InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝ

Kún tóbege kelgen kezde Qaraqoǵa kóliniń basy ádettegiden artyqsha shyjyǵan sekildi boldy. Oǵan ózinshe sebep bar: buryn Qaraqoǵanyń kún batys jaǵynda shoqıǵan, myjyraıǵan, qara shubarlanǵan on shaqty ǵana úı otyratyn edi; tap bul kezde bul on úıdiń mańynda adam tynysyn taryltqandaı tarshylyq, tyǵyzshylyq bolmaıtyn edi; úı kóleńkesinde qatyn-qalash, qyz-qyrqyn jún tútip, túbit ıirip, is tigip ýaqyt ozdyrar edi; jer ortasy bolǵan adamdar, naq mynadaı ystyqqa kóıleksheń, dambalshań, aıaqqa másini ıa kıip, ıa kımeı, eltiri bórikti jymqyra kıip, pysynap, terlep, shappa shotpen tyqyldatyp aǵash shaýyp otyrar edi... Keıbir úılerdiń qasynda ermeksizden ermek taýyp, shash aldyrǵan, murt bastyrǵandar ózderinshe bir top bop, esitken-bilgenderin ortaǵa salyp, biriniń sózin biri qostap, ystyqty da umytyp, ystyqqa tilger sýsyndy da umytyp, ózderine janaspaıtyn, bulardyń pikirin kerek qylmaıtyn birer qysyr keńes úshin-aq qyzyl óńesh bop kerisip otyrar edi...

Búgin aspandaǵy kún qandaı qyzsa, Qaraqoǵa kóliniń basy da sondaı qyzdy: lek-lek atty, top-top arba kóldiń o jaǵynan da, bu jaǵynan da andaǵaılap kelip, on shaqty úıdiń orta shenindegi qońyr tóbel úıge kep at tumsyǵyn tirep jatty. Kúndiz kóleńkelep shyqpaıtyn bozbalamen er ortasy kisiler, búgin jalań qaǵyp, eki ezýleri qulaqtarynda, syrttan kelgen arbalynyń, salt attynyń shylaýyna oralyp túsirip alyp jatty. Arbaǵa tıelip kelgen kempir-shal, bala-shaǵa aqtarylyp túsip, aýyl syrtyn byjynaǵan adamǵa toltyryp bara jatyr. Qynama kıgen, qyltıǵan, túlki bórikti shekesine salǵan jas jigitter, ózderine teń keler jan joqtaı-aq, shekelerinen qarap, ótken ómirinde attaryn bireýge ustatyp ádettengennen jaman attarynan túser-túspesten-aq, tizginin aldynda turǵan adamǵa sozady; aýyl jigitteri abyrjyp, úlgirgenshe asyǵyp, úlgire almaǵandary 4-5 attyń tizginin birden, ustap qalyp, qaısysyn baılaryn bilmeı sasyp jatty...

— Ýa, toılaryń qutty bolsyn!

— Toılaryń toıǵa ulassyn! — degen sózderdi shetten kelgenderden ekiniń biri-aq aıtyp jatyr.

Aýyl adamdary osy toıdy ortadan birigip istegennen beter:

— Aıtsyn!... Aıtqandaryńyz kelsin! — dep, bar jaqsylyqty ózderine qarap beıimdeı túsedi.

— Káne, úıge júrińizder!

— Kempirler Boqańnyń úıine kirsin.

— Aý, bozbala jaǵyn Jumaǵazynyń úıine aparyńdar...

Dembelshe kelgen qara jigit, búıirdi taıana túsip, bozbala jaǵyn jalǵyz ózi ǵana basqaratyndaı, aldynda báıek bop júrgen adamnyń tóbesinen asa qaraıdy.

— Jumaǵazyńdy qoıyp... bizdi Boqańnyń úıine túsirseń... á...

Bozbala jaǵy jymyńdasyp birine-biri qarasady.

Dáıekshi kisi, kimdi qaıda túsirý bıligi tap ózinde bolmasa da, ózi kesip piship qoıǵannan jaman:

— O da teris emes-aý, á... biraq, Jumaǵazy zamandastaryń, oınap-kúlip otyram demeseńder?!... — dedi apalaqtaı túsip.

Aýyldyń aldy da tolǵan adam: jeroshaq qazǵan, sý tasyǵan, qazan qyrǵan, mal soıǵan, bas úıitken adamdar sapyrylysyp, kimniń ne istep jatqanyn bilýden qalǵan. Birer qazan burqyldap qaınap, aq kóbikti qazannyń erneýinen atyp jatyr. Bilekti túrip alǵan bir qatyn kákpirmen kóbikti súzip tastap, etti aýdarystyryp qalǵanda, borshalanǵan quıryqtyń salmaǵy men qandy sorpa lyq atady.

— Ant ursyn Aıjan... sen et aýdarýshy ma eń?

— Qoı ári!.. Et aýdarýdy jalǵyz erkekke ǵana jazyp qoıyp pa edi?.. — dep Aıjan shaq ete túsedi.

Kúnniń shyjýy burynǵysynan da údeı tústi. Sáske kezinde soltústik jaqtan bolar-bolmas qana salqyn lep betke soǵatyn edi, kázir tyna qalypty. Jeroshaq basyndaǵylar, kúnmen qosylyp ottyń aptaby qyzdyrǵan kezde, monshaqtap aqqan mańdaıdyń terin suq qolmen bir sypyryp tastap, keıbiri kirli shapannyń etegimen súrtip, termen dymqyldanǵan kir kóılekti jelpip-jelpip qoıady. Bala-shaǵa, jastar jaǵy ystyqtyń óshin Qaraqoǵannyń sýynan alyp jatqan sekildi. Sý basyndaǵy úıezdegen jylqy, shanyshqaqtaǵan sıyrlar jalańash júgirip júrgen jastardy adam dep aıylyn da jıar emes. Jalǵyz-aq sýdyń jıegindegi taqyrdyń shańyn jutyp jatqan qoı men eshki ǵana, shashyrap shyqqandary úıirge qosylyp, toptana túsedi.

— Ýaı,tegińdi uraıyn... ana bir jelkesi qıylǵyr kimniń balasy ózi?..Etipti... úrkitpe deımin qoıdy!..

Eski teri tonnyń júnin syrtyna qaratyp aınaldyryp kıgen, eki kózdi iriń basqan Kúzdeýbaı qoıshy, oqta-sanda bir shyj-byjy shyǵyp, balalardy qorǵaýmen júr. Shynynda bul qoı kúnde búıtip osy jerde jatpaıtyn edi, munyń mekeni sonaý kóldiń shyǵys jaǵyndaǵy aq boz úılerdiń qotany bolýshy edi. Búgin ákep ıirip otyrǵan Kúzdeýbaıdyń telmirip otyrǵany toıdyń eti, toıdan tıetin qoıshynyń sybaǵasy — kóten ishek.

Toıshylardyń salmaǵy shaldardyń otyrǵan úıi ǵoı. Áńgimekeptiń, dýdyń úlkeni osy úıdiń mańynda. Birsypyra jigit aǵasy maqtar kúnge arqasyn berip, úı men jeroshaqtyń aralyǵynda alqa-qotan otyr. Munyń ishinde osy on shaqty úıdiń óz adamdary da bar, sonaý aqboz úıli aýyldan kelgen adamdar da bar. Eki bólinip otyr demeseń bul aýyldardyń qystaýy bir, jaılaýy ǵana basqa. Sondyqtan, aq boz úıli aýyldan kelgen adamdar da osy toıdy ózimsinip, jatpen birge jat bolmaıyq degendeı, biri onysyn, biri munysyn istesken bolyp jatyr. Birsypyra sypaıylary otyrǵan orynnan tuıaq serippeı, qolǵabysty aýyzben ǵana berip:

— Qonaqtarǵa sý quıdyńdar ma?

— Shaıyn berdińder me?

— Etterińdi durystap pisirińder.

— Aý, sapyra tús... quıryqty tildiń be, pispeı qalyp júrmesin, — dep jeroshaq basyndaǵylarǵa buıryqty jaýdyra túsedi.

Jumaǵazynyń úıine túsken bozbalalardyń úsheýi-tórteýi, kempirlerdiń etin týrap beremiz degen bolyp, oqshaýlaý tigilgen qońyr tóbel úıdi jaǵalady.

— Kórinbeıdi ǵoı, qaıda ketti eken?.. Bosyp ketkennen saý ma ózderi?.. — dep, ózara kúńkildese túsedi.

Aqquba kelgen, toqtasqan áıel úıden shyǵyp jastardyń oıyn aıtpaı seze qalǵandaı:

— Amansyzdar ma, balalar, alda qaraqtarym, aı... úıge kire qoıyńdar! — dep dáıek bolǵan sekildenedi.

Bozbalanyń bireýi syrt aınala berip:

— Kápir sur jylan-aı! Seniń sezbeıtiniń jeti qabat jerdiń astynda bolar-aý,— dep torsańdaıdy.

Bireýleri syltaý taba almaı ketip qalýdy uıat kórip, sharasyzdan úıge basyn suqty.

Et túsirilip, tabaq jasalyp jatyr. Tabaq jasaýshy, tóbetteı túksıgen bireý, et jasap otyrǵan qolymen oqta-sanda muryndy bir sińbirip tastap, quıryq pen baýyrdy qabattap aýyzǵa tyǵa túsedi. Esik jaqta júresinen otyrǵandar tamsana túsip, aldarynda turǵan tabaqtaǵy etti durystap salmaǵan bolyp olar da julǵyshtaıdy.

— Aý, bas tabaǵyń qaısy?

— Qusekeń men Jumekeń qaı tabaqqa kiredi?

— Tamardyń tobyryn toıǵyza almassyń, qudanyń tabaǵy men Qusekeńderdikin durystap jasa...

Et jasalyp jatqan kezde qudalardy aqsaqaldardyń otyrǵan úıine aparý qamyna kiristi. Bir qara sur áıel shelek ákeldi de, ketik qara shómishpen sorpany quıyp jiberip, ústine un seýip qamyr ezdi.

— Bolsaıshy, Qalampyr, kele jatyr, — dep bir jigit bez-bez etedi.

Sypa kıingen, aıaqty kerile basyp 4- 5 kisi bolyp qudalar kele jatqanda, jas áıelder men jigitter esiktiń eki jaǵyna jarylyp tura qaldy. Qudalardyń ishindegi toqtasqandaý bireýi onsha abyrjyp aıylyn jımaǵanmen, jastar jaǵy eleńdep, sybyrlasyp, bir nársege ázirlengen sıaqty boldy.

— Qudalarǵa jol berińder!

— Káne, kirińder! — dep, kútip turǵan jigitter toptanyp, úıge kirip bara jatqan qudalardy qorshaı bergende, áıelderdiń bireýi shelektegi qamyrǵa saýsaqty sala berem dep edi, qudanyń biri oqtaı atylyp shelekke jabysyp, qamyrmen álgi áıeldiń ózin «syılady». Sol-sol-aq eken, eki-úsh jastaý quda dodaǵa túsip oıpań-toıpańy shyqty: bireýine qamyr jabysty, bireýiniń basyna bir áıeldiń jaýlyǵy kıgizildi...

— Aý, tımeńder!

— Boldy ǵoı, yrymyn istedińder...

— Áı, jastar-aı! — dep, úıdegi aqsaqaldar da kóterilisip bir jaǵynan aqyl aıtqansyp jatyr...

Et jelindi. Sorpa ishildi. Bozbala jaǵy qoldy jýar-jýmastan attaryna júgirdi. Bir jastaý bala quıryǵyn býyndap, shekesine úki taqqan kók atqa minip, meni kórdińder me degendeı jurttyń aldynda kes-kestep júr. Úkilegen, quıryǵyn túıgen baýyrynan jaraǵan attar ár jerden-aq shyǵyp jatyr.

Quryqshaǵa aq oramal baılap alyp, aryq tory attyń ókpe tusynan tebine túsip, bireýi aýyldyń syrtyndaǵy bel beleske qarap bet qoıyp edi, bozbala jaǵy toptanyp, jele-shoqytyp sonyń sońyna erdi. Adam teńizi abyrjyp qaıtadan qozǵaldy. Á degenshe bolmaı aýyl syrty adamnan arylyp, bári belestiń basyna toptandy. Óristen qalǵan aqsaq qoı qusap aýylda — úı basy saıyn kempir-sampyr, qyz-qyrqyn, jas áıelder ǵana qaldy. Olar da sabyry tózip otyra almaıtyn sekildenip, ekeý-ekeý, úsheý-úsheý toptanyp, eki kózderi sonaý qybyrlaǵan janda boldy...

Boqbasardyń úıine toıǵa kelgen áıelderdiń túsirilgendigin aıtyp ek qoı. Jurt attanyp ketkende sol úıdiń asty-ústine kelgen tárizdi edi: shala búktelgen, shashylyp jatqan kórpeler, tuzdyq tógilip jatqan tabaqtar, tór aldynda da, esik jaqta da shala mújilip jatqan súıekter... abaısyz kelip qalyp osy kórinisti kórgen adamdar «myna úı ómiri jınalmas» — dep edi.

Baıaǵy aq quba áıel boıjetken eki qyzdy janyna ertip kelip:

— Qaraǵym, Jumakúl, Yrymkúl, tez jınaı qoıyńdar, sosyn barasyńdar, úlgiresińder, — dep ózi de birge jınasyp á degenshe bolmaı úıdiń ishin tap-tuınaqtaı qyldy. Bul úıdiń syrt pishini qandaı bolsa, ishi de sondaı: kisi kózi toqtaǵandaı buıym joq. Áıtkenmen tazalyq, uqyptylyq úı ishine ózinshe kórik beretin sıaqty edi.

— Qalqam, Jumakúl-aý, kúıeý nemesi qandaı eken,— dedi álgi áıel.

— Áje-aý, surama, jelkesi kúdireıgen, qarny shermıgen, saqaly kúıekteı, buqa kózdengen bireý, — dep eki qyzdyń úlkeni qylymsyp, kózin oınaqtatyp kúlgen boldy.

— E, báse...— dedi áıel kúrsinip.

Sheshesiniń nege kúrsingenin eki qyz da aıtpaı sezgendeı bop, birine-biri kózderiniń qıyǵymen qaraı túsip, bular da kúrsindi.

— Álgi Teńgekúl quryp qalǵyr... apyrym-aı sol qyzdy qaıtsem eken?.. Sender otyra berip sonyń ózi-aq jınap tastaıtyn úı ǵoı bul, — dedi áıel.

Bul sózdi kúıingen sıaqtanyp aıtqanmen, ajarynda Teńgekúlge degen keıistik joq edi. Shıdiń túbinde jatqan bir súıekti dalaǵa yrǵytyp boldy da.

— Apyrym-aı, álgi eldiń bozbalasy ne degen beıbastaq edi, syqylyqtap kúlip... shirkinder, — dep qabaǵyn shytty.

— Ol eldiń bozbalasynyń ádeti emes pe, ury ıtshe jylmańdaıtyn... biz otyrǵan úıge de birsypyrasy bardy, — dep Jumakúl bastaı bergende:

— Álgi bir úńireıgen jigit... So da adammyn deı me eken?.. Yrjyń-yrjyń etip... —dep, Yrymkúl onyń sózin bólip jiberdi.

— Qaıtsyn, jas bolǵan soń... tek qudaı toıdan aıyrmasyn! — dedi áıel taǵy kúrsinip.

EKİNSHİ TARAÝ

Boqbasar degen kisiniń úıi edi bul. Aýyl adamdary bul kisiniń atyn týra atamaı «Boqań» deıdi. Úlkeıtetin sebebi — Boqańnyń birsypyrasynan jasy úlken, onyń ústine osy otyrǵan onshaqty úıiniń ózi bir atadan órbigen — bári kúntýǵan tuqymy atalady.

Kúntýǵan bulardyń úshinshi atasy. «X» ózeninen qara jol boılap ótip, aldyndaǵy beleske shyǵa kelseń, joldyń ezýinde shoqy bop úıilgen tastardy kóresiń. Jaı qaramaqqa jabaıy ǵana obashyq. Biraq, osy jolmen ótetinderdiń kóbi-aq osy obashyqtyń atyn jattap alǵannan beter biledi...

— Mynaý Kúntýǵannyń molasy ǵoı, jaılaý osy jerden on segiz shaqyrym-aý, á... — dep júrginshiniń keıbireýi atynyń demin aldyryp syqsıa qarap turady...

«Kúntekeńe bata qyla ketpeımiz be?» — dep jastardyń kúlisetinderi de bar.

Kúntýǵan kim? Qandaı kisi bolǵan? Molasynyń jalǵyz jatqan sebebi ne? — ony teksergen eshkim joq. Syrt bylaı tursyn, Kúntýǵannyń óz tuqymy da ata tarıhyn ashyp bere almaıdy.

«Atamyz kedeı eken. Kedeıdiń ishindegi bir er kisi eken. Kezinde aǵaıynnan zábirdi kóp kóripti-mys» desedi.

Sol Kúntýǵannyń tuqymy bul.

Kúntýǵan tuqymynyń ishindegi ózgeshe minezdi kisiniń biri — osy Boqbasar. Boqbasar deıtin adyraq kózdi, tańqy tanaý, qyrtys bet, uıysqan qara saqaldy qara kisi. Jasy elýden ıa aspaı, ıa asyp júrgen bolar.

Áke-shesheden erte aıyrylyp, jasy on beske jeter-jetpeste-aq qoı sońyna túsip edi. Odan jylqy baqty. Súıtip júrgende ózine tete aǵasy ólip sonyń jas áıeli jesir qaldy. «Aǵa ólse, jeńge mura» dep shaldar aýǵym qylyp buǵan qosty. Joǵarydaǵy aq quba áıel dep otyrǵan áıelimiz — osy Boqbasardyń jeńge alǵan áıeli Dámetken edi. Jas shaǵynan Boqbasardyń izin basa júrgen bolar.

Dámetken qatarynan úsh qyz tapty. Qyz tapqanyna qýanbasa, kúıinbeıdi. Qutty bolsyn aıta kelgen abysyn-ajyndary «taǵy bir «qyryq jeti» taptyń ba?.. Maldyń astynda qalmasańdar jarar edi» dep kúlisýshi edi. «Qaıtsyn, qudaı bergen soń tastasyn ba!» dep, kempirlerdiń kóńil jubatatyny da bolýshy edi. Tórtinshi balasy ul bolyp, onyń atyn Táńirbergen dep qoıdy da Dámetken baladan toqtaldy.

Kedeı jerden shyqsa da, kisi esiginde júrip kúni ótse de, Dámetkendegi jalǵyz qasıet —tazalyq, eptilik edi. Asyqpaı-saspaı júrip ne nárseni bolsa da tap-tuınaqtaı qylyp bitire qoıýshy edi. Osy mineziniń, qolynyń eptiliginiń arqasynda baılardyń úıine basqadan kóri ótimdi, birer aıaq qymyzdy basqadan artyq iship ketkendeı, basqalarǵa buıyrmaǵan baıdyń eski-usqysyn ala alatyndaı óneri bar edi.

Úsh qyzy qoldyń salasyndaı bop qatar ósti. Eń úlkeni Jumakúl dúrdıgen, qorasan daqty, tuıyqtaý adam, Dámetken erindileý, muny «Jumakúldiń minezi ákesine aınymaı tartqan» — deıdi; ekinshi qyzy — Yrymkúl; qaǵylez, surshań, kózi oınaqshyp, ushyp-qonyp júrgen bir qyz. Dámetken ony unatpaı: «Yrymkúl qaraǵym-aı, ne bop keter ekensiń? Er jetken qyz degen syzylyp turmas pa?!.» — dep keıde renish bildiredi. Úshinshi qyzy Teńgekúl naq myna ekeýindeı boıjetken emes, boı jetse de, aldynda eki apasy otyrǵan soń ózin balaǵa sanap, onyń sózine, júris-turysyna eshkim syn taǵarlyq emes edi.

Bul úsh qyzdyń úsheýi de kúıeýge berilýden, ıa quda túsip mal alynýdan saý edi. Abysyn-ajyn «qyryq jetiniń astynda qaldyń» dep Dámetkenge joramaldaǵanmen de, sol qyryq jetiń bul úıdiń mańyna áli ıirile qoıǵan joq edi. Onyń sebebi bul qyzdarǵa kúıeý tabylmaǵandyqtan, bolmasa jurttyń mal qımaǵanynan emes, tup-týra Boqbasardyń ózinen edi: Boqbasar bir emes, myńnyń betin qaıtardy... qatyny ólgender, balasyna qalyń bergisi kelgender, birer pysyqshany janyna ertip kúntýǵan tobyna keledi. Kórshi úılerdiń birine túsip, qyz kórýge atqosshylaryn jiberedi. «Boıjetken qyz kórinedi, pysyq kórinedi, boı-basy túzý kórinedi...» dep, atqosshy tús-túgin aıtyp beredi. «Qudaı buıyrtsa, malynan qashyrmasa, quda bolarymyz-aq» dep kelgenderdiń kóterilip qoıatyndary da bar. «Kúntýǵan tuqymynda qyryq jetige qyz bergen biri joq, kóp bolsa jarty qalyń alar» — dep malyna senip kúmpildeıtinder de bolady. Súıtip bular aldymen Boqbasarǵa kisi salady. Araǵa salatyndary Bekbolat. Bekbolat deıtin — túrkilik oqýy bar, kisi ólse — janaza oqyp, bala týsa — azan shaqyryp at qoıyp, qyz uzatylsa — neke qıyp, «molda» atyn alyp júrgen kisi. Jasy Boqbasarmen teteles, sózin tyńdatarlyq ta jaıy bar. Ol kelip «osylaı da osylaı eken...» dep sózdi bastasa, bosaǵa jaqta júrgen Dámetken qulaǵyn túre túsip, bir tizerlep otyryp, telmire qalady.

«E, solaı ma eken?.. Táýir jer deıtin... balasy da táýir bolar...» — dep, Dámetken Bekbolattyń sózin qostaı jónelse-aq, Boqbasar buzylyp sala beredi:

— Baısyrap otyrǵan qyzym joq, ázir asyqpaımyn... bere almaımyn! — deıdi.

Bekbolat pen Dámetken birsypyra janamalap aıtyp kórse de, Boqbasar odan saıyn jaman osqyryp, múlde ıligýden qalady.

Kelgen qudalardyń keıbiri ashýlanyp, keıbiri «mensinbedi» dep jábirlenip, attaryna minedi. Quda ketse, Boqbasar úıde jalǵyz qalsa, ózinen-ózi oılanyp: «osy meniki ne? Nege qarystym osy?» degen suraýlar jan-jaǵynan jaýa bastaıdy. Naq mundaı, ózine-ózi júginip otyrǵan kezde, kúıeýdi maqtamaı ǵana bireý kelip sóz salǵan bolsa, Boqbasar úsh qyzyn qabatynan berip jibere jazdaıtyn sıaqtanady. «Osynym durystyqqa jatpaıdy-aý... balanyń baǵyn baılap...» degen oıǵa da kelgen sekildenedi. Súıtip júrgeninde taǵy bireý kelse, «qudanyń buıryǵy, paıǵambardyń súndeti» dep Bekbolat sózin bastasa, Dámetken yntyǵyp telmirse, Boqańnyń eski jyny ustaıdy da qalady:

— Bere almaımyn. Jumysyń bolmasyn! — dep basy qaqshań etedi.

Ásirese osy sońǵy tórt-bes jyldyń ishinde Kúntýǵanǵa qaraǵannan, qys bolsyn, jaz bolsyn at úzilmeı-aq bara jatyr. Par at jekken, ıa qatarlasqan eki-úsh salt attynyń basy qyltısa-aq «qyz izdegender bolar» degen oı bul aýyldaǵylardyń qaısysynyń oıyna da sap ete qalǵandaı edi.

Talaılardyń atynyń basy qaıtty. Talaılardyń jigeri qum boldy. «Tartyp alsaq qaıtedi? Alyp qashyp alsaq qaıtedi?» — dep kúsh soǵatyndar da bolady. «Qaqpas shal, sıyrdaı qyp úsh qyzdy birdeı saqtap qaıtpekshi eken?..» dep ekiniń biri keııdi. «Sor degendi qoıasyń ba, balasynyń baǵyn baılap... Sol kerek oǵan!.. dep tabalaıtyndar da tabylady.

Boqbasar kónbeıdi. Kónbegende, basqa bir oıy barlyǵynan, ıa qudany, ıa kúıeýdi unatpaǵandyqtan emes, kesirliktiń áleginen kónbeıdi. Bireýdiń oń degenin teris deý, ońǵa júr dese, solǵa júrý — áıteýir kisi sózine kónbeý degen Boqbasardy jastan ıemdegen aýrý. Osynyń saldarynan kisi esiginde júrgen kezinde de talaı taıaq jep, basy jaryldy, talaı ólimshi de boldy, biraq qoımaıdy. Aýyl-aımaq, aǵaıyn-týǵan munyń minezin tegis bilip bolǵan. Bireý birdemeni maqtady degenshe, Boqań kese túsip qandaı jaqsy nárse bolsa da, ıt silikpesin shyǵaryp jamandaıdy. Jamandap otyryp-aq, sonyń jaqsy ekenin, óziniń tekke eregisip otyrǵanyn sezedi. Biraq qaıtersiń, bireýdiń yńǵaıyna júrgen soń Boqbasar bola ma?..

Súıtip júrgende qyzdyń úlkeni Jumakúl jıyrma birge aıaq basty. Yrymkúl on toǵyzǵa, Teńgekúl on altyǵa kelip qaldy. Ózi qatarly qyzdar baıǵa tıip, bala súıip otyrsa da, syr berý, qabaq shytý degen minez Jumakúlde bolmady. Burynǵy ádetinshe: qys bolsa malyn sýǵaryp, shóp salyp, jaz bolsa, ákesimen qosylyp egin salyp, shóp shabysyp, egin jınasyp, úı sharýasyn túgel istesetin boldy. Boqbasardyń sharýasy da dóńgelek qana sharýa ǵoı: bir-eki dese jer astyq egedi; tórt-bes qaraǵa jetkendeı shóp jıyp alady. Artylǵany bolsa, satyp, jetpegeni bolsa, bireýden qaǵystyryp alyp, eptep kúnin kórip júre beredi.

Jumakúl degeniń jumysqa erkekten beter qarýly: qulashty kere oraq siltegenin, aıyrlap shóp tastaǵanyn kórgende, jigitterińniń ózi tań qalady.

— Osynyń ózi anyq qyz ba eken? — dep kúmánǵa túsýshileriń de bolmaı qalmaıdy.

— Qyz emeı qatyn dep pe eń?

— Joq-aý, bylaı, tipti, netpeıdi degenim ǵoı... qyz degen qylymsyp...

Jumakúl týraly eldiń aıtatyn sózi, kóbine osy sıaqty, ıa maqtap, ıa asa jamandap qorytqan bir pikir de joq. Boıjetken bir qyz, ákesiniń qolynda otyr, ákesimen birge jumys istep júr... qazaq ádetinde áıel bala daladaǵy jumysqa shyqpas bolar edi, biraq ol ádetti ustamadyń dep Boqbasardy aıyptaýǵa bola ma?..

Sońǵy kezde Kúntýǵan tuqymyn jaǵalaıtyndar kóbine qatyny ólgender boldy, úıtkeni—jas bozbalalardyń kózinde Jumakúl «kári qyz» degen atty ala bastap edi. Qatyny ólgenderdiń ishinde de malyna, ataǵyna sengender jaǵalaıtyn boldy. «Maǵan bermeı qarasyn dep» kúsh soǵatyndar ıyqtady. Biraq qasarǵan Boqbasar odan jaman qasaryp qatty da qaldy. Bekbolat «paıǵambardyń súndetin» tasýdan toqtaldy.

— Qaqpas shaldyń qylyǵyn senen kórip júrer, odan da aman-esenińde basyńdy saqta, — dep ony saqtandyrǵandar boldy.

Kúrleýitten Asambaıdyń toqaly ólip sol Jumakúl men Yrymkúldiń birin aıttyramyn dep kisi salǵanda, Bekbolat ólerdegi sózin aıtyp jalyndy:

— Asambaıǵa sálem aıt; óz bıligimdegi qyz bolsa, ózim aparyp berer em, myna qaqpasty kóndirýden qaldyq! Sharshatyp boldy... Elden de uıat boldy, — dedi.

Asambaıdyń adam salǵany Kúntýǵan tuqymyna bataıyn dedi. Asambaı baılyqpen emes etiniń tiriligimen, eptiligimen, atqa mingendigimen atyn shyǵarǵan adam. «Asambaıdyń qyryq jigiti» degen laqap eldiń etin túrshiktiredi. Jaı sharýań bylaı tursyn, Asambaıdy «el jaqsylarynyń» qaısysy bolsyn qadyr tutady, dáýletti úıler Asambaıdy tóreden jaman kútedi. Ony aıtasyń, Abalaq sıaqty bolystaryńnyń ózi Asambaıdy elge aıbyn qylyp ustaıdy...

...Kól baqadaı tyrbıǵan tórtbaq kisi keldi de, Bekbolattyń tórinde shaljıyp jatyp aldy. Bekbolat ólerdegi sózin aıtyp qarǵandy.

— Sóz tyńdamaıdy degen ne?.. Bolmaı bara jatsa, óz qolyma ber, jýastyryp bereıin, — dedi álgi kisi shirenip.

Bekbolat úıiniń syrtyndaǵy beleske Kúntýǵan tuqymy bolyp jınalysty. Ári-beri sóılesip, endi qaıtemiz dep daǵdarǵanda:

— Shalǵa men baraıyn. Kónbeıtin bolsa, basqanyń qorlyǵyna bergenshe, ózim jeteıin túbine! — dedi Qaıdar.

Osyny aıtqanda Qaıdardyń kózi qantalap, beti jybyr qaqty.

Qaıdar Boqańnyń nemere inisi, qan-sólden aıyrylǵan qatqan qara jigit.

Kúntýǵan tuqymynyń kóbi kóringen úıdiń esiginde júrgende jalshylyǵyndy bilmeıtin jalǵyz osy. Tory sholaq aty bar, tobylǵy sapty qamshysy bar, aýyldan bir shyǵyp ketse, aılap júrip keledi, qaıda júredi, ne isteıdi, — ony tekseretin bul on úıde eshkim joq sıaqty. Sońǵy ázirde «Asambaıdyń qyryq jigitiniń ishinde Qaıdar da bar-mys» degen laqap shyqqannan beri buǵan jalǵyz Boqań ǵana kárlenip:

— Týmaı ketkir ıt! Arýaqqa kir keltirip... Urlyq qylǵansha qańǵyryp ólsek bolmaı ma? — dep Qaıdardy kelistire bir sókken.

Sógýin bylaı tursyn, osy on úıdiń adamdarynyń birsypyrasynyń saqaly beline túsip otyrsa da, kóbi óziniń ókshesin basyp kele jatsa da, Boqańa osynyń bári áli bala sıaqty kórinedi-aý, bireýine ashýlansa durys-burysyn teksermesten, kózi shaqshıyp, qaıyń taıaqty yńǵaılaı bastaıdy. Boqańdy syılasa da, qoryqsa da ózi bilsin, taıaq tóngen adam «aı áıteýir...» dep bir keıip, syryla jóneldi. Taıaǵy tımeı-aq serpilgenin kórgen soń Boqań jaıylyp túsip qalady. Basy aman, ara adam bolyp turǵandar bul kóriniske eriksiz kúledi. Mańyndaǵylar kúlgen soń áldenege Boqańnyń ózi de jymyńdaıdy.

Bul kórinis basqalarǵa kúlki sıaqtanǵanmen, Dámetkenge batady. Boqańnyń «ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońatyn» jalǵyz Dámetken sıaqty. Ol taıaqtan qashqan «batyrdyń» úıin jaǵalaıdy. Aldymen «batyrdyń» burtyńdap turǵan áıelin taýyp alady.

— Qaıtesiń kelin, tentek bolǵanmen ortalaryndaǵy bir shal ǵoı. İnilerine naz qylatyn shyǵar... Qashanǵy minezi ǵoı... Áıteýir osy qaınylarymnyń tirligi, áıtpese, muny kim syılar edi, áldeqashan talap alyp, tentiretip jiberer edi, — dep Dámetken kúrsinedi.

— Sonda da... Tipti, uıat qoı. İnilerińniń de ózindeı saqaldy kisi ekenin oılasa qaıtetin edi?! — dep burtańdaǵan kelin jaıylyp basyla túsedi.

Birer kún óter-ótpesten baıaǵy «taıaqtan qashqan batyrdy» Dámetken bildirmeı shaıǵa shaqyryp ta keledi.

— Tórem-aý, kelinniń qoly tımeı jatyr bilem, shaı ishkiń kelse, bizdiń úıden ishe salsaıshy, — deıdi.

«Batyr» kelgende Boqań baıaǵy oqıǵany múlde umytyp ketken bolady, Umytatyny kektesken jumysy emes. Jáne qur ashý shaqyrǵany bolmasa, Boqań osy inileriniń birin mańdaıynan shertip kórgen kisi emes qoı. Boqań ashýlanyp taıaqqa jabyssa, alda rıza bolǵyrlar, syryla jóneledi, ketpeı bedireıip turyp alsa qaıter edi?..

Joǵarǵy Qaıdarǵa ashýlanatyn joly da, Boqań qısyq qaıyń taıaqty yqshamdap ustaǵan bolatyn. Taıaqtan qaımyqpaı Qaıdardyń bedireıip turyp alǵanyn kórgen soń, basqalary «ádetimizdi buzbasaıshy» degendeı bop Qaıdardy túrtpektep, kóptiń ıtermeleýimen Qaıdardyń tabany zorǵa taıǵan. Ol joly burynǵy ádetterimen jurt ta kúlmeı, Boqań da jymımaı, kórinis kóńilsiz bitip edi... Birsypyra sazarysyp turǵannan keıin Boqań Bekbolatqa shaqyraıyp:

— It! Bir áke, bir shesheden týyp otyrsyń. Óziń moldamyn dep qudaıdyń quranyn ustap otyrsyń... Ol ıtti «ury» dep atandyrǵansha, jaryp óltirseıshi! — degende, Bekeń músápirsip:

— Qaıteıin, inimniń óz betimen istep júrgen jumysy bolsa, baýyzdap óltirýden taıynbas em, túbi jaman ǵoı, túbi!.. — dep Bekeń aýyr kúrsingen.

Sondaǵy Bekeńniń shoshyǵan «túbi» osy Asambaı edi-aý!..

Qaıdar «shalǵa men baraıyn» dep qalshıǵanda Kúntýǵan tuqymynyń basqalary selt etkendeı boldy. Boqańa sóz tyńdatý degendi, Boqań ólmeı bul úsh qyzdy kúıeýge berý degendi Kúntýǵan tuqymy oıdan taza shyǵarǵan ǵoı... Qaıdar barsa, basqa adamdaı jaılap túsindirýdi de bilmeıdi, «Asambaıdyń adamy kelip otyr, qyzyńnyń birin beresiń» dese, Boqań qaıtpekshi? Qaıdardan seskenip qyzyn bere qoımaqshy ma? Bolmasa, úırenshikti ádetine basyp, qaıyń taıaǵyna jabyspaqshy ma?.. Qaıdar qaıtedi: basqalar sekildenip syryla jónele me? Bolmasa «sen qaqpastan-aq óldik-aý!» dep, týra Boqbasardyń saqalyna jabysa ma? Ondaı oqıǵa bolsa, bárinen buryn Dámetkennen uıat-aý!.. Osy turǵan — saqaly sapsıǵandardyń bárin: «qaraǵym shyraq-jan!», «qaraǵym tórejan!» dep shesheden beter aınalyp-tolǵana keletin Dámetken kimdi eljiretpes?!. Shynynda, Boqańnyń teris minezin jýyp kete beretin osy Dámetken ǵoı...

Elshilikke Qaıdardy jiberý degenge bul turǵandar bezildep qarsy boldy.

— Joq, baram! Sender sóz tyńdata almaısyńdar. Asambaıǵa qyz bermeıtin shamamyz joq. Asambaı eregisse shaýyp ta alady, úıitip te jeıdi. Bul qaqpastyń moınyna qurym kıgiz ilip tentiretýden taıynbaıdy... Óıtip bireýge qorlattyrǵansha, ne kórsem — ózim kórem! — dedi Qaıdar surlana túsip.

— Qoı deımin haıýan! Sen aqymaq qudaıdy, arýaqty umytyp bolǵansyń ba?.. — dep, Bekeń ashý shaqyrǵan bolyp edi, Qaıdarymyz qaımyqpady.

Qaıdar burylyp, sonaý bajataı qara úıge bettep júrip barady. Bastyǵy Bekbolat bolyp, tóbe basynda turǵan tórt-bes kisi ne isterlerin bilmeı birine-biri qarasty. Súıtti de, uzamaı jan shoshyrlyq bir kúıdi kútken adam sekildenip, tómen qarap tunjyrasyp, taıaqtarymen tóbe basynyń sary topyraǵyn shuqýmen boldy...

«Qaraqoǵanyń» basynan jańbyr úzilgen emes. Ashshy ózektiń soltústik jaq basy baryp tireletin jalpaq taqyrda «jaman Alakól» — sýy ashshy kól bar. Jıek jaǵynda top-top qamys bolady. Ortasy aıdyn sıaqtanyp, jıeginen turyp qaraǵanda teńiz sıaqtanyp kógerip jatady. Biraq aıdyn da emes, teńiz de emes, sýyna tússeń, belýardan ıa kelip, ıa kelmeıdi. Mańaıyndaǵy el munyń sýyn dáriptep, «jazbaıtyn aýrýy joq» dep, sýyna túsip jatady... Osy kóldiń taǵy bir qasıeti — tóbesinen bult arylmaıdy desedi jurt. Bala kúnde ózimiz de kórdik: Alakóldiń tóbesinde qara bult oınap shyqty degenshe, shoqtanyp, qoıýlanyp, kúrkirep-sarqyrap, á degenshe bolmaı quıa salady...

«Jaryqtyq Alakóldiń qasıeti-aı!» desedi kempir-shal.

Sońǵy ázirde Úpiniń medresesine baryp 4-5 aı oqyp kelgen Moldash deıtin muǵalim «bult deıtinimiz — sýdyń pary, jańbyr sol pardan jaýady, Alakólden bult arylmaıtyny—parynyń kúshtiliginen...» dep aıtypty-mys dep estilip júrdi. Biraq, Moldashty jurttyń kóbi «shoqyndyǵa» sanaıtyndyqtan onyń sózine qulaq salǵan jan joq. Jalǵyz-aq, aldyńǵy jyly jaz jańbyr bolmaı, ashshy ózektiń boıyndaǵy qalyń shalǵyn sarǵaıyp kepkende, jurt Moldashty qarǵady: «jaqsydan sharapat, jamannan kesepat degen osy...» desti.

...«Qaraqoǵa» da osy Alakóldiń ańǵaryndaǵy kóp kóldiń biri bolǵandyqtan, Alakóldiń jańbyryna bu da ortaq edi... Alakóldiń tóbesine qara bult shoqpaqtandy. Shoqpaqtanǵan qara bult túıdegin jaza kele aspandy tegis qushaǵyna aldy. Birer saǵat buryn qýyryp turǵan kúnniń kezi kenet bultqa kirip, aýyl ústi qara kúńgirt tartty; Alakóldiń ústi kúrkirep sartyldap, jaltyldap jatty. Kún sartyldaǵanda, bastyǵy Bekeń bolyp «subqan aldasyn» aıtyp kúbirledi. Uıtqyp soqqan jel qalyń shalǵyndy oraqpen siltegendeı japyrdy. Taqyrdyń shańy tútin bop burqyrady. Jaýlyǵy jelbeńdegen áıelder úı irgesine qazyq qaǵyp, arqan salyp, tezegin jaýyp jatty...

Qaıdar kelgende Dámetken men Jumakúl úı irgesine qazyq qaǵyp, arqan salǵaly jatyr edi. Qarýly Jumakúl toqpaqpen qos qoldap eki-úsh ret siltegende, arshyn boıly qazyq jerge sińip aq ketkeni.

Qaıdardyń kele jatqany Dámetkenge unamady, aýylǵa qonaq kelip jatqandyǵy, Bekbolattardyń basyn qosyp sóılestirip júrgenderi — Dámetkenge málim edi. Burynǵy ádetimen Bekbolat aıańdap keler, «aýlaq júr, qyzymda jumysyń bolmasyn!» dep shal jaýabyn qysqa ǵana berer, áńgime sonymen aıaqtalar — dep oılap edi. Qaıdardyń kele jatqany nesi? Bekbolat bolyp, basqalary bolyp, ózderinshe aýyz biriktirip, «tentek shalǵa» tıym isteýge kirispek pe? Sonda ne istemek?..

Dámetken úreılenip tóbe basyna qarap edi, bastyǵy Bekbolat bolyp Alakóldiń bultyndaı tunjyrasyp, tóbeden túsip aýylǵa kele jatyr... Dámetken, áldenege, apalaqtap bir nárseden shoshynǵan sıaqty boldy. Tunjyrap kele jatqan Qaıdarǵa jyly júzben birdeme aıtaıyn dep edi, aýzyna ondaı sóz túspedi. Qaıdardyń qan-sólden aıyrylǵan qara sur beti, ońaılyqpen jibip, jyly tartatyn sekildenbedi... Qaıdar úıge basyn suqqanda «endi sen birdeme qylmasań menen ál ketti, bir soıqan bolar-aq» degendeı bop, Dámetken jaýtańdap Jumakúlge qarady. Ájesiniń syńaıyn aıtpaı baıqaıtyn Jumakúl sóz aıtpastan toqpaqty tastaı berip, o da úıge qarap aıańdady.

Qaıdar esikten kirgende, Boqań bir eski kebisti jamap otyr edi. Qaıdarǵa alaryp bir qarady da úndemeı, jumysyn isteı berdi. Qaıdar seltıip kishkene turyp, bosaǵadaǵy abdyraǵa otyrdy. Syrtqy bosaǵada túrilgen esikti me, úıdiń shıin be — durystaǵan bolyp Jumakúl tur...

— Bizdiń úıge Daýylbaıdyń kelgenin esitken shyǵarsyń, — dedi Qaıdar birsypyra sazaryp otyrǵannan keıin.

Boqań til qatpaı jumysymen bola berdi; ursyp tastaı ma dep abyrjyp, ımenetin pishin Qaıdarda da kórinbedi.

— Senimen quda bolam dep kelipti, alatyn malyńdy aıt ta, qyzyńdy ber!

Sózi túıeden túskendeı, Boqańa buıryq esebinde aıtylyp jatqan bir sóz... Budan on jyl buryn Boqań Qusaıynnyń jylqysyn baǵyp júrgen kezde mundaı sózdi estise oryndy edi. Onda da óz inilerinen emes, jattan estise kóterer edi. Endi mundaı «buıryqty» jattan da esitpespin dep júrgende. Esitpegende ataqty, dańqtylyǵynan emes, abyroıynyń kúshtiliginen de emes, osy inilerine arqa súıegendikten, osylar turǵanda maǵan kim batady degendikten bolar-aý... Sol inisiniń biri osy Qaıdar...

Boqań tiginin toqtatyp, Qaıdarǵa bajyraıa qarady. Qaıdardyń susynan qoryqty ma, álde ashý qysty ma, erni qaltyrap saqaly shoshańdap sala berdi.

— Nege bajyraıdyń? Obyp jibermeksiń be?.. Beresiń qyzyńdy! — dedi Qaıdar burynǵydan da surlana túsip.

Boqań bajyraıyp, tili baılanǵan adam qusap, baqshıdy da qaldy. Qoly qaltyranyp birese janynda jatqan aǵash qalypty ustady. Birese balǵany ustady.

Jel ishin tarta bir soǵyp, qarasha úıdiń kıizin qolp-qolp etkizdi. Syǵyraıǵan túndik jaryǵy jel ekpinimen jabylyp, úı ishin qara kóleńkelep jiberedi. Jarqyldaǵan sáýle úı irgesinen «saıtan otyndaı» jyltyldady...

— Qaıdar aǵa, joqqa bola qanyńdy ishińe tartpa! Men baı izdemeımin!.. Táńirbergen óskenshe, men ákemdi baǵam...

Muny aıtyp turǵan Jumakúl. Bul sıaqty qatty sóz Jumakúldiń aýzynan birinshi shyǵýy shyǵar-aý... Sózin bylaı qoıyp, túriniń ózine qarasań, Qaıdar qandaı surlansa, Jumakúl odan ári surlanyp tur.

— Qaıdar aǵa! Tur, úıińe bar. Qonaǵyńa sálem aıt; «shalynda jazyq joq, qyzy tımeımin» dep aıtty de...

Qaıdar surlanyp, shalǵa kárin tókkenmen, qaryndasqa kelgende tili baılandy. Qyzdyń kirisetin jumysy ma bul? Qyzdyń aıtatyn sózi me bul?.. Ákesi berse, malyn sanap alsa, jurttyń qyzy jylap-jylap kete barmaı ma?..

— Aı, Jumakúl-aı, — dep nesheme uıalmaıtyn bolsa da, beti qyzyldanaıyn dedi bilem, Qaıdar saldyrap ornynan turdy...

Jel ekpindete soǵyp turyp, tyrs-tyrs tamshylady. Súıtkenshe bolmaı Alakóldiń «meıirimdi bulty» kúmisteı sýyn laq etkizip tóge saldy. Jańbyrdyń ekpinimen qarasha úıdiń aǵashy solq-solq etti. İrgedegi tesikterden jylandaı ıreleńdep sý jyltyldady.

Qara bult jańbyryn yshqynyp-yshqynyp qandaı tókse, Boqań da kári kózdiń jasyn sondaı tógýge kirisip edi. Ol eski shapanyn búrkenip, tór aldyna búk túsip, balasha solqyldap jylap jatyr edi...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Qaıdar Boqańnyń úıine baryp kirgende Kúntýǵan tuqymynyń basqalary: ıa adam shoshyrlyq bir oqıǵa bolady da, ıa qyz beriledi — dep uıǵarysyp edi. Bulardyń kútken nársesiniń ekeýi de bolmady. Salbyrap Qaıdar keldi.

— Áı, áıteýir, sol qaqpasty ma? Tura tursyn! — dedi Qaıdar basqalardy kórgende.

Qyz áńgimesi endi salmaqtanaıyn dedi. Budan buryn Boqańa jolyqpaı turyp, jurt kóńilinde azdap bolsyn úmit elestegen sıaqtanýshy: «kim biledi?..» Balasynyń baǵyn qashanǵy baılar deısiń?.. Múmkin bere salar!.. degendeı bir úmit bar sıaqty edi. Endi ol úmit taza úzildi. Myna salbyrap otyrǵan bes-alty adamnyń ishinde Boqańa sózin tyńdatatyny joq.

— Áı, áıteýir sol qaqpasty jaratqan qudańdy ma?.. dep Shaıaqmet tistenip edi, «seniń qolyńnan ne kelýshi edi?!...» dep, basqalary oǵan odyraıysty. Birer kijinip alyp o da jym boldy. Al, endi qaıtpek? Boqań qyzyn bermedi dep Daýylbaıǵa ne dep aıtady? Asambaıǵa qyz bermeıdi degen ne? Asambaıǵa qyzyn bermeıtin bular kim?.. Asambaıdyń elep adam jibergeniniń ózi bularǵa bir baqyt emes pe?..

— Daǵdarmańdar. Bizden kiná joǵyn Asambaıdyń ózi de sezer. Qaqpas shaldy óltirmek túgil, úıitip jesin, aıtyńdar Daýylbaıǵa! — dedi Qaıdar.

— Súıtý kerek, onyń nesine sasamyz, — dep Shaıaqmet dabdyrlap kele jatyr edi, Satybaldy deıtin at jaqty, kózi alarǵan qara kisi ony toqtatty:

— Sen aptyqpa. Boqbasardyń qyzymen áńgime bitpeıdi. «Tas túsken jerine aýyr!» dep... Daýylbaı kelse, Kúntýǵan arýaǵyna kelip otyr. Aldymen osy jaǵyn oılańdar, — dedi.

— Ia, osy jaǵyn oılańdar. «Boqbasaryńnyń qyzynan basqasy quryp qalyp pa...» dep júrmesin.

Shaıaqmettiń aýzy ańyraıyp, kózi alaraıyn dedi. Boqbasardan sońǵy qyzy bar osy eken...

— He ǵoı... jastaý ǵoı, —dedi Shaıaqmet dabdyrlap.

«Sende qyz bar ǵoı, sen berersiń» dep oǵan aıtqan adam da joq. Aıtpaǵanmen sózdiń yńǵaıynan túsinip kózine kenet Asambaı elestep ketti: jelkesi kújireıip, qarny salbyrap eki aıaǵynyń arasyna túsip otyrǵan bireý... tórt qabat kórpeni astyna tósep, shyntaǵynda jastyq, teńireıip jatqany. Aıaq jaǵynda buǵaǵy salbyrap, kóziniń aldy isik qusap byttıyp báıbishesi otyrady... Shaıaqmet biren-saran baryp kórgen ǵoı. Tili ashshy báıbishesiniń bireýdi zekip qarǵaǵanda, adamnyń tóbe shashy shymyrlaıdy... Sol úıge myna sıaqty — jasy elýge kelgen kisige 16-daǵy qyzdy toqaldyqqa bermek.

— Áı osy qaqpas!.. Áı osy qaqpas! — dep Shaıaqmet Boqbasarǵa burynǵydan kóri de tisin qaıraı tústi.

— Ony endi qaıtesiń, qudaı jóndemese ol shaldy adam jóndeı almas, — dep Satybaldy sózin bastap, birsypyra múdirip otyrdy. — Qur tekke asqaqtaımyz ǵoı, bile bilsek osynyń ózi baqyt emes pe? Asambaıǵa qoldyń jetýi... Osy jurt oıynshyq kórip kete me... Munyń ózi de bir jarastyqty nárse. Jat jurttyq bolyp jaratylǵan bala. Ash bolmasa, jalańash bolmasa, sonyń ar jaǵynda ne kerek?..

— Satekeńniń tap osy sóziniń jóni bar. Qyz dep... qyzdy jaý da alyp ketedi. Jylamaǵan soń boldy da... Byltyr bir teri jıyp júrip sol aýylǵa baryp, qymyz ishe keteıin dep sol úıge tústim. Asambaı úıinde eken. Báıbishesi de otyr eken... sosyn qymyz quıdyryp berdi de: «e, saýdager, teri jıyp júrsiń-aý»,— dep jymyńdap kúldi. Sosyn meniń jaýap berýime de qaratpaı, tysta bir malaıyn shaqyryp «aı, ana as úıde jatqan terini myna kisiniń arbasyna salyp ber» — dedi... Sosyn qymyzdy iship bolyp em, «bul syı aýyldyń balasy ǵoı, qymyzǵa qandyryp jiber» dep, ishpeımin desem bolmaı taǵy quıǵyzǵany... Sosyn júrerde: «baı eke, dáýletti úıdiń dáminen» dep... sizge tek sálem bere ǵana kirip edim. Álgi bir nárseńizge ne tólesem eken? dedim. «Oı bás kesip qaıtesiń, az ǵana nárse ǵoı, óziń bilip bere sal» — dedi... dep — Sultan saýdager uzaq súrege kirdi.

Terige ne tóledi, ózi nege satty — ol jaǵyn Sultan ashpaıdy, sebebi — ol teriden óz básindeı zıanmen qutylyp edi. Biraq, zıan kórip otyrsa da, osy áńgimeni aýzynan tastaǵan emes. Eki adamnyń basy qosylsa, teri áńgimesin sóz qylady da, aıaǵyna ákep osyny qystyrady.

Shaıahmettiń qyzyn Satybaldynyń aýyzǵa alýy-aq muń eken, bylaıǵylary qostaı jóneldi. Shaıahmet tuzaqqa túsken ańdaı typyrshyp, qalaı jaltarsa da qutyla alatyn bolmady. Jalǵyz-aq Qaıdar, shyn jany ashymasa, álde basqa oı boldy ma, ıkemdep kele jatqan jurttyń sózine oqta-sanda bir kirisip:

— Jóni kelmeıtin nárseniń nesin aıtady eken?.. Qur orynsyz qysyp... tastaı almaı otyrǵan balasy bar deısiń be? Tym bolmasa on jetige kelgen de qyz emes... — dep otyrdy.

— Qoısaıshy, Qaıdar, ylǵı bos sóıleýdi saǵan jazdy ma? — dep otyrǵandardyń bireýi shatynap, oǵan qarsy tústi.

— Ámir maǵrupty buzbaǵan soń qudaıdan bezgen bola ma? Qudaıdan bezgen adam solaı bolatyn,— dep Bekbolat otaǵasy da oǵan narazylyq bildirdi.

— Ne deseńder — o deńder, men biraq aıtam: jóni keletin qyz — Boqbasardiki, Asekeń de adam jibergende sony kózdep jiberip otyr. Asekeń erikkennen almaıdy, bala úshin alady. Asekeńe ázir adam kerek, — dep Qaıdar qıǵashtyqty burynǵysynan da údetti.

— Apyrym-aý osy ne deıdi?

— Bermegen qyzdy tartyp ápermeksiń be?

— Bermegen qyzdy tartyp áperer bolar. Onyń emi sol... — dedi Qaıdar...

— Satybaldy men Bekbolat Qaıdardyń sózin qulaqqa ilmegen tárizdenip, «Ámir maǵrupyna» qaıta tyrysty. Qaıdar sóılegen kezde jelpinip, kóterilińkirep qalǵan Shaıaqmet, taǵy báseń tartty. Eltiri bórikti basynan bir alyp, bir kıdi. Shaıaqmetke jumbaq bolyp otyrǵan nárse: Boqbasar qyzyn bermeımin dese, ony eshkim de zorlamaıdy; al, Shaıaqmetti zorlaý bylaı tursyn, sózin kerek qylyp otyrǵan eshkim joq: ekinshi bir jumbaq, muny oıyna alǵan bireýi de joq, ol — Nurbıke. Nurbıke degen áıeliń Shaıaqmetti búrgende eki aıaǵyn bir etikke tyǵady. Týǵan-týysqannyń ózin birine-birin qaırap kúnine qyryqpyshaq qylyp otyrǵan. Osy adamsyp otyrǵandardyń ózin Nurbıke ózi úıinde jeke otyrǵanda adamǵa sanaǵan emes qoı. Bárine de min taǵyp, adam sanyna alǵysyz qylady: Bekbolatty — «mańqa molda» deıdi, Bekbolat murnyna nasybaı atady ǵoı; Satybaldyny — «kesir qara» deıdi, kesir qara adam bolyp sóılegen soń, biz ne ońaıyq» dep otyrǵany; Sultandy — «Pushpaq» — deıdi, «qoıshy, táńiri, pushpaq sanaǵan adam ońýshy ma edi?» — dep júrgeni. Jalǵyz-aq min taqpaıtyn, qaınylarynyń ishindegi táýir kóretini Qaıdar. Ony da qur qaldyrmaı «Tentek qara» — dep alǵan... Osy Nurbıkeni biriniń de kózge ilmeı otyrǵany qyzyq-aý...

— Maldan qashyrǵan kisi qusap kergigenimizdiń jóni joq. Jarty qalyńǵa bata qylarmyz, soǵan rızasyń ǵoı, Shaıaqmet! — dedi Bekbolat.

— Oı, onyń malyn qoıshy, qyz satyp baıysaq dep otyrǵan kim bar? — dep Shaıaqmet rızalyǵyn da bildirmeı, yrza emestigin de aıtpaı, qısaıyp jata ketti.

Manadan beri Shaıaqmetti ashý kernegen sıaqty bolsa, endi maldyń aty atalǵan soń ashý ázirshe ekinshi bir túkpirge jasyrynyp, onyń ornyn mal aldy: «...Jarty malyń!.. Úsh qulyndy bıe, úsh buzaýly sıyr, tórt at, sút aqy taǵy bar... úsh qulyndy bıe... Úıdiń syrtynan jeli qaǵylsa, úsh bıe bir-eki jyldan keıin bes bıe, odan ary taǵy... óziniń qazirgi eki buzaýly sıyry bar, oǵan taǵy úsh sıyr qosylsa... buzaýy she?.. Bes sıyrdyń eki-úsh jylǵy buzaýy bir soqalyq ógiz emes pe?..»

— Osyǵan sóz baıladyq qoı, á? — dep, Satybaldy burylyp betine qaraǵanda, Shaıaqmet uıqysynan oıanǵan adamsha basyn kóterip aldy.

Bular sózdi ózderinshe «bittige» sanap Daýylbaı otyrǵan úıge bardy. Bekbolat úıiniń kirli jastyǵyn shyntaqtaı, obadaı bop Daýylbaı jatyr edi. «Osyndaı boldy» dep uıǵaryndylaryn aıtqanda, ol kúndeı ashylyp jymyń-jymyń etti:

— Báriń Kúntýǵannyń tutqynysyń, bireýińdi ala, bireýińdi qula kóremizbe-eı? Ózderińniń uıǵarǵandaryń bolsyn, ábden qabylmyz, bar! Ata balasy ǵoı, jurtshylyq istedi dep myrzaǵa aıta bararmyn. Biraq, bir ótinishim: myrzaǵa adam tez keregin ózderińizge sezdirip em ǵoı, osynyń quda túsýi de, uzatylýy da bir-aq ret bolsyn. Myrzanyń tapsyrǵany da osy edi... káne, qaıyrly saǵatta... moldeke, bata qylaıyq, — dep Daýylbaı qolyn kóterip aldy.

— Qudaı uzaǵynan qossyn, eki arasyn aman qylsyn, úbirli-shúbirli bolsyn! — dep jurt tegis qol kóterip, bata qylysty.

Boqbasar týraly bir aýyz sóz aıtpaı, Daýylbaıdyń kóne qalǵanyna Qaıdar qaıran boldy.

Óńi ekenin, túsi ekenin bilmeı meń-zeń bop Shaıaqmet otyra berdi.

— Solaı, quda, qudaǵımen sóılesip qam jeı berińder — alda amandyqqa jazsa osy aldaǵy sátke kelip te qalarmyz, — dep Daýylbaı aqtyq sózin aıtqan da.

— E, alda jazǵan bolsa... ábden... ne aıtqanyńyz — dep, Shaıaqmet betaldy kúlimsiredi.

— Qaıdar — atyńa min. Burynǵydaı emes quda boldyq, endi aralaspaǵanda qashan aralasasyń, — dedi Daýylbaı yńǵaılana túsip.

Daýylbaı atyna jóneı bergen kezde Shaıaqmettiń úıinde urys pa, jylaý ma — áıteýir bir shý bar edi...

Mine, joǵarǵy aıtylǵan toı osydan bastalyp edi...

TÓRTİNSHİ TARAÝ

...Toıshylar qybyrlap belestiń basyna shyqqanda kún jyljyp besindikke baryp edi. Kún shyǵý burynǵysynan údemese báseńdegen joq. Oıpań jerler tynyp, adamdy tunshyqtyryp jibergen sıaqtandy. Salt mingen tynyq attardyń teri jańbyrsha monshaqtaıdy. Beles basyna shyqqanda azdap samal soqqandaı bop, jurt omyraýdy ashyp, kıimderin jelpisip, bir kóterilip qaldy. Toıǵa shaqyrylǵan eki-úsh rýly el tóbe basyna eki jarylyp otyrdy. Jeleń shapannyń túımesin aǵytyp jiberip, bórikti shekege qısaıta kıgen pysyq jigitter eki jaǵynan da shyǵyp, toı merekesin ótkizýdiń tártibin keńesip jatty: aldymen báıgeniń attary jiberildi. Attyń shabatyn mejesi — Alakóldiń arǵy belesindegi kerýen ótetin qara jol bolady.

— Ay, qara joldyń osy aradan on bes shaqyrym ekenin bilesińder me?.. Myna ystyqtan at jazym bolmaı ma? — dep sharýashylyq aıtqandar bolyp edi.

— Shappaı báıge alaıyn dep pe ediń? On bes shaqyrymsyz attyń baýyry jazylmaıdy, odan da ári sozý kerek, — dep atyna sengender kıip ketti.

Saqadaı iriktelinip baýyrynan jaraǵan jıyrma at shyqty. Bári de myrza men pysyqtardyń bir-bir qyzǵa balap júrgen júırikteri. On bes-on altydaǵy balalar bastaryna aq oramal baılap alyp, júıriktiń basyn shulǵyta túsip, jeke toptyń qataryna qosylyp jatty. At ıeleri balalardyń sońynan qalmaı:

— Áıteýir, qaraǵym, qamshy sala kórme?

— Basy qattylaý bolatyn, alyp ketip júrmesin.

— Qapelimde tejeı shapqaısyń...

— Qara kórinse, aınalsoqtaıtyn minezi bolýshy edi, abaıla, abaıla!.. dep árqaısysy ózinshe tapsyrysty jaýdyryp jatty.

Atty bastap baryp mejeli jerden jiberýshi Sadyqbek degen sary jigit. Ol qarny kebejedeı bir kók atqa minip aýyrlap-aýyrlap jiberdi. Keıingi jurttyń aqtyq tapsyrysyn tyńdap úlgirmesten, ol báıgeniń atyn ala jóneldi. Aýyzdyǵymen alysyp turǵan attar úzeńgi qaǵysyp, artynda sybdyr bilinse, syryla túsip, keıbir balalar qos qoldap tartyp atynyń basymen bolyp búlinip keledi. Attyń ekpini tynyq aýany qozǵady. Aldan samal jel esti. Kúıgen dene salqyn tartyp, jaılanǵandaı boldy. Jıyrma atty on-onnan eki jaǵyna bólip júrgizip, ózi ortasynda komanda beretin adam qusap júrip, kóńili kóterilip, Sadyqbek tasyp keledi. Alakóldiń bergi qulaǵynda otyrǵan qalyń aýyldyń tusynan ótkende, aýyldyń qyz-kelinshekteri anadaı shyǵyp, samsaı qarasyp edi, kóterilip kele jatqan jigitiń odan jaman mastanyp, daýysynyń jaqsy-jamanyna qaramastan án shyrqady...

Jele-shoqytyp atqa on bes shaqyrym degen jer me, á degenshe bolmaı kerýen ótetin qara jolǵa kelip qaldy. Jol óterdegi kishkene shalshyq sýdyń basynda kire aǵashtan kóleńke istep, bir top kerýen jatyr eken, balalardyń shóldegenderi sodan baryp sý ishti. Kóleńkede jatqan bir shal, jalań aıaq, jalań bas, qarnyn tyr-tyr qasyp kúnge qarap syqsıa qarap, attardy kórip delebesi qozyp tur.

— Áı, janýar mine bir qara keri... Áı, shyraǵym, bul kim degenniń aty? — deıdi shal.

Attar demin aldy-aý degen kezde Sadyqbek nasybaıdy eringe alyp, taltań basyp baryp kók atyna mindi. At ústinde turyp aıylyn, tartpasyn, quıysqanyn túzetken boldy. Jıyrma bala úzeńgi qaǵysyp qatarǵa tizildi. Keıbir attar shıyrshyq atyp, oınaqshyp tózbeı tur. Áskerdiń komandıri qusap tizilgen balalardyń aldynan olaı bir, bylaı bir Sadyqbek júrdi. Bir oralyp, ekinshi orala berem degende, art jaqtaryndaǵy belestiń basyna bir top atty oınap shyǵa keldi. Sadyqbek tiksinip qaraǵansha bolmaı myltyq daýsy gúr-rs... etti. Oq zýlap tóbeden asty. Qyzý attar yrshyp túsip, ala-aq jóneldi. Taqymy bos balalar aýyp túsip qala jazdap, at jalyn qushty. Myltyq daýysy ústi-ústine satyrlaǵan kezde, balalardan es ketip, erik attardyń ózine tıdi. Jaýǵan oqtyń astymen jıyrma at betti toı tóbege túzedi...

BESİNSHİ TARAÝ

Báıge aty jiberilgennen keıin, oıyn tártibi boıynsha, kúres bastaldy. Eki jarylyp otyrǵan el Dámeli degen jigitterin kúreske shyǵaryp jatyr. Biren-saran kúresip úırengen jigitter irkilmeı-aq shyqsa da, keıbireýleri ataqty balýandar qusap:

— Osynyń ózin qoıyp edim, meni qystamańdar, — dep báldenedi.

Oǵan jurt odan jaman óshigip, bireýleri belbeý taýyp ákep, jerden kóterip turǵyzyp, zorlap ákep balýandardyń qataryna qosyp jatyr. Qatqan qaralar, shıkil sary better, shekeleri kúnmen jaltyrap, aldarynda qarsy otyrǵan jigitterdi kózderi tesip, «osynyń qaısysymen ustassam eken? Qaısysy yńǵaıly bolar eken?.. Áı, myna bir kespeltek kara ońaılyqpen aldyrmas, shaptan tirep jatyp alatyn qý bolar...» dep, birine-biri ózderinshe min taǵyp otyr.

Kúreske shyqqandardyń ishinde Imash deıtin eńkek kelgen, deneli, qorasan daqty, qara bujyr jigit te bar edi. Bul osy kórshi aýyldaǵy Qusaıyn deıtin baıdyń malaıy edi. Buryn kúreske shyǵyp adam jyqqany kórinbese de, Qusaıyn baıdyń Ábdilda deıtin oqyp júrgen balasy áńgilenip:

— Oı, Imash! Osy deneńmen bir adamdy jyǵa almasań ól!.. Shyq ary, báldenbeı, — dep jekirgeni ǵoı.

Ábdilda sıaqty ári oqyǵan, ári elge «qadyry» bar myrzanyń aıtqanyn jasaýyl bolyp júrgen pysyqtar ornyna keltirmeı qoıyp pa, Imashtyń rızalyǵyn suramastan, basqalar sıaqtandyryp belbeý de bermeı, bir qaıysty beline baılap berip súırelep ortaǵa ákeldi de:

— Osydan jyǵylyp qal, sosyn senimen tússin isim — dedi, Qajen deıtin shaqpaq bet qara.

Kúres bastaldy. Bas balýanǵa shyqqan eki jigit birin-biri jyǵa almaı kóp alysty. Alyp deneli sary jigit mańdaıynan teri burshaqtap, bilek eti túıilip, kúshiniń bárin eki qolǵa jıyp jiberip, ap dep kóterip tizesine mingizip-aq alsa da qol toqpaqtaı qara jigit urshyǵyna úıirilip, endi qulady-aý degenshe bolmaı tabanymen jerge dik ete túsedi.

— Á, arýaq! Jenekemniń arýaǵy! — dep, bireýler daýystap jatyr...

Kúrestiń qyzyǵy báseńsı bergen kezde báıgege shapqan qunan keldi. Tory ala qunan men kók qunan toptyń shetine jetkenshe qataryn jaza almady.

— Aıda!.. Aıda!..

— Arýaq!.. Arýaq!.. — degen daýystar dalany basyna kóterdi.

Salt minip turǵan bir jigit tózip tura almady bilem qatarlasa berip tory ala qunandy shaýjaıdan ustaı jónelgende, jurtyń jyń, aıqaı-shý boldy. Ekinshi bir jigit jurtty tapaı-mapaı shaýyp, qunannyń shaýjaıynan ustaǵan jigitti doıyr qamshymen salyp-salyp jiberdi. Bir kisiler jaıaý ekenin umytyp júgiremin dep, shaýyp kele jatqan qunanǵa qaqtyǵyp, qunan da qulady, qunannyń ústindegi bala da ushyp ketti... Qaraqshynyń jany opyr-topyr attyly-jaıaý adamdar, oryndy-orynsyz siltep júrgen qamshy, kimge kimniń bolysyp júrgenin, kimdi-kimniń uryp júrgenin adam bilýden qaldy. Eki ıininen demalǵan bir jigit ekpindetip kelip aldyndaǵy bireýge qamshyny basyp ótip edi, ol jalt burylyp:

— Óı, ábilet! Meni uryp... — dedi.

Urǵan inisi, urylǵan aǵasy bolyp shyqty...

Basalqa aıtýshylar araǵa kirip, janjal basyldy. Shekesi bileýlenip isken, kóz aldy kógergen jigitter boldy. Kek saqtarlyq úlken qara joq, birin-biri ata-babasynan beri sıpap boqtap, ata-babalarynyń kemshiligin, quldyǵyn qazysyp sonymen óshi alynǵandaı, shý birtindep basyldy...

Aıaqsyraǵan oıyn qaıta jalǵandy. Uzaq báıginiń aty kelgenshe dep, «toq báıgege» at qospaqshy bolysty.

— Osynymnyń bir shabarlyǵy bolsa kerek edi,— dep bireýler qarny kebejedeı toq attaryn qospaqshy bolyp, er-toqymyn sypyryp, asyǵyp, yńǵaılap jatyr.

Mataýly kóp attyń ishinde eki jigit janjaldasyp júr:

— Qoı deımin, oı!.. Báıgeńniń keregi joq. Jalǵyz atty jazym qylyp alsam, sorlaǵanym ǵoı... Erteń ózim qalaǵa barǵaly otyrmyn, — dep at ıesi tizginin myqtap ustap, kesip almasań qolyn bosatatyn emes.

— It-aý, neń ketedi! Osy turǵan «kóten moladan» shabady... aldymen kelse ǵoı, báıgesin alasyń, — dep ana jigit órshelenedi.

«Toq báıgege» 40-50 at shyqty. Olar toptanyp yldıǵa túse bergen, Alakól jaq belesten birer qara qyltıdy.

— At keledi, at!..

Súıtkenshe bolmaı, álgi qaranyń art jaǵy japa-tarmaǵaı ańdaǵaı kórindi. At sany jıyrma bolsa, myna qaranyń sany júzden de artyq kórindi. Jurt ańdap, bireýleri attyń ústine shyǵyp, bireýleri arbaǵa shyǵyp kózderimen tesip barady.

— Batyr-aý, bu ne?

— Báıgeniń aty emes, jaıylǵan jylqy shyǵar?..

— Aý, Qusekeńniń óristegi túıesi bolyp júrmesin?!.

Kóz ushynda buldyraǵan qara búkil belesti jalpaǵynan alyp, osy topqa qaraı oıysty. Álgiden kóri jaqyndaǵan tárizdendi. Súıtkenshe bolmaı, qaranyń da arty bólinip álgiden kóri shoǵyrlanyp, yldıdaǵy aýylǵa jaqyndaı berip toqtaǵan sıaqtandy.

— Aý, soldat bolmasyn!

— Dýandaǵy aqtyń áskerleri qashyp jatyr degen...

— Óı, jaǵyńnan alsyn!

Jurt demin ishine tartyp, bir jumbaqqa kezdeskendeı bop tyna qaldy.

Bir mezgilde — kúrs... etti. Batyr-butyr myltyq daýysy, burqyraǵan tútin... tútin «toq báıgeniń» adamdaryna qaraı shyǵyp, olar jalt berip keıingi topqa japa-tarmaǵaı shapqanda, bireýlerdiń aty qulaı, bireýlerdiń aty oınap shyǵa berdi; bireýler at-matymen qulaǵan sıaqtandy...

Allalaǵan, shýlaǵan jurt, jylaǵan qatyn-bala, yń-jyń bop sapyrylysyp, oıpań-toıpań bolǵan kezde, satyrlaǵan myltyq daýysymen qosa, pyryldap ushqan sary ala sekirtkedeı bop, oq zýlap ótip jatty. Jurt birin-biri tapap, birine-biri tyǵylyp jerge jabysty. Bireýler basyn shapanymen, bireýler qolymen qymtap, búrkegen bolyp jatty. Birer mınýttyń ishinde qosaqtalǵan, baılap-matalǵan attar bet-betine qashyp, tóbeniń basynda jýsaǵan qoıdaı bop, jer baýyrlaǵan adamdar ǵana qalǵan edi...

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

Keń jazyqtyń ólkesi jazdyń bas kezinde shalǵynmen kómilip, jeriniń beti aınadaı tep-tegis, týsyrap jatqan sony jer tárizdi edi. Jaz shyqqaly bul jerge mal da jaıylǵan emes. Jalǵyz-aq innen basyn qyltyńdatqan sýyr, biren-saran dýadaqtar ǵana mekendeıtin edi. Keıde jaýyr torynyń ıyǵynda jarbıyp, qaqpan salyp biren-saran ańshylar ǵana júrer edi.

Iýl aıynan bastap Keń jazyqtyń shalǵynyna oraq salyndy. Mashınamen bel oraq jarysqa túskendeı boldy. Az kún qymyz iship, kóbeń atsha kómpıgen bozbalanyń mańdaıynan ashshy teri shubyrdy. Keń jazyqtyń aýasy ala-pula tynba-tynyq ystyq; masa, sonna degenniń bul jer ejelgi uıasy. Shóbi shabylyp, jer beti kebenmen qybyrlasa, bul ólkeniń aýasy birden ózgergen sekildenip, jumysta júrgender erkin dem alǵandaı bolady.

Keń jazyqtyń tap osy kezin ańdyǵandaı — sonaý ańǵardaǵy Qorjyn tomarǵa el kóship qonady. Saǵymmen bólengen aýyldyń elesi — qymyzdy saǵynǵandardyń talaıyn tamsandyrady. Jumysty tastap aýylǵa barýǵa bolmaıdy, ár jumystyń merzimdi ýaqyty bar: bular — shópti bitire salyp, eginge oraq salýǵa asyǵyp jatqandar; egindi jıyp bola bergende, sol eginjaıǵa — sonaý el taǵy kóship barady. Shynynda bular — jaýdyń betin qaıyryp, keıingi elge jol ashyp otyratyn — soǵys maıdanyndaǵy áskerdiń aldyńǵy ozǵynshysy tárizdi.

Basqa maldardan góri — keben arasyn timiskeýge qoı maly úıir-aq. Bir qora qoıdy keben arasyna qaptatyp, baldaqpen sekeńdep aqsaq qoıshy Ýaqas júredi. Aspan aınalyp jerge tússe de, aýa ózgerisimen munyń jumysy joq sekildi: júni syrtyna aınalǵan jarǵaq ton, baldaqpen sekirgende — etegi jalbańdap, munyń ústinen ómirge túsken emes. Alystan qaraǵanda munyń túri — qoıshydan góri — óli júni ústinen túspegen tyraıǵan aryq saýlyq sekildi; keıde qoı ishine jarbıtyp qaǵyp qoıǵan qaraqshy sekildi bop ta kórinedi. Ýaqastyń osy túrin qoı ekesh qoı da sezgendeı bop, onyń arbańdaǵan keskinsiz túrinen shoshynyp úrkýindi bilmeıdi.

Keben arasyna qoı jaısa, Ýaqastyń jyltyńdaǵan kózi sol kóp shópshiniń arasynan áldekimdi izdegendeı, sony tapqansha yntyqqan adamnyń pishininde bolady. İzdegeni inisi: — ol osy shópshiniń ishinde. Aǵaıyndy ekeý. Munyń túri mynaý: keıde aýrý, keıde cay; uzaqty kún qoı sońynda shoqańdaımyn dep, aýrý aıaǵy qaqsap, tún boıy sarnap uıqy kórmeıdi. Bar úmit — inisinde: ol qys boıy orys shkolynda oqý oqıdy da, jaz jaldanyp shóp shabady, egin orady. Tapqanyn teń bólip, jartysyn óz keregine jaratsa, qalǵanyn myna aqsaq aǵasyna beredi. Kári kempir sheshesi kóringenniń esiginde kir jýyp, mal saýýmen júredi. Ómir túri osy. Úmit etken inisin oqta-sanda bir kórmese, Ýaqastyń sheri tarqamaıtyn sekildi. Keń jazyqtyń mańyna el kóship kelgeli qoıyn osylaı qaraı qaptatyp, kún saıyn kele beretini de osydan. Kelgen saıyn inisin qur ǵana kórip qoımaı, sheshesiniń atynan birer «sálemdeme» de ala keledi. Onysy — ne kepken irimshik, ne qaımaqqa bylǵaǵan sók bolady. Aǵaly-inili ekeýi arasyndaǵy týysqandyq súıispenshiligin osy sekildi bolymsyz nársemen ózderinshe nyǵaıta túsken sekildenedi.

Keń jazyqtyń bir kógalynda jarlaýlanǵan shalǵyndy bel oraqpen tóńkerip túsirip eki jigit júr. Munyń biri — shaǵyn deneli sary jigit. Bul — joǵarǵy toı bolatyndaǵy báıgege shyqqan atty bastaıtyn — Sadyqbek deıtin jigit edi. Bul jigittegi ózgeshilik — mineziniń qubylmalylyǵy: keıde qabaǵy jabylyp, jaýar kúndeı tunjyrasa, á degenshe bolmaı kúndeı kúlimdep, keń dalany basyna kóterip baryldap óleń aıtyp turǵanyn kóresiń. Óleńi de tym qunarly emes:

«Degen soń bel oraǵym, bel oraǵym,

Shalǵyndy tóńkereıik kel oraǵym!

Sulý qyzdaı belinen oraı túsip —

Siltesem, júırik attaı jel oraǵym!..»

degen sekildi. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn — ózine kerek óleńdi úılestirip alarlyq óneri bar. Sadyqbek tunjyrap oıǵa shomdy dese-aq birer óleń shyǵarýǵa azaptanǵandyǵy belgili turady. Shyǵaryp bolady da, oraqqa súıenip, artyna burylady:

— Zaryp-aý Zaryp, óleń aıtqym kelip turǵany...

Zaryp deıtin — kishkene kóz, qara domalaq bala. Jıyrmany qýsyrǵan jasy bar. Pishini tym salmaqty. Oıyn-kúlki, saýyqtan maqrum ósken jas ómirdiń qaıǵy izi bet álpetinde aıqyn kórinip turǵan sekildi. Oqtyn-oqtyn ernin qymqyra túsedi; bul «qymqyrýy» áldeqalaı emes, ishtegi yzanyń syrtqa teýip tistendirgeni ispetti. Sadyqbektiń óleńin shyn tyńdaǵan adamnyń túrine kiredi. Óleń túrin aıyrarlyq jáıi bar, osy shóp shaýyp júrgenniń ózinde de — Pýshkın, Lermontov sıaqty orys aqyndarynyń kitaby munyń qosynan tabylady. Biraq, Sadyqbektiń óleńin tyńdasa da, «jaqsy — jaman» dep baǵa bergen emes; úıtkeni — qulaǵy Sadyqbektiń óleńin tyńdaǵanmen, kózi — mańynyń bárin sholyp, sol mınýttegi mańynda bolyp jatqan kórinisterdiń árqaısysyna ártúrli mańyz berip turǵan adamnyń pishininde.

Sońǵy ázirde keben arasyna jaıylǵan qoıǵa bul kóbirek qaraıtyn boldy. Qoıǵa emes-aý, baldaqty «aqsaq qoıshyǵa» kóbirek qaraıdy. «Aqsaq qoıshy» — munyń týǵan aǵasy. «Aqsaq qoıshynyń» ańsap izdeıtini de mine osy Zaryp.

... Besin áletinde qoıyn qaqtatyp «aqsaq qoıshy» Ýaqas — bulardyń qasyna keldi.

— E, Ýaqas, taǵy ne ákeldiń?.. Shyǵarshy, qane, qoınyńnan! — dedi Sadyqbek kúlip.

Ýaqas qoıshy qoınynan shúberekke oraýly bir zat shyǵardy, bul shala mújilgen qoıdyń moıyn omyrtqasy, ishek-qaryn sıaqty qunarsyz tamaq edi.

— Qonaq kelip pe edi baıdyń úıine? Toqty soıylǵan ǵoı, sirá!.. — dedi Sadyqbek.

Kelgen qonaqtyń jáıin Ýaqas tym qorqynyshty ǵyp aıtty. Bul — Jurymbaıdy taıaqqa jyǵatyn aqtyń otrádynyń habary edi. Zaryp bala bul habardy esitkende — mújip otyrǵan omyrtqanyń qolynan qalaı túsip ketkenin bilmedi.

— Ba-ba-ba... Qudaıdan bezgenderdiń isin-aı!.. — dedi Sadyqbek.

Osyny aıtty da, ózi áldenege Zaryptyń betine qarady. Zaryptyń bet álpeti kenet qýqyldanyp, tómengi erni qymqyryla túsipti. Mundaıda bul úndemeıdi; úndese, Sadyqbek sekildi oıyndy-shyndy aralastyryp «ba-ba-ba» dep turmaıdy, esitken adamnyń qulaǵyn túrgizgendeı ǵyp oqıǵanyń túpki tamyryn qopara sóıleıdi. Jyltyraǵan kishkene kózdi jypylyq atqan kirpigi álsin-áli kómip kete beredi; jylaǵaly otyrǵan joq. Jurymbaı munyń týmalasy emes. Óıtkenmen áldeqaıdan qaınap shyqqan yzaly kek ishti órtep, júrekti alqyndyryp, aýyzǵa tyǵyp turǵan sekildi edi.

...Toı ústindegi oqıǵany Zaryp óz kózimen kórgen joq-ty, onda bul qyrǵy jumysta edi. Artynan elge kelgende — Boqbasardyń úıine ádeıi barǵan-dy. Esiginen qaraǵan adamnyń bárin shanshý kórip otyrǵan Dámetken kempir Zaryptyń barǵanyna onsha titirkenbep edi. Zaryptyń sheshesi men Dámetken bir eldiń qyzy ǵoı, kóńildes jaqyndyqtary bar. Sondyqtan Zarypty kórgende Dámetken: «osyndaı sumdyqqa ushyradyq!» — dep, muńyn shaqqan adamdaı bop, egilip jylap edi. Dámetkendegi únsiz zardyń ushqyny tas júrekti de jibiterlik edi. Zaryp jylap jibere jazdap, ózin-ózi zorǵa ustap edi. Yrymkúl tósekte — irge jaqqa qaraýmen jatyr edi. Julyp bara jatqan aýrýy bolmasa da, «kisige qarar betim joq» degen kúıiktiń zardaby syrtqa tepkendeı — sol jatysynyń ózinen sózsiz sezilip tur edi... Zaryptyń kelgenin sezgendeı bop, Yrymkúl burylyp qarap edi: bet-aýzy kógildir, qan-sól joq sup-sur; kóp jylaǵan adamdaı kóziniń aldy kúltildegen isik. Sonaý oqıǵadan keıin kisi betine Yrymkúldiń týralap qaraǵany osy shyǵar... Qaraýy tym aýyr sezilip edi: ókpe, naz, aıanyshty muńdyq pishin bári aralasyp jatqandaı edi. Bir kezde bári birge oınap ósken balalar ǵoı. Bala kezde Yrymkúl muny oınap «qortyq» dep mazaqtaıtyn. Sol «qortyǵy» osy Zaryp. Beri kele Zaryp elde sırek boldy. Ótken qys demalysta aýylǵa kelgeninde osy Yrymkúl men Zaryp bir «qyz oınaqta» kezdesip edi. Sóz arasynda Yrymkúl ázildep:

— Jigit bop qalypsyń ǵoı! — dep edi.

— Sen — boı jetken qyz bop qalypsyń! — dep Zaryp ta kúlip edi.

Zamandastyq túri osy edi. Biraq, osy zamandastyqtaryn ózderi ashyp aıtpaǵanmen, «eljiresip súıiskenderińnen» áldeqaıda baǵaly túrde edi.

...Jurymbaıdyń taıaqqa jyǵylǵan habaryn esitkende — Zaryptyń kóz aldynan osy sýret taǵy bir shubyryp ótti. Músápirlik kúı degen osy: osyny estip otyrsa da qol ushyn berip, kómektesetin dármen Zarypta joq! Qur tilektestikten ne shyqpaq? Zaryptyń zyǵyrynyń qaınaıtyny sodan ǵoı.

Aqtyń áskeriniń qolynan taıaqqa jyǵylǵan Jurymbaıǵa Bekibaı shaldyń shyn jany ashyp bolysqanyn, Jurymbaıdyń úıin óz aýlyna kóshirip alǵandyǵyn esitkende — Zaryptyń bet álpetine azdap qan júgirgendeı boldy.

— Durys istegen eken! — dedi...

Sadyqbek oraq shyndap otyr. Jan shoshyndyrarlyq aýyr habardy birer mınýttyń ishinde umytyp úlgirip, endi ol óziniń daǵdyly qalpyna kelgen sekildi. Balǵasynyń shaqyldaǵan daýysy basqanikinen bólek: birer ánniń yrǵaǵyna salynyp urylyp otyrǵan tárizdi. Yńyldap óleń aıtady.

«Mingenim kóp aldyna qula kerim.

Shyǵarmas qula kerim qyzbaı terin.

Qabaǵy kúlimdegeni kel degeni.

Qalqanyń ustaı tústim qypsha belin...»

Óleńin aıtady da, «esittiń be?» degendeı bop Zarypqa burylady. Zaryptyń oıy «qalqada» emes, basqada: Bekibaı shaldyń Jurymbaıǵa bolysqan oqıǵasy Zarypty tym tereń oılandyrdy. «Kedeı — tamaǵynyń toıǵanyna máz» — degen keıbireýlerdiń qısyny buǵan myqty qaıshy. Qusaıyn baıdyń jaý kórgen adamyna qorǵanshylyq istegen Bekibaı shal, endi budan bylaı tamaq úshin sonyń bosaǵasyn attar ma?

Zaryptardyń oqyp júrgen shkolynda úsh ýchıtel boldy, ekeýi orys edi de, bireýi qazaq edi. Qazaq ýchıtel — Shybynbaev deıtin adyraq kóz qara jigit edi. Orynbor semınarıasyn bitirgen bilimi bar edi. Baryp turǵan ultshyl edi: álgi orys ýchıtelderimen joq nárse úshin-aq yzǵysyp, daý kóterýmen bolatyn edi; qazaq balalaryna ultshyldyq rýhty sińdirem, óz mańyna jıamyn dep áýrelenetin edi. Artynsha Ýezik «Alashordaǵa» saılanyp, sonda ketti. Ketkeni jaqsy boldy, qazaq balalarynyń senimdilerin iriktep alyp, álgi orys ýchıteldiń biri saıası krýjok ashty. Onyń ishinde Zaryp ta boldy. Krýjok sabaǵy kúńgirt máselelerdiń kóbin balalarǵa ashyp bergendeı edi. Ásirese, azamat soǵysynyń taptyq mańyzy jóninde birneshe leksıalar oqyldy. Sol krýjokta Zaryptarmen birge bolǵan Shaıman deıtin bala krýjok sabaǵynan shyǵa berip ýchıteldiń leksıasyn tálkek qylatyn edi: «Qazaq aýylyn tap jigine bólgizip kórer edi osyǵan...» — dep. Myna Jurymbaı oqıǵasyndaǵy aýyldyń jiktelip shyǵa kelýi Shaıman balanyń joǵarǵy tálkegin talqandarlyq dálel edi...

Zaryp osyny oılaı kelip, aýyr kúrsindi:

— Solaı kerek edi... Durys istegen eken! — dedi taǵy.

Oraq shyńdap Sadyqbek kenet toqtap, basyn kóterdi. Áldeqaıda bireýdiń qulyndaı shyńǵyrǵan daýysy estildi. Zaryp ta ornynan ushyp turdy. Qaptaǵan qoı kógaldyń sonaý kún batys jaǵyndaǵy shalǵynǵa kiripti. Qalyń shalǵynnan eshkiniń qaqıǵan múıizi, qoılardyń aǵarańdaǵan jony bolar-bolmas qana kórinedi. Salt mingen bireý atyn tebine umtylyp, qamshyny úıirip júr. At baýyrynda sekeńdep bireý júr; bul — baldaqty qoıshy Ýaqas edi. Shyńǵyrǵan daýys sonyki. Zaryp ne isterin bilmegendeı birer sekýnd qatty da turdy.

— Óı... Umtylsaıshy!... Óltirdi ǵoı ana sorlyny! — dedi Sadyqbek.

Zaryptyń qolyna bel oraq tústi. Aıaǵy jerge anda-sanda bir tıgendeı boldy. Alqyna júgirip bul jaqyndaǵansha bolmaı, Ýaqas qoıshy — attyń omyraýy qaqty ma, álde taıaǵyna oraldy ma — omaqata qulady. Salt kisi atynyń basyn tartyp toqtady. Kózi — Zarypta, Zaryptyń qolyndaǵy bel oraqta: «Al, isteı ǵoı isteıtinińdi, kórip alaıyn!» degen adamnyń keskini. Zaryp tónip kelip, oraqty silteı berem degende, bireý syrt jaǵynan kelip qolyn ustady. Zaryptyń qulaǵyna sybyrlady:

— Qutyrdyń ba?.. Itquly ekenin kórmeı turmysyń?... — dedi.

At ústindegi Itquly edi. Semiz tory at entigip, demin tanaýdan býdaq-býdaq shyǵaryp, typyrshıdy; Itquly da demin eki ıinnen alyp, urynýǵa qara taba almaı turǵan adamnyń kelbetinde.

Degenmen Zaryptyń ashýly túrin kórgende — Itqulynyń eti túrshigeıin dedi. Bul balany mundaı bop shyǵady degen joq edi-aý. Zaryptyń ákesi Jámpeıis deıtin kisi Qusaıyn baıdyń qulaq kesti quly esebindegi adam edi. Odan týǵan Ýaqas pen Zaryp — Qusaıyn baıdyń «máńgilik malaılary» ekeninde eshkimniń daýy joq sekildi edi. Solaı boldy da: Ýaqas aqsaq 15 jasynan beri qoı sońynda keledi. Aıaǵynyń aqsaqtyǵy bolmasa, malǵa óte kútimdi. Al, Zaryp olaı bolmady: kishkentaıynan sabaqty aınaldyrdy. Osy eldegi aýyldyq shkoldyń ýchıteli Ǵalymjan degen kisi osy Zarypty baýyr tartyp (atalas edi), jastaıynan oqytyp, eki klasty orys shkolyna ornalastyryp otyrǵan da sol. Zaryptyń ázir buzyp-jaryp ketken eshnársesi joq. Degenmen, qalpyndaǵy salqyndyq, tereń syrdy ishine búkkendeı yzǵarly pishini — Itquly sıaqtylarǵa onsha unamdy emes. Jaz oqýdan elge kelgende eki-úsh aı kisi esigine jaldanyp jumys isteı júrip, Qusaıynǵa bir jaldanǵan emes-aý! Itquly aqsaqaldyq jónimen myna «aqsaq qoıshyǵa» áldeneshe ret eskertti; «iniń basqaǵa jaldanbasyn, ózimizdiń baıdyń jumysyn istesin» — dep. Itqulynyń aıtqanyn istep osy aqsaq inisin áli bir kóndirip kórgen emes. Bul aqsaq pa!..

Búgin aqsaq qoıshyny attyń baýyryna alyp sabaǵanda — Itquly osynyń kegin alaıyn degen joq. Qoıdy shabynǵa jaıdyń — dep te ashýlanǵan joq. Munyń túpki sebebi basqada jatyr edi. «Alashorda» úkimeti qurylǵanda — sonyń eldegi «qurmetti múshesi» bop Ábdilda stýdent saılandy. «Alashtyń» ishki jumysyna aralaspaǵanmen, elde jatqanmen, bul sonyń myqty tiregi esebinde edi. Bir ret úlken jármeńke bop Alash paıdasyna «saýyq keshin» uıystyryp, kóp járdem jıyp berdi. Saýyq keshiniń ochetyn sol kezdegi «Qazaq», «Saryarqa» gazetterine jarıalap, eldegi ataqty baı-myrzalardyń «Alash» úshin «janyn pıda etetindigin» áshkerelep berdi. Bul onsha úlken de emes edi. Ábdildanyń atqarǵan qyzmeti osy ǵana bolsa, ony alashtyń tiregi edi dep dáripteýimiz oryndy bolmas edi. Ábdilda qyzmetti astyrtyn atqardy: el ishinde ólke boıyndaǵy qalyń poselkelerde bólshