qaǵazdy aýdaryp qoıdy, — Tizimdi osymen tamamdaı turaıyq. Otrádqa jazylǵysy kelgender keńsege kelip, birtindep jazyla bersin...

Jurt jappaı tura bastap edi, Poletaev bir sátke toqtatyp qoıdy. «Qyzyl otrádqa jazylǵan adamdar, qandaı da bolsa ózderińizdiń qoldaryńyzdaǵy bar qarý-jaraqtaryńyzdy alyp, erteń tańerteń kún kóterile osy keńseniń qorasyna jınalyńyzdar», dep eskertti. Úı basy aralap júrip, qarý-jaraq jınaýǵa Ospan Jamanbaev bastaǵan úsh adam taǵaıyndaldy. Otrádtyń jalpy saqtyq maqsatymen qurylǵanyn, halyq arasyna úreı týǵyzbaý kerek ekenin Poletaev atap aıtty.

Poletaev oń qolyn basynan asyra kóterdi.

— Joldastar! Revolúsıanyń jeńisterin jaýdan jumyla qorǵaıyq! Bostandyqtyń qyzyl týyn áýelete kótereıik!..

Jurt oryndarynan tik turyp, jappaı shýlady:

— Qorǵaımyz, qorǵaımyz!..

SOŃǴY SÓZ

Meniń romanym — eki kitap. Birinshi kitaptyń sońǵy sózi Ospandiki. Ákesiniń ornyna Almas sóıleıdi.

— Birinshi kitabyńyzdyń sońǵy sózin meniń ákeme beresiz be? — Almas kóktem aspany tústes alqarakók kózildirigin sýyryp aldy. Jasyl maqpalmen ysqylap súrte berdi. Kózildirik sóngen janardyń ornyn qaıta japty. Qaharmanym oı tolǵap otyr. Osydan jarty ǵasyr buryn ótken tarıhı derekter.

— Men qysqa sóıleımin... Ákem aıtyp edi, — dep bir toqtady da, sálden keıin ákesi aıtqan áńgimeniń jelisin tartyp berdi. Ákesi bolyp sóıledi.

— Sol bir dúrbeleńmen on segizinshi jyldyń jazy ótip barady... Ómiri esten ketpeıtin, qaharly, qabaǵat jaz.

Poletaev ótkizgen áıgili jıynnan keıin otrádty jasaqtaýǵa shuǵyl kirisip ketkenbiz. Komandırimiz — Nıkıfor Irchenko. Pysyq jigit. At qulaǵynda oınaıdy. Quralaıdy kózge atatyn mergen. Otrádymyzda tabany kúrekteı qyryq jigit bar. Qanıpa bolsa, tizimge jazylǵany bolmasa, keıingi kezde aıaǵy aýyrlap, úıde otyryp qalǵan.

Óstip júrgende, bastaǵan isimiz bordaı tozdy. Atbasardy aq qazaqtar basyp aldy. Sovdep qulady. Sovdeptiń predsedateli jáne aýdandyq mılısıanyń nachalnıgi Poletaev qolǵa tústi. Evgenıı Pavlovıchti qaıda áketkenderin, óli-tirisin kúni osy ýaqytqa sheıin bilmeımiz. Sovdep qulaǵanda qalanyń kýlaktary men jitikke-saıaq óńkeı sumdary jalaqtap shyǵa kelgen. Syrt habarǵa qaraǵanda, eldegi jaǵdaı qaladaǵydan sál basqaraq kórinedi. El ishi, tynyshtaý desedi. Burynǵy bolystyq, aýyldyq sovdeptiń ornyna qaıtadan bolystyq basqarma, aýyldyq starshyn saılanypty. Tinibek eliniń bolystyǵyna Jamankeniń Qaldybaıy, aýyldyq starshynǵa Sandybaı qajynyń Bákiri saılanypty.

Amantaıdaǵy jaǵdaı kúnnen-kúnge qıyndap barady. Aýdandyq mılısıa nachalnıgi bolyp, Amantaı qazaq, bolysynyń burynǵy tilmáshi, qanypezer Egor Iazov qoıylǵan. Kórineý tarpa bas salmaǵandarymen bizdiń sońymyzǵa jaryq alyp túsken.

Nıkıfor Irchenko, Mıhaıl Zaharov, Qanıpa tórteýimiz Kókshetaý ýezindegi bizben shektes Qasqataý selosyna qashyp kettik. Qanıpa, Mıhaıl úsheýmiz Mıhaıldyń sondaǵy naǵashysy Kırsanov Ivan deıtin shaldyń úıine ornalastyq. Irchenko osy qaladaǵy maıdandas joldasy- soǵystan qaıtqan Andreı Kovalenkonyń úıine jaıǵasqan.

Aqtar barlyq jerde de beleń alyp, ámir júrgizip jatyr. Sonda da dýannan shetkeri Qasqataýǵa qaladan jalaqtap kelip jatqan adam az. Qasqataýǵa Kókshetaýdan Atbasar jaqyn. Taqa bir izimizdi ańdyǵan bireýler bolmasa, bul jerde bizdi tanyp, bilip jatqan eshkim de joq. Mıhaıl naǵashysyna kóship kelgen adam. Men bolsam Qasqataýdaǵy altaı rýynan shyqqan jataq shal-qasapshy Dúısenbaıǵa suraı-suraı qaryn bóle bolyp shyqtym. Arada bir apta ótkende Qanıpa ekeýmiz sol úıge kóshtik.

Irchenko bir kúni tún ishinde meni shaqyryp aldy.

— Bir tyǵyz sharýa bar, Atbasarǵa baryp qaıtasyń, — deıdi.

— Qandaı sharýa? — dep suraımyn.

Ol qaladaǵy sharýa jaǵdaıyn túsindirdi. Qalanyń jaǵdaıyn barlaısyń, sondaǵy astyrtyn ortalyqpen baılanys jasaısyń deıdi. Baratyn úıimdi, ondaǵy meniń kezdesýge tıisti adamymnyń shynaıy jáne jalǵan aty-jónin, shartty parolin uǵyndyrdy. Óziniń jalǵan aty-jónin aıtty. Qolyma bir jelimdeýli aq konvertti ustatty. Qalaǵa qaıyrshy bolyp barýym kerek. Ondaı qaıyrshynyń jalba kıimi maǵan qaıdan kelsin? Osyny Irchenkoǵa aıtyp edim, «Dúısenbaıdyń eski-qusqy kıimderin kıip al», — deıdi. Qaladan túnde ketpekpin. «Myna qaǵazdy bórkińniń astaryna tyǵyp al, alda-jalda bireý-mireý ustap alyp, tintip taýyp alsa, tabanda jyrt ta, jutyp qoı», — deıdi.

«Qup bolady» deımin.

Kelesi kúni keshke Dúısenbaıdyń jalba kıimin kıip alyp, ińirde Atbasarǵa tarttym. Araǵa bir qonyp, qalaǵa erteńine alageýimde jettim. Eski-qusqy kıim kıip, moınyma kenep dorba asynyp alǵamyn. Kádimgi sorly qaıyrshymyn.

At tóbelindeı shaǵyn qala jaýar kúndeı túnerýli. Qazaq-orystardyń jendetteri qasqyrdaı jalańdap, sary ala qylyshtaryn jarqyldatyp, kóshe-kóshede top-tobymen shapqylap júr. Qalaǵa kirgen betimde osyndaı jeksuryn kóriniske tap boldym. Janym túrshigip, zárem ushty.

Sovdep qulaǵannan keıin Atbasardaǵy alashorda myrzalary Kolchaktyń bas keserlerimen mal-jandy qosyp, máre-sáre bolyp jatqandary da málim. Aǵy, alashy qosylyp, oıdan qashqan, qyrdan qashqan zulymdardy toptap, eńbekshi halyqtyń basyna zaman aqyr ornatyp jatqandary da maǵan belgili. Qıanatqa tózbeı, qarsylyq kórsetken adamdy tabanda atady, jyǵyp salyp dúre soǵady. Ýezik sovdeptiń Ádilbek Maıkotov bastaǵan bir top basshylary abaqtyda jatyr. Olarǵa qatysy bar, ıakı bolmasa, tilektes degen adamdardy ustap alyp, shetinen sotsyz atyp jatyr. Bul jaǵdaıdy Atbasarǵa attanarda Irchenko maǵan qynjylyp otyryp aıtyp bergen. Onyń Atbasarmen astyrtyn baılanysy baryn sonda bilip edim.

Qala ábiger. Eń áýeli, qalanyń qazaǵy men tatary kóp ońtústik jaq shetine baryp, on shaqty úıdi aralap shyqtym. Eshkimge kúdik týdyrmaıtyn qaıyrshymyn... Bir tatar shalynyń úıinen tamaqtanyp aldym da, kúnshyǵys jaq shetki kósheni boılap, qalanyń soltústik shetine taqaý bazar alańyna bettedim. Ústimde órim-órim qońyr shapan. Basymda mıyǵyma túsken, qazandaı qara seńseń bórik. Aıaǵymda alqa-salqa kón etik. Belimdi jalbyraǵan qyzyl shúberekpen býynyp alǵanmyn. Qolymda qatqan qara taıaq. Bet-aýzym kúıelesh-kúıelesh. Úıden keterde betime juqalap kúıe jaǵyp alǵanmyn. Adam sıqym joq. Tek kózim ǵana jyltyraıdy, tisterim aqsıady. Osynda attanarda Qanıpanyń alaqandaı aınasyna qarap edim, ózimdi-ózim tanymaı qaldym. Sonda Qanıpa shoshyna sóılegen:

— Ospan-aý, óziń adam sıqyńnan aıyryldyń ǵoı, sumdyq ózgerip kettiń ǵoı, — deı bergen.

— Revolúsıa maqsaty qazirgi jaǵdaıda menen osyny talap etedi, — dedim.

