InfoHub Logo

Qaraquıryq

Qaraquıryq sırek kezdesin túr. Keıbir aýdandarda sany azaıyp, mekendeıtin jerleri tarylýda. Olar bekitilgen tóbeshik qumda, shaqpatasty jáne sazbalshyqty shólderde, oıly-qyrly qurǵaq ańǵarlarda, sekseýil, júzgin, terisken basqan toǵaılarda nemese tastaqty, qumdy, sazdy topyraqty shóldi aımaqtarda mekendeıdi. 1930 jyldardyń ortasynda Qazaqstanda qaraquıryqtardyń sany 200 myńǵa jýyq bolǵan. Sonyń ishinde Ústirtte jáne Mańǵyshlaqta 100 myń basqa deıin jetken. Qazir Qazaqstanda jalpy sany 30-50 myń bas.

Altaı arqary

Altaı taýynyń arqary elimizde tolyqtaı joıylý qaýpine ushyraǵan janýar. Qazaqstanda 50-60 bas shamasyndaı bar. Olar teńiz deńgeıinen 800-3000 metr bıiktikte mekendeıdi. Altaı arqaryn Shyǵys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynan, Kúrshim jotasynyń ońtústik sileminen, Qalmaqshy ózeniniń joǵary aǵysyndaǵy bıik taýly shoqylardan, sondaı-aq Buqtyrma kóliniń soltústik-shyǵys betkeılerinen kezdestirýge bolady.

Qazaqstan arqary

Qazaqstan arqarynyń taralý aımaǵy keńip, sany qalpyna kelýde.  Qazirgi ýaqytta Qazaqstan arqarynyń sany 11,8 myń basqa deıin ósti. Olardyń ishinde Saryarqada, Balqashta, Qalby Altaıynda, Tarbaǵataıda, Mańyraq pen Saýyrda taralǵan. Bul janýar taýdyń jazyqtaý ýchaskelerinde mekendeıdi. Olar oryn aýytyryp, shamaly maýsymdyq kóshý jasaıdy. Al, qurǵaqshylyq kezinde jáne qysta qar qalyń tússe alys qashyqtyqqa aýysady. Ádette tańerteń jáne keshke belsendi. Qysta olar jıi tamaqtanady.

Qarataý arqary

Qarataý arqarynyń joǵalyp ketý qaýpi bar. Olar taýlardyń dalalyq tegistelgen aımaqtarynda mekendeıdi. Biraq, olar osyndaı jerlerden úı janýarlary tarapynan jıi qysylyp jatady. Sondyqtan, jıi butalarmen qorshalǵan qatty quzdy shatqaldarda júredi. Qarataý arqary 1976 jyly shamamen 150 bas bolsa, onda qazirgi ýaqytta 100-den asýy eki talaı. Olardy Syrdarıa Qarataýynyń soltústik-batys bóliginen, Myńjylqynyń eń bıik silemi men onyń soltústik-batysynda ornalasqan jerlerden kezdestirýge bolady.

Tán-SHan arqary

Tán-SHan taýy arqarynyń sany kúrt tómendeýde. Olar negizinen teńiz deńgeıinen 200-den 4000 metr bıiktikke deıingi tegistelgen taýly aımaqtarda mekendeıdi. Qys mezgilinde qoregi mol, qar az túsken betkeılerde júrse, jazda orman shekarasynan jıi joǵary kóteriledi. Olar Toraıǵyrda, Kóksý, Úsek ózenderi ornalasqan Jońǵar Alataýynyń ońtústik bóliginde kóp kezdesedi.

Qyzylqum arqary

Qyzylqum arqary Qazaqstanda joǵalyp ketken janýar. Biraq Ózbekstanda onyń sany ishinara qalpyna keltirildi. Qazirgi ýaqytta bul arqar Nurataý jotasynyń batys bóliginde jáne Ózbekstan aýmaǵyndaǵy Aqtaý taýynda, Ortalyq Qyzylqum oblysynda saqtalǵan. Qyzylqum arqary – bul taýly janýar. Qazir olar Qyzylqum jáne Nurataý taýlarynyń orta jáne joǵarǵy beldeýlerinde kezdese beredi.

Ústirt arqary

Sany men taralý aımaǵy shektelgen Ústirt arqary joǵalyp ketý qaýpi bar janýarlar qatarynda. Ústirt arqarynyń Qazaqstanda meken etetin jeri tolyǵymen Mańǵystaý oblysynyń aýmaǵy. Qazirgi ýaqytta ol barlyq qolaıly mekendeıtin jerlerde kezdesedi, onyń ishinde Ústirttiń Batys shyńynda jıi kezdesedi. Olar kóbine aǵynsyz oıystardyń jarly bókterlerinde, taý jotalarynda, bıik emes qaldyq taýlarda, shyńdarda, taý men qyrda mekendeıdi. Qazaqstandaǵy Ústirt arqarynyń jalpy sany – 5,5-6,5 myń bas.

Toǵaı buǵysy

Sońǵy toǵaı buǵysy ótken ǵasyrdyń 50-shi jyldarynyń ortasynda Qazaqstan aýmaǵynan tolyǵymen joıylyp ketken.  Olardyń mekendeıtin jeri negizinen toǵaıly ormandar men shóldi ózen alqabtarynyń qamys qopasy. Qazaqstan jerinen joıylyp ketken toǵaı buǵysy 1981 jyly İle ózeniniń boıyna jersindirildi. Qazaqstanda jalpy sany – 200 bas.

Qyzyl qasqyr

Qyzyl qasqyr Qazaqstan aýmaǵynda joıylyp ketken túr. Qyzyl kitapqa engen bul jyrtqysh Tán-SHan men Altaıdyń bıik jotalarynda taraǵan. Qyzyl qasqyr negizinen taýdyń joǵarǵy beldeýiniń jartasty shatqaldarynda, sýbalpi jáne alpi shalǵyndyqtarda, syrttar, ústirt tárizdi taýly dalaly jáne ormandy ýchaskelerde, ásirese teńiz deńgeıinen 2500-4000 m bıiktikte mekendeıdi. Qasqyrdyń bul túri barlyq jerde óte sırek kezdesedi. HH ǵasyrdyń basynda birneshe ret Tarbaǵataı men Jońǵar Alataýynda tabylǵan. Biraq, sońǵy 40 jylda respýblıka aýmaǵynda osy janýardyń birde-bir kezdesýi tirkelmegen.

Qabylan

Bul túr óte sırek kezdesetin jyrtqysh. Qabylandar túrli tıptegi shólderde mekendeıdi. Jáne olar tropıktik jáne sýbtropıktik aımaqtardaǵy ormandarda, taý betkeılerinde, jazyq dalalar men savannada, ózen boıyndaǵy toǵaılarda tirshilik etedi. Qabylan qazirgi ýaqytta Qazaqstan aýmaǵynda joǵalyp ketý shegine jetti, múmkin joǵalyp ta ketti.

Sabanshy

Sabanshy taralý aımaǵy boıynsha sırek kezdesetin túr. Bul janýardyń da taralý aımaǵy tarylyp, sany kemýde. Olar Mańǵystaý, Ústirt, Embi (Jem) ózeniniń boıynda, Qyzylqumnyń soltústik bóliginde, Qarataý, Qyrǵyz jotasynda, Tán-SHan, Shý-İle taýlarynda, Jońǵar Alataýy, Tarbaǵataı, Saýyr, Qalby jáne Ońtústik Altaı men Saryarkanyń ońtústiginde, Qarqaraly taýlary men Baıanaýyl jáne Ertiske deıingi jerlerde taralǵan. Sabanshylar negizinen jartastarǵa aparatyn alasa taýlar men butaly alqaptarda, sondaı-aq bıik taýly qyrattar men dalalarda mekendeıdi. Biraq, Qazaqstanda sany az.

Shaǵyl mysyǵy

Qazaqstannyń janýarlar áleminde kezdesetin sany az, sırek túr. Shaǵyl mysyǵy Qazaqstanda Mańǵyshlaq túbeginde jáne Ústirtte taraǵan. Bul mysyq Qarynjaryq jáne Sam qumdarynda ómir súrýi múmkin. Sondaı-aq, barlyq Qyzylqumdy soltústikten Syrdarıaǵa deıingi aýmaqty mekendeıdi. Shaǵyl mysyǵynyń Qazaqstandaǵy taralý aımaǵy ońtústiktiń qumdy shólin alyp jatyr. Olar kóbine qumdy shólderdi, ásirese qyratty, belesti, negizinen bekitilgen qumdardy mekendeıdi. Qazaqstanda naqty sany belgisiz.

Qaraqal

Qaraqal 1-sanatqa jatatyn sırek kezdesetin túr. Onyń Qazaqstandaǵy taralý aımaǵy eldiń soltústigi. Qazirgi ýaqytta Mańǵystaý oblysynda, Ústirtte, negizinen Batys, Soltústik jáne Ońtústik aımaqta, Bozashy, Mańǵyshlaq, Túpqaraǵan túbeginde, Qarynjaryq, Bostankum, Seńgirqum, Sam, Mataıkým jáne basqa jerlerde taralǵan. Qaraqal – sekseýil, jyńǵyl, júzgin jáne basqa da butalar ósetin jartylaı bekitilgen qumdarda, sondaı-aq quz-jartastarda ómir súredi. Qazaqstanda qaraqaldyń Ústirtte, Mańǵystaý oblysynda 10 shaqty darabasy bar dep esepteledi.

Túrkistan sileýsini

Túrkistan sileýsini sırek kezdesetin túr. Bulardyń da taralý aımaǵy tarylyp, sany kemýde. Olar Tán-SHan jotasy men Qarjantaý, Talas, Qyrǵyz, İle, Kúngeı, Teriskeı, Ketmen, sondaı-aq Jońǵar Alataýy, Tarbaǵataı, Saýyr taýlarynda taralǵan. Bul túr negizinen qylqan japyraqty jáne japyraqty ormandarda, qalyń butaly toǵaılarda, kóbinese orman jáne sýbalp beldeýlerdegi butalar men tasty úıindilerde mekendeıdi. Olar jartasqa shyǵaratyn tik betkeılerde jáne usaq tasty taý jynystarynda kóp júredi. Almaty qoryǵynda 10-ǵa jýyq ań tirshilik etedi.

Qar barysy

Barys sany men taralýy azaıyp bara jatqan, sırek kezdesetin túr. Qazaqstan, Tán-SHan, Qarjantaý men Ógem, Talas, Qyrǵyz, İle, Kúngeı, Teriskeı, Ketmen, Jońǵar Alataýynyń shetki silemderi, Altyn Emel, Sholaq, Mantaı jáne Qaıqan, sondaı-aq Tarbaǵataı, Saýyr men Altaıdyń bıik jotalarynda taralǵan. Olar jalpy taýlardyń alpi jáne sýbalpi beldeýlerinde, quzdy, jartasty jerlerdi mekendeıdi. Qar barysynyń Qazaqstanda jalpy sany 180-200 basqa jetedi dep esepteledi.

Orta azıa ózen qundyzy

Bul túr sırek kezdesedi. Sebebi taralý aımaǵy tarylyp, sany azaıýda. Olar İle ózeniniń joǵary aǵysy men onyń salalarynyń jaıylmalarynda, Tán-SHan men Jońǵar Alataýynda taralǵan. Kóbine balyǵy mol sý qoımalaryn mekendeıdi. Barlyq jerde sany sırek, desede jeke qolaıly ýchaskelerde onyń tyǵyzdaǵy bir sharshy shaqyrymda bir basqa deıin jetedi.

Orta azıa tas sýyry

Bul sırek kezdesetin túr, biraq Oral ózeninde olardy aıtarlyqtaı kóp kezdestirýge bolady. Qazaqstanda onyń perıferıalyq bóligi bar. Oral ózeni baseıniniń jaıylmaly ormandarynda jáne Soltústik Qazaqstan ormandarynda kezdesedi. Bul sýyr ormanmen tyǵyz baılanysty. Olardyń Oral ózeniniń baseındegi negizgi tirshilik ortasy qaraterek, aq terek, emen, úıeńkiniń eski aǵash ekpeleri.

Itaıý

Itaıý 1-sanatqa jatatyn sırek kezdesetin túr. Shekteýli aýmaqtardan 1-2 bas kezdestirýge bolady. Ońtústik jáne ońtústik-batys Ústirtte jáne Qarynjaryq oıpattarynda, Mańǵystaý oblysynyń ońtústik bóliginde taralǵan. Itaıýlar negizinen sekseýil ósetin jazyqty jáne shaǵyn qyratty jerlerde mekendeıdi. Sol sıaqty baıalysh, qaraǵan, túıesińir ósken jerlerde de kezdesedi. Qazaqstandaǵy ıtaıý sany birneshe ondaǵan basqa jetedi dep eseptelinedi.

Eýropa qara kúzeni

Bul túr Qazaqstanda joıylǵan. Negizinen Batys Qazaqstanda mekendegen, al Soltústik Qazaqstanda bir ań ǵana kezdesken. Sonyń ishinde Aqtóbe oblysynyń aýmaǵyndaǵy İlek, Qarǵaly, Jaman-Qaraǵaly ózenderinde de kezdesken. Kúzender tushshy sý qoımalarynda tirshilik etedi. Negizinen lastanǵan aǵyndar men ózenderde, kólderde, arnalarda, kóptegen araldar men tyǵyz ósimdikter bar ózen saǵasynda mekendeıdi.

Shubar kúzen

Shubar kúzen taralý aýmaǵy jyldam qarqynmen tarylyp bara jatqan sırek janýar. Negizinen Volga men Oral ózenderiniń arasynda, Ortalyq Qazaqstanda jáne Predaltaı dalasynda, jalpy Qazaqstannyń shóleıtti-shóldi aımaqtarynda taralǵan. Biraq, bul túr keıinnen joǵalyp ketti. Qazaqstannyń keı óńilerinde bir-eki ań kezdesedi. Olar jalpy jartylaı shólde, qumdy, sazdy, qıyrshyqtas jerlerde, kóbinese sekseýil, terisken, júzgin, qaraǵan, taspashóp ósetin jazyq qumdarda kezdesedi.

Tán-shan qońyr aıýy

Sırek, taralý aımaǵy tarylyp, sany azaıyp bara jatqan túr. Tán-SHan men Jońǵar Alataýynda taralǵan. Qazir Ógem, Piskem, Altyn Emel, Toqsanbaı, Qorjyntaý, Ketpen, Talas, İle, Kúngeı, Teriskeı, Jetisý (Jońǵar) Alataýlarynda, Tán-SHannyń Qazaqstanǵa qaraıtyn aýmaǵynda kezdesedi. Taý shyrshalary men samyrsyndy ormandarda, arsha ósetin sırek ormandarda, qaıyń, terek, alma, dolana, órik, butalary jerler men taýly shalǵyndarda mekendeıdi. Tán-SHan qońyr aıýynyń Qazaqstanda jalpy sany 500 bastan aspaıdy.

Keńqulaqty jarqanat

Jatqanattyń bul túri sırek kezdesetin, kóp zerttelmegen túr. Olardyń Qazaqstandaǵy taralý aýmaǵy eldiń soltústik-shyǵys shekarasy. Alǵash ret Piskem ózeniniń boıynan Tán-SHan taýynyń ońtústik-batys taramdarynan tabylǵan. Keıinnen Shymkent qalasynyń soltústigindegi Aqmeshit úńgirinde tabyldy. Jalpy Qarataý men Talas Alataýynyń japsarynda, jatyq kelgen shóldi taý bókterlerinde kezdesedi. Úńgirler men qýystardy tasalaıdy. Keıde taý bókteriniń tegistelgen shólderiniń arasynda, taıǵaq shatqaldarda kezdesedi. Biraq, Qazaqstanda sany belgisiz.

Azıanyń jalpaqqulaqty jarqanaty

Bul sırek kezdesetin, zerttelmegen túr. Qazaqstanda eki jerden tabylǵan. Olar Bartoǵaı mekenindegi taý jynystaryn alý úshin qazylǵan úńgir men Qoram aýylynyń mańyndaǵy úńgir. Qysta taýdyń jazyǵynda, úńgirler men taý bókterinde kezdesedi, al jazda taýlarǵa kóshedi. Biraq, Qazaqstanda jalpy sany belgisiz.

Bobrınskıı jarqanaty

Bul kóp zerttelgen jáne taralý aımaǵy tar túr. Olar ádette soltústik shólde jáne jartylaı shólderdiń ońtústik jıeginde mekendeıdi. Sondaı-aq, qumda, sazdy jerlerde, jýsandy jýsan-dándi jazyqtarda kezdesedi. Qazaqstan aýmaǵynda Torǵaıdyń tómengi alqaby men Yrǵyz-SHelqara, Arysqum, Betpaqdalanyń soltústik-batysynda, Turan oıpatynda taralǵan. Olardyń Qazaqstanda jalpy sany birneshe myń ǵana.

Ikonnıkov jarqanaty

Sany az, zerttelmegen, taksonomıkalyq jaǵdaıy belgisiz túr. Olar Batys Altaıdyń taýly aımaǵynda taralǵan. Ikonnıkova jarqanaty – taıga janýary, negizinen taýly taıgada ómir súredi. Olar úlken jáne kishi taıga ózenderiniń alqabynda, jartastyń kertpeshinde mekendeıdi, Biraq qysta úńgirlerde sırek kezdesedi. Negizinen olar jalǵyz júredi. Kúndiz turyp qalǵan aǵash qabyǵynyń astynda, jartastardyń sańylaýy men jaryqtarynda, aǵash ǵımarattardyń qaptaýynyń astynda tyǵylyp jatady. Sondaı-aq, olar qazaqstandyq Altaıdyń úsh ornynan – Buqtarma ózeniniń alabynan tabylǵan. Biraq, Qazaqstanda sany belgisiz.

Aqbaýyr jarqanat

Sırek kezdesetin kóp zerttelmegen túr. Qazaqstannyń soltústik shekarasynda kezdesedi. Respýblıkada eki jerde – Syrdarıa Qarataýynyń batysyndaǵy Aq-meshit úńgiri men Ústirttiń batys jaǵyndaǵy Qaramaıa taýynan tabylǵan. Qarataýdyń qaırańdy jerinde, Aqmeshit úńgiriniń mańyndaǵy asa tereń emes tasty jarlardy mekendeıdi. Bulardyńń da sany belgisiz.

Kóptisti jerteser

Bul múlde zerttelmegen sırek túr. Qazaqstanda soltústik Ústirt pen Aral teńiziniń soltústik jaǵalaýynda tabylǵan. Onyń taralý aımaǵy Qazaqstannyń shalǵaı jerleri. Taý bókterleri men taýdyń tómengi beldeýlerinde ómir súrýge beıimdelgen. Sondaı-aq, ózender men kólderdiń boıyndaǵy qalyń toǵaı butalardy jáne mádenı landshaft aımaqtarda mekendeıdi. Qazaqstanda sany belgisiz, biraq aıtarlyqtaı az tirkelgen.

Jupar

Jupar tyshqan turaqty azaıyp bara jatqan túr. Qazaqstanda jupar kóbinese Oral ózeniniń alqabynda taralǵan. Orynbor men Oral óńirleriniń shekarasynda eń tyǵyz ornalasqan. Jaıyq ózeniniń jaıylmasynda, Edil men Úı, Tobyl, Obaǵan jáne Toǵyzaq ózenderiniń jaıylmalarynda kezdesedi. Jalpy juparlar sý ósimdikterine baı jaıylma kólder men eski arnalarda, aǵystarda, jylǵalarda mekendeıdi. Qazaqstanda jalpy sany – 2,5-3,0 myńǵa jetedi.

Túrikmen qulany

Sany men taralýy óte shekteýli Respýblıkadaǵy sırek kezdesetin túr. Qazaqstanda ótken ǵasyrdyń sońynda Ústirtte jáne Mańǵyshlaqta kezdesip, 30-shy jyldary joǵalyp ketti. Al 1953 jyly Qazaqstanǵa jersindirildi. Sondaı-aq, Qapshaǵaı memlekettik ańshylyq-qoryq sharýashylyǵynda, Betpaqdala, Mańǵystaýda jersindirý jumystary júrgizile bastady. Tegis jáne shalǵaı shóleıtti shólder men jartylaı shólderde, taýdyń qurǵaq arnalarymen qıylysqan tasty-sazdy jerlerde, alasa taýlar men taý bókterlerinde de jaıyla beredi. Qazaqstanda jalpy sany – 700 bas dep eseptelinedi.

Sary alaqorjyn

Sırek kezdesetin, taralý aımaǵy shaǵyn ań. Olar negizinen Zaısan oıpaty men soltústik-batys Tarbaǵataıda taralǵan. Jazyq jerlerde, sonyń ishinde taý bókterinde, sazdy, sazdy-qıyrshyq jerlerde, sondaı-aq sortań jerlerde kóp júredi. Sany kúrt ósetin jyldarda taralý aımaǵynan shyǵyp ketse, depressıa kezeńinde tek mezofıldi jaǵdaıda ǵana ózender men jyralarda, ózen salalarynda kezdesedi.

Roborovskıı atjalmany

Qazaqstanda taralý aýmaǵy óte shaǵyn, sırek kezdesetin janýar. Olar tek Zaısan oıpatynyń shyǵys bóliginde Qara Ertis qumdarynyń oń jáne sol jaǵalaýynda ǵana taralǵan. Bular kóbine át túrli tıptegi qum tóbelerden basqa qumdardy, sıregirek-qıyrshyq tasty-sazdy bıotoptardy mekendeıdi. Biraq, Qazaqstanda sany az, ortasha eseppen alǵanda, 10 shaqyrym avtomarshrýtta 0,15 – 0,43-ten 0,9-1,8 bas kezdesedi.

Bessaýsaqty ergejeıli qosaıaq

Bul sırek kezdesetin túr Qazaqstannyń Soltústik Balqash óńirinde taralǵan. Soltústik Alakól óńirinde de kezdesýi múmkin. Jaqynda Qytaıdyń Qazaqstan shekarasyna jaqyn Uıǵyr aýdanynda tabyldy. Olar kóbine usaq-qıyrshyq tasty shólderdiń jazyqty, betkeıleri kólbeý jerlerdi, sıregirektik qulamaly ýchaskelerdi mekendeıdi. Sany az, avtokólikpen sanaq júrgizgende orta eseppen 35 shaqyrym qashyqtyqta 1 qosaıaq esepke alyndy.

Úshsaýsaqty ergejeıli qosaıaq

Zaısan oıpaty bul janýarlardyń TMD-da meken etetin jalǵyz mekeni. Ergejeıli qosaıaq Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Zaısan oıpatynyń barlyq qumdy tilemderinde taraǵan. Olar taza shaǵyldardan basqa, Zaısan oıpatyndaǵy qumdardyń barlyq túrlerinde mekendeıdi. Nezinen olar aq qumdy shógindilermen jabylǵan, jeńil qummen shektelgen tar aýmaqtarda kezdesedi. Keıbir jyldary qonystaný tyǵyzdyǵy 1 ga-da 10 jáne odanda kóp basqa jetedi.

Geptner ergejeıli qosaıaǵy

Jandarıanyń ejelgi ańǵarynyń shýyl aýdandarynyń mańyndaǵy Soltústik-Batys jáne Soltústik Qyzylqumda taralǵan. Olar qumdy shógindilermen jabylǵan taqyr tárizdes jazyqtyqtarda, qum tizbeginiń bókterinde, usaq bókterli qumdarda jáne shól ósimdikteri sırek ósetin jerlerde tirshilik etedi. Qazaqstanda Jandarıanyń oń jaǵalaýynda tabylǵan jalǵyz tiri úlgi ǵana belgili.

Boztústi ergejeıli qosaıaq

Soltústik Aral aımaǵy men Ońtústik Balqashqa jatatyn jergilikti túr. Olar taralý aýmaǵy tar, sırek kezdesetin janýar. Jalpy Aral óńiriniń Qaraqumynda, Ońtústik Balqashtyń İle-Qaratal jáne Qaratal-Aqsý aralyqtarynda taralǵan. Bul túr bekigen qumdar men jýsan-dándi daqyldar tuqymdastary ósken qumdy jazyqtarda, sondaı-aq usaq túıirshikti bederi ártúrli qumdarda, sol sıaqty qumdy-sazdy shólderde qonystanady. Aral óńirinde sany 10 shaqyrym qashyqtyqta 0,1, al Ońtústik Balqashta – 1 ga-da 8-10 qosaıaq kezdesedi.

Úndi jaırasy

Az zerttelgen, sırek kezdesetin túr. Úndi jaırasy Ońtústik Mańǵyshlaqta, Talasta, Qyrǵyz ben İle Alataýynda jáne Qarataýda, Shý-İle taýlarynda taralǵan. Qazaqstanda olar teńiz deńgeıinen 2000 metrden aspaıtyn bıiktiktegi taý bókterinde jáne alasa taýly aýmaqtardyń qatty mezo-relefti jerlerinde ómir súrýge beıimdelgen. Bul túr barlyq jerde óte sırek kezdesedi, biraq Qazaqstanda burynǵy sany týraly naqty derekter joq.

Kók sýyr

Taralǵan aımaǵy tar, Batys Tán-SHannyń jergilikti túri. Olar alpi, sýbalpalyq shalǵyndar jáne astyq tuqymdas shópter ósetin dalada mekendeıdi. Tómengi beldeýde qar kóp túsken soltústik jáne soltústik-shyǵys betkeılerde, joǵarǵy bólikte ońtústik jáne ońtústik-batystyń qar az jaýǵan jáne jyly jerlerinde kezdesedi. Bul terisi baǵaly ań, maıynyń shıpalyq qasıeti bar. Qazaqstandaǵy jalpy sany – 20-25 myń,al tyǵyzdyǵy 54-94 quraıdy.

Orman sýsary

Orman sýsary aıtarlyqtaı sırek kezdesetin túr emes, biraq keıbir aýdandarda sany azaıýda. Respýblıkada Talas jáne Qyrǵyz, Qarjantaý, Qarataý, Shý-İle, Kendiktas taýlarynda, İle jáne Kúngeı Alataýynda, Ketmen jáne Jońǵar Alataýynda, Tarbaǵataı men Saýyrda taralǵan. Olar taý betkeıinen alpi aımaǵyna deıingi barlyq bıotoptarda kezdesedi. Sondaı-aq, japyraqty jáne qylqan japyraqty ormandarda mekendeıdi. Qazaqstanda jalpy sany 200 bas shamasynda dep eseptelinedi.

Jalman

Jalman Qazaqstanda óte sırek kezdesetin janýar. Ol Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys bóliginiń endemıgi. Bul túr Ortalyq Qazaqstannyń ońtústigi men batystaǵy Arysqummen shektesetin Qarsaqpaıdan jáne Darályq shólinen bastap, Alakól oıpatynyń Jońǵar qaqpasyna jáne Zaısandaǵy Monraqtyń soltústik etetine deıingi tasty-sazdy shólder men jartylaı shóldi jerlerde taralǵan. Ártúrli bıotoptardy, kóbine ósimdikteri jaqsy jetilgen jerlerdi mekendeıdi. Qazirgi ýaqytta ǵylymda tek 40 jalman tirkelgeni ǵana belgili.

Alyp kórtyshqan

Taralý aımaǵy shaǵyn, sırek kezdesetin Kaspıı óńiriniń jergilikti túri. Alyp kórtyshqan TMD aýmaǵynda ǵana kezdesedi. Olar Kaspıı óńiriniń jartylaı qumdy jerlerinde, Qalmaqıanyń ońtústiginde tirshilik etedi. Bul túr tirshilik etetin oqshaýlanǵan aýdandar Batys Qazaqstanda, Oral-Embi aralyǵynda, Aqtóbe jáne Oral oblystarynyń aýmaǵynda kezdesedi. Olar sol mańdaǵy qumdy jıekterde mekendeıdi. Ártúrli tıptegi qumdardyń ylǵaly mol, jazyqty jáne dóńesti ýchaskelerinde, tereń saılardyń betkeıleri men qurǵap qalǵan ózen arnalarynda kezdesedi. Qazaqstanda jalpy sony belgisiz. Qonystaý tyǵyzdyǵy 1 ga-da 0,26-dan 4 basqa deıin aýytqyp otyrady.

---