Qanıpa qatty muńaıyp, kózine jas aldy. Baıqaımyn, júzinde aýyr muń bar. Meni qımaı tur. Osy saparda jazym bop kete me, qaıtedi dep, qapalanyp tur. İshteı qatty tolqynyp kettim.de, Qanıpanyń betinen súıdim. Uzaq qushaqtap turdym. Baýyryma qysa berdim. Sonda onyń qursaǵy búlk ete qaldy. İshindegi náreste jaryqqa umtylǵan balyqtaı bulqynady. Náreste qatarynan úsh ret bulqyna búlkildedi. Nege búıtedi? Jarq dúnıege shyǵýǵa asyǵa ma eken? Júregim eljirep, ishi-baýyrym ýyljyp ketti. Qanıpa ishin basyp, keıin shegindi. Móldiregen eki kózi mende. «Men seni kórem be, qulynym, bolmasa zulym dushpannyń qolynan ólem be?» Osy bir kúırek sezimdi serpip tastadym, úmitke, qaıratqa jeńdirdim. «Kórermin, kelermin», — dedim ishimnen. Meniń osy sáttegi muńdy syńaıymdy ańǵaryp qalǵan Qanıpa eki qolymen ishin basyp turyp, kemseńdep jylaı bastady:

— Qashan keler ekensiń, Ospan! Aman qaıtsań ıgi edi, — dedi.

— Áldebir tóten sumdyqqa ushyrap qalmasam, tez kelermin, — dedim.

Qanıpa kúızelip tur.

— Sen joqta bosanyp qalsam qıyn bolady-aý, — dedi. Muny aıtqanda janary tumandanyp, kóziniń aınalasynda áldeqandaı kókshil syzattar paıda boldy. Jan kúızelisiniń zardaby. Qanıpanyń týatyn aı-kúni taqap qalǵanyn bilemin. Biraq qashan bosanatyny maǵan beımálim edi. «Shynynda da men joqta bosanyp qalsa, buǵan qıyn bolady-aý», — dep ishteı ýaıym shegip turmyn. Sonda da syr bildirgim kelmeıdi.

— Men joqta bosansań nesi bar? Oǵan bola qınalma, janym, munda janashyr adamdar bar emes pe, — dedim. Aıtýyn aıtsam da jaǵdaıy áldeqandaı bolar eken dep, ishteı tolqyna berdim.

Qanıpa sál júzin jylytyp, maǵan oń sapar tiledi.

Keterde Qanıpaǵa tosynnan bir sóz aıttym:

— Qaterli saparǵa ketip bara jatyrmyn, jaman aıtpaı jaqsy joq, aman kelsem quba-qup... Zaman jaman qazir, olaı-bylaı bolyp ketsem...

— Qaıdaǵy jaman yrymdy bastamashy, — dedi Qanıpa qaırattanyp, — o nesi eken-eı?..

— Ul týsa atyn Almas qoı, qyz týsa atyn kim qoısań da erkiń ózińde, — dedim.

Bul atty kópten oılap júrýshi edim. Sonda da Qanıpaǵa aıtyp turǵanym osy. Ol selqos pishinmen:

— Kúni buryn pále shaqyrmashy, kelesiń ǵoı, amandyq bolsa atyn óziń qoıasyń ǵoı, — dedi.

— Almas! Jaqsy at emes pe, á? — Týmaǵan balama kúni buryn at qoıyp, ózimnen-ózim máz bop turmyn. Ýaıym-qaıǵy esten shyqty.

Sonymen týmaǵan balamnyń atyn qoıyp, jan jarymmen qoshtasyp Atbasarǵa jónep kettim.

...Jabaı ózeni qalanyń kúnshyǵys jaq irgesin janaı ótedi. Onsha tereń bolmasa da, eni edáýir keń, jary bıik. Ásirese ózen qalanyń serýen baǵynyń tusynda tereńdep, arnasy keńeıip ketedi. Ózen jaǵasyndaǵy serýen baǵyna keldim. Baqtyń ońtústigi men soltústigi Nıkolskaıa kóshesiniń tuıyǵyna tireledi. Kósheniń ózen jaǵyndaǵy kók tóbeli ár alýan tasbolat, aǵash úıleri baqqa jete bergende pyshaq keskendeı taýsyldy. Baqtyń jasyl syrmen boıalǵan bıik temir sharbaǵy bastaldy. Sharbaqty boılap, mánerli jasyl darbazasyna jettim. Darbazanyń oń jaq bosaǵasyna qara boıaýmen battıtyp jazǵan terlikteı jarnama ilinipti. Jarnamany oqymaı turyp, eń áýeli, aınalaǵa abaılap qarap edim, des berisi, urymtal jerde qybyr etken adam kórinbedi. Sharbaqqa bir qyryn súıenip turyp, jarnamany oqı bastadym: «Batys Sibir Armıasy bas shtabynyń ámirine sáıkes tómendegi jaǵdaıdy jergilikti qala halqyna málimdeımiz: ýezik áskerı ókimettiń buıryǵy boıynsha armıa qataryna alynýǵa laıyqtalǵan azamattar jáne de armıaǵa kerekti azyq-túlik, ózge zattar berýge tıisti bolǵan adamdar, osy buıryqty oryndaýdan bas tartsa, ıakı bolmasa áskerı ókimet ámirin mansuq etý maqsatymen el arasyna iritki salǵany aıqyndalsa — tabanda atylady.

Polkovnık Katanaev»

Aqboz atty bir jendet qylyshyn jarqyldatyp shapqan boıymen bazarǵa kirdi. Ár jerde shoǵyrlanǵan bazarshylardy josyltyp qýa bastady. Aıqaı salyp, quıyndatyp júr. Sol-aq eken, el qasqyr tıgen qoıdaı osharylyp, josı bastady. Bazardyń men turǵan saraı jaq shetindegi jadaǵaı arbada un satyp turǵan qaba saqal qart mujyqqa tóndi. Basyna qamshy úıirip, zirkildep jatyr:

— Shynyńdy aıt, neshe qap un sattyń? — deıdi.

— Barym osy bir qap un, — deıdi shal sasqalaqtap.

— Ótirik aıtasyń! Shyǵar shapshań aqshańdy!..

Shal ádepkide yrqyna kóne qoımaǵan soń jendet kósh-qulash rezeńke qamshysyn oraǵytyp kelip, jon-arqasynan osyp-osyp jiberdi. Sonda kóıleksheń shal jan daýsymen baqyryp qaldy. Qaıqań etip yrshyp ketti. Ol endi jalma-jan kenep shalbarynyń qaltasynan qaǵazy, usaǵy aralas bir ýys aqshany alyp, jendettiń qolyna ustata berdi.

Endi qaıter eken dep jendetten kóz almaı qarap turmyn. Ol shal bergen aqshany kánigi tazy ıtteı qaqshyp alyp, sary pogondy sur beshpentiniń omyraý qaltasyna súńgitip jiberdi. Onymen qoımaı, mujyqqa zirkildep jatyr:

— Ket shapshań, osy aradan, — deıdi.

Ol endi ár jerde attaryn, ógizderin arbalaryna jegip, opyr-topyr ketkeli jatqan bazarshy mujyqtarǵa qyrǵıdaı tıdi. Jańaǵy shalǵa istegen zorlyq áreketin aınytpaı qaıtalady, bazarshylap tapqan tıyn-tebenderin sypyryp aldy da, ózderin dúrkiretip qýa bastady.

Maǵan taıaý turǵan jańaǵy shal sholaq atyn dereý arbasyna jegip aldy. Aýzyna ý túsip ketkendeı qınala qaqyryndy. Eki dúrkin jıirkene túkirdi. Ózinen-ózi kúńirene sóılep júr: «O, jasaǵan ıem, qandaı zobalań zamanǵa dýshar ettiń pendelerińdi? Qaıda baryp kún kóremiz!» Bazardyń shetin jaǵalap, atyn ústi-ústine qamshylap ketip barady. Sasyp júrgende bir túıinshek nársesi arbasynan túsip qalyp edi, oǵan da qaraǵan joq.

Aqboz atty jendet bazardaǵy eldi talaǵanyna kóńili kónshigendeı alańnyń ortasynda jalǵyz seltıip turǵan. Endi bir mezette tekirektetip kelip, maǵan shuqshıdy. Meni atynyń omyraýymen soǵyp, qamshysyn ersili-qarsyly úıirip júr. Jıirkene balaǵattaıdy.

— Bul jerde naǵyp tursyń, bıt basqan qaıyrshy qazaq? Janyńnyń barynda joǵalt kózińdi! — Rezınka qamshysymen moınymnan oraı osyp jiberdi. Jan dármen shalqalap, qolymmen basymdy qorǵaı berdim. Tilimdi kósh-qulash shyǵaryp, mylqaý-kereń bola qaldym. Qıqyldap, shıqyldaımyn. Kózimdi alaqtatyp, tilimdi salaqtatyp, qolymdy erbeńdetemin. Jendet erden bóksesin kóterip, atynyń tizginin tartty. Úzeńgige shirene yrǵalyp, qaıta otyrdy.

— Men saǵan ket dep turmyn ǵoı ıttiń balasy! — deıdi. Men túkke túsinbegen bolyp, aýzymdy qısańdattym. Eki qolymdy erbeńdetip óreskel pishinmen ysyldaı berdim. Basymdy ıip, qolymdy jaıdym. Byldyrlap sóıleıtin bolamyn. Aýzymnan ıttiń qyńsylaǵany ispetti aıanyshty dybystar shyǵaramyn. «O, meıirimdi taqsyr! Men sorlyny aıańyz, qaıyr-sadaqa berińiz!» — degenim. Meniń qaıyr suraǵan jalynyshty súreńimdi bildi-aý deımin, jendet jaıylǵan alaqanyma rezınka qamshyny kómip-kómip jiberdi. Qulyndaǵy daýsym quraqqa shyqty. Jendetti ishimnen qarǵaı berdim. Aıaǵymdy áltek-táltek basyp kete bastadym. Artyma burylyp qarasam, jendet atynan túsip, qunjyńdap jatyr. Teginde bazarshylardan jınap alǵan aqshasyn sanap, qaltasyna rettep salyp jatqan bolar dep shamalaımyn.

Sol eki arada bazar alańy eli kóship ketken jurttaı qańyrap bos qalypty. Qapelimde ketip úlgire almaı qalǵan biren-sarańdary atty, ógizdiler endi jyljyp barady.

Bazardan kettim. Endi Sennaıa kóshesindegi úshinshi nomerli úıdi taýyp alýym kerek. Bul kóshe bazardyń tómengi jaǵynda. Ózen jaǵasyndaǵy shetki kósheniń bergi qatarynda. Ony maǵan Irchenko uǵyndyryp bergen. Eń áýeli, osy úıdi kúndiz syrtynan bir kórip alsam deımin. Sennaıa kóshesin jaǵalap kele jatyrmyn. Tóbesi ashyq tas qoraly, toqal tóbeli kishkentaı aǵash úıdi ońaı taýyp aldym. Bul úıge kóz toqtatyp, syrtynan ábden belgilep aldym da, ińir qarańǵysynda qaıta aınalyp keleıin degen oımen taǵy da qaıyr-sadaqa surap qala kezip kettim. Onda da bireý-mireý kúdiktenip, pále salar dep, kózime kóringen úıdiń bárine birden kirgen joqpyn. Taǵy da ózen jaǵalap, qalanyń musylmandar kóp turatyn ońtústik jaq shetine kettim. Asyqpaı júrip, keshke sheıin jıyrma shaqty úıge kirip shyqtym. Onda da mana kúndiz aralaǵan kóshelerge soqpaı, qalanyń arǵy shetinde júrdim. Bir jaqsy jeri, kóńilim jarym bolsa da tamaǵym toq. Onyń ústine moınyma asyp alǵan kenep dorba ár túrli nanǵa lyq tolǵan. Qaltama tabany kúrekteı bir ýys usaq aqsha túsken. Aqshamdy belimdegi shúberektiń shetine túıip aldym.

Endi qaladaǵy arnap kelgen sharýamdy tyndyrýym kerek. Anaý úıge túnde baram dep júrgende qala kúzetshileri ustap alsa qaıtem? Oılap-oılap onyń da amalyn tapqan sıaqtymyn. Ymyrt jabylmaı turǵanda kópir arqyly ózenniń ar jaq betine ótemin. Sodan ózendi jaǵalap soltústik betkeıge tartamyn. Osydan eki shaqyrymdaı jerde, Jabaı ózeninen Keregetas ózeniniń bólinetin aıryǵynda bıik aǵash kópir bar. Men ol kópirge jetkenshe qarańǵy túsedi, ymyrt úıiriledi. Sonda men kópirden bergi betke ótemin de, Jabaı ózeniniń sol jaq qabaǵyn jaǵalap kelip, qalanyń shetki kóshesine kıligemin. Ekinshi kósheniń úshinshi úıine baramyn. Osy istep júrgenimniń bári de nar táýekel. Qaterli sapardyń hareketteri. Qaıteıin, qoryqqanmen jan qala ma, aqtar ustap alsa, óz bagymnan kórermin. Ózimdi-ózim qaıraımyn, qaırat shaqyramyn: osy men nesine qaýiptenemin., Shyntýaıtqa kelgende aqtar meni ustap alǵan kúnde maǵan ne isteıdi? «Mylqaý qaıyrshy» ekenimdi kórgen soń biraz áýreler de qoıa berer.

Tún tastaı qarańǵy. Aıdyń óli ara kezi. Kerek úıime qaıta aınalyp keldim. Atbasardyń shetki kósheleri túgil, ortalyqtaǵy ádemi kóshelerinde de sham bolmaıdy. Qalaǵa kele jatqan betimde jolshybaı maǵan tiri tyshqan kezdesken joq. Teginde qala halqy kún bata úılerinen shyqpaıtyn bolsa kerek.

Úıdiń terezelerinen jaryq kórinbeıdi. Qaqpaqtaryn kóldeneń temirmen bekitip tastapty. Úı ishinde adam joq pa, bolmasa terezeleriniń ishinen tars bekitip alǵan ba, — sham sáýlesiniń nyshany joq. Qoranyń bir ashpaly alasa qaqpasyn taıaǵymnyń ushymen tyrs etkizip edim, ishki jaqtan bir ıt arsyldap qoıa berdi. Shynjyryn syldyrlatyp, yryldap kelip, qaqpany tyrnalaı bastady. Tesip jiberetindeı-aq bir joǵary shapshıdy, bir túsedi. Arpalysyp jatyr. Sol eki arada ishki jaqtan úı esigi syqyrlap ashyldy. Bireý jantalasa arsyldaǵan ıtine aıbar-qoqaı kórsetip, sóılep keledi: «Ket bylaı, jat!» Qaqpanyń astyńǵy sańylaýynan jaryǵy kórindi. Qabaǵan ıttiń úni óshti. «Jat kisiniń kelgenin bildirdim, endigisin óziń bil», — degendeı, ishin tarta bir qyńsylady da, shynjyryn syldyrlatyp, qoranyń túkpirine zyta jóneldi. Qaqpany taıaǵymmen qattyraq túrtip edim, álgi kisi ishki jaqtan sestene ún qatty:

— Áı, kimsiń? Kim kerek edi?..

— Qaqpańyzdy ashyńyz, sóıleseıik.

— Jónińdi aıtpasań ashpaımyn.

Qatty sastym. Shartty belgimdi aıtaıyn desem, odan beıhabar bógde bireý bolyp, arandap qalam ba dep qorqamyn.

— Qaıyrshy qazaqpyn, — dedim músápirsip.

— Qaıyrshy bolsań qaıteıin?.. Tún ishinde ne kerek ózińe?.. — Daýysynda yzǵarly ashý bar.

— Elden jańa kelip edim, panalap shyǵaıyn dep edim, — dedim. Meıirimdi adam bolsa kóńili jibir, aıar degen oımen jylamsyrap aıttym.

Ol qaqpany ashty. Men bas joq, kóz joq, qoraǵa kire berdim. Anaý jerdegi maı shamdy aldy da, meniń betime tóndire ustap, tańyrqaı qarady. Uzyn boıly, dóńgelek saqaldy, istik muryn, taqyr bas sary kisi maǵan úrke qarap tur. Meniń adam kórgisiz usqynymnan shoshyp ketti me, ne bolmasa jorta qaıyrshy beınesine túsip júrgen arandatqysh bireý me dep kúdiktenip tur ma, qaıdam, kózi baqyraıyp sazara qaldy. Men de onyń sýyq júzine mólıe qarap turmyn. Oń jaq betin tegis japqan qan qyzyl jalpaq qalyna kózim tústi. Qýanyp kettim. Bul — Irchenko aıtqan qaldy bet adamnyń dál ózi.

— Maǵan Terentıı Karpovıch kerek edi, — dedim.

— Solaı ma?.. — dedi qaldy bet adam. Osyny aıtty da shamyn jerge qoıyp, qaqpany bekitti. — Terentıı Karpovıchte ne sharýań bar edi?..

Onyń qabaǵy ashylyp, túsi jylyǵanyn kórgen soń erkinirek sóıledim:

— Terentıı Karpovıch osy úıde tura ma? — dedim.

— Zadynda izdep kelgen kisiń men bolarmyn, — dedi de, sony abaılamaı, baıybyna jetpeı aıtyp salǵanyna ókingendeı, demin ishine tartyp kilt etip sheginip ketti.

Men endi jerden jeti qoıan tapqandaı masaırap, erkin kettim. Qarsy aldyna qaqshıyp tura qalyp, báseń daýyspen:

— Qurmetti, Terentıı Karpovıch!! Sizge jáne Tolqynǵa Anton Danılovıch pen Sholpan juldyzdan sálem ákeldim, — dedim de, qolymdy usyna berdim.

Sonda ol meniń qolymdy aqyryn qysty.

— Bek jaqsy! Túsinikti, túsinikti, — dedi de, úıine qaraı bastaı jóneldi.

Eki bólmeli bórene úı. İshinde qańǵyr-kúńgir estilmeıdi. Tórgi bólmege kirdik. Oń jaq buryshtaǵy alasa qońyr shkaftyń ústinde qumyrsqa bel jetilik sham tur. Bólmeniń tórgi biteý qabyrǵasyndaǵy bir kisilik temir kereýettegi eki qus jastyq pen eki kórpeden basqa ilip alar múlik te joq. Bólmeniń dál ortasynda ústine shashaqty qyzyl shubar dastarqan japqan alasa stol. Onyń eki jaǵynda syrlanbaǵan eki jaıdaq oryndyq. Bólmeniń eki jaǵy qysyńqy alasa eki terezesine appaq qardaı shilter tutypty.

Úı ıesi áýeli oryndyqqa meni otyrǵyzdy da, keıin ózi otyrdy.

— Sen meniń shynaıy aty-jónimdi bilesiń be? — Suraǵynda kiltıpan bar ekenin birden sezdim. Áldeneden seziktengendeı tiksine bergen.

İzdegenge suraǵan. İrkilmeı jaýap berdim:

— Nıkolaı Osıpovıch Kýrganov emes pe?..

Úı ıesi kenet jadyrap ketti.

— Bu da durys shyqty, — dedi ol, — al, endi Anton Danılovıchtiń shynaıy aty-jónin aıtshy...

— Nıkıfor Mıhaılovıch Irchenko...

— Bu da qatesiz shyqty.

İzdep kelgen kisimdi taýyp, ákem tirilgendeı qýanyp otyrmyn. Arqa-basym keńip ketti.

— Al, tanysyp qoıaıyq, ózińniń aty-jóniń kim bolady?...

— Sholpan juldyzdyń qarapaıym sarbazy, Ospan Jamanbaev...

— Toqta, toqta! — Nıkolaı Osıpovıch suq saýsaǵymen mańdaıyn tirep qaldy da, kenet selt etip: — Bizdiń Harıton Karpovıchpen abaqtyda birge jatqan Ospan sen emessiń be? — dedi.

— Iá, abaqtyda Harıton Karpovıch Krylovtan saıası álippe oqyp, kózin ashqan Ospan men bolamyn, — dedim. Krylovtyń atyn ataǵanda sol bir qysylshań ómirimniń sýretteri kózimniń aldynda samsap tura qaldy.

— Harıton Karpovıch sondaı bir ǵajap serigim bolyp edi dep maǵan aıtyp edi...

— Aıtpaqshy, qazir ol kisi qaıda? Aman ba?

— Ustalǵan, abaqtyda jatyr, — dedi Nıkolaı Osıpovıch qamyǵyp. — Háliniń neshik bolaryn kim biledi...

Krylovtyń taǵdyry meni tolqytty. Aqtardyń qolynan ólip ketse, tuqymy birjola qurıdy-aý dep pushaıman bolyp otyrmyn. Ol kiside artynda qalatyn tuıaq joq. Tipti ózi osy kúnge sheıin úılenbegen.

— Kim biledi, aman qutylar, — dep edim, Nıkolaı Osıpovıch úmitsiz pishinmen basyn shaıqady.

— Áı, bilmeımin-aý, bul qanisherlerdiń qolyna túsken kisiniń aman qutylýy ekitalaı, — dedi.

Endi ol Harıton Karpovıchpen qalaı tanysqanyn aıtty. Krylov ýezik sovdepte qyzmet istep júrgende, Nıkolaı Osıpovıch onymen tyǵyz baılanysty bolypty. Aıtyp otyrsa, Nıkolaı Osıpovıch osy Atbasardaǵy toǵyz klasty orys mektebiniń muǵalimi eken. Harıton Karpovıch sovdeptiń oqý-aǵartý isterin basqarypty.

— Jalpy áńgimeni osymen tujyraıyq, — dedi Nıkolaı Osıpovıch, — esińde bolsyn, sarbazym, sen otyrǵanda bizdiń úıge záý-saıtan bireý kelip qalsa, osy qaıyrshy qalpyńnan aınyma. Tutqıyldan bóten bireý kelse, qoradaǵy qabaǵan ıttiń ózi-aq bizge habarlaıdy... Sen sonda dereý aýyz úıge shyq ta, bıshara bolǵansyp tura qal. Kelgen kisige de, maǵan da qolyńdy jaıa ber.

— Siz ne buıyrasyz, bárin de oryndaımyn, Nıkolaı Osıpovıch, — dedim.

Men endi Amantaı men Qasqataýdaǵy hal-jaǵdaıdy qysqasha baıandap berdim. Irchenko berip jibergen qaǵazdy bórkimniń as tarynan alyp berip edim, Nıkolaı Osıpovıch ony ishinen oqydy da, «bári de túsinikti» degendeı oıly pishinmen basyn ızeı berdi. Myna qaǵazǵa jazylmaǵan, qalaǵa attanarymda Irchenko maǵan aýyzsha uǵyndyryp bergen bir para málimetter bar edi. Solardy da tapjyltpaı aıtyp berdim: qanatymyzdy keń jaıa bastadyq, Atbasar, Kókshetaý ýezeriniń selolarynda on eki astyrtyn top qurdyq. Endi kóp keshikpeı Aqmola ýeziniń irgeles selolarynda osyndaı toptar qura bastaımyz. Osy jaǵdaıdy aıtqanymda Nıkolaı Osıpovıch rızalyǵyn bildirip, qýanǵandaı súreń kórsetip edi.

Endi ol maǵan Atbasardaǵy hal-jaǵdaıdy qysqasha baıandady. Aqtardyń beıbit halyqqa kórsetip jatqan zorlyq-zombylyqtaryn, qysym- qıanattaryn tebirenip otyryp jetkizdi. Ádilbek Maıkotov bastaǵan bir top sovdep músheleri qamaýda jatyr.

Bulardy sottamaı atady degen sybys bar. Amantaı kazak bolysy sovdeptiń predsedateli Shaǵban Ermekbaevty qyr elinde jasyrynyp júrgen jerinen ustap ákelip, tabanda atyp tastapty. Aıta berse, qalada bulardan basqa da budan buryn qulaq estip, kóz kórmegen neshe túrli sumdyqtar bolyp jatqan kórinedi. Mana qala aralaǵanda alǵan sumdyq áserimdi Nıkolaı Osıpovıch ústemelep ósirip jiberdi. Qansha degenmen, pálendeı syralǵy kisi emes qoı, qur betaldy qańǵyrǵanyń durys bolmaǵan eken dep, kiná taǵýy yqtımal. Osy oımen kúndiz qala aralaǵanymdy Nıkolaı Osıpovıchten jasyrdym.

Men biletin astyrtyn kúrestiń oshaǵy eki jerde. Onyń bireýi — Qasqataý selosy, ekinshisi — ózimizdiń Amantaı. Onda buryn sovdepke aralaspaǵan, oqys áreketimen el kózine túspegen, maıdannan qaıtqannan keıin aýmaly-tókpeli kezeńge kılikken bes jigit bar. Bizge basshylyq etetin eń joǵarǵy ortalyq Atbasarda ekenin men búgin bildim.

— Saıyp kelgende, bárimizdiń maqsatymyz bireý-aq: jatpaı-turmaı eńbekshi halyqty aqtarǵa qarsy qoıý, olardy uıymdastyryp, kúreske shyǵarý. Osy uly maqsatqa jetý jolynda talaı-talaı qıynshylyqtarǵa kezdesemiz, nebir bıik asýlardan asamyz. — Nıkolaı Osıpovıch muny aıtqanda, shákirtine ónege úıretken ǵulama ustazdaı parasattanyp ketti.

Uzaq sóılesip otyrýǵa ýaqyt qaıda. Onyń ber jaǵynda, syrttan toryp júrgen tyńshylar bolsa, izimizge túsip, ońaı áshkereleýi de kádik. Nıkolaı Osıpovıch osy jaǵdaıdy maǵan myqtap eskertken. Ol shaǵyn jasyl konvertti maǵan berdi de, asa bir yqtıatty pishinmen saqtandyra sóıledi:

— Myna qaǵazdy Irchenko joldasqa tabys et... Saq bolǵaısyń. Sen bul qaǵazdy tabanyńa salyp al. Al, egerde tutqıyl jaǵdaı týyp qalyp, qolǵa tússeń, dereý jyrt ta jutyp jiber. Sózge kelmeı oń aıaǵymnyń etigin sheshtim de, konvertti tabanyma saldym. Shoqpyt shulǵaýymdy aıaǵyma orap, etikti kıip aldym.

— Bul qaǵazǵa jazylmaǵan bir jaǵdaı bar, — dedi Nıkolaı Osıpovıch, — sen ony aýyzsha uǵyp al... Bizdiń endigi ortalyǵymyz erteńnen bastap Sergeevka selosy bolady. Parolimiz de ózgeredi. Jańa parolimiz — Shortan. Sender de paróldi ózgertesińder. Naızaǵaı bolsyn. Irchenkonyń jalǵan aty sol qalpynda qalsyn. Men de ózimniń jalǵan atymdy ózgertpeımin... Bizge endigi qatynaıtyn adam Atbasarǵa soqpaı, áýeli týra Esil jaǵasyndaǵy Popovka selosy arqyly aınalyp keletin bolsyn. Uqtyń ba?..

— Uqtym, uqtym, — dedim. — Endeshe meniń jańaǵy aıtqanymdy qaıtalap aıtyp bershi.

Men Nıkolaı Osıpovıchtiń álgi sózderin qaz qalpynda aıtyp berdim.

— Jigit ekensiń, Jamanbaev! — Nıkolaı Osıpovıch muny tamsanyp, raqattanyp aıtty. — Sen osyny Irchenkoǵa aıta bar. Bizdiń endigi ortalyǵymyz Sergeevka selosynda bolady dedim ǵoı... Shirkeýdiń kúnbatys jaq jelkesindegi syrtyn sary balshyqpen sylaǵan, shatyryna qamys japqan oqshaý úı... Bul — meniń ákemniń úıi. Úıimniń adamdaryn keshe sonda kóshirip jiberdim.

— Bári de maǵan túsinikti boldy, — dedim de, ornymnan kóterildim. — Taǵy da ne buıyrasyz?..

— Bir jolǵa osy da jeter. — Nıkolaı Osıpovıch jymıa kúldi. Ornynan turyp, meniń qolymdy qysty. — Osy qıyn kúres jolynda men senderge zor jeńis tileımin.

— Men de sizge osy tilekti bildiremin, — dedim. Bireý estip qalmasyn degendeı sybyrlap aıttym. — Jaýlardan ada-kúde arylǵansha bizde jan tynyshtyq bolmaıdy...

Nıkolaı Osıpovıch meni qoradan shyǵaryp jiberip, qaqpany bekitip aldy. Bul kezde aspan bulty qoıýlanyp, óli aranyń qara jańbyry jańa bastalǵan eken. Qala beıne ólikteı. Kóshede qybyr etken jan ıesi kórinbeıdi. Ottar sóngen. Men jalǵyzbyn. Eki ózenniń aıryǵyndaǵy kópirge týralaı tarttym. Jańbyrly qarańǵy túndi jamylyp, aýyr mindet arqalap kettim. Qasqataýǵa jaıaý tarttym.

Biz endi eń sońǵy qıyn kúreske attanamyz...

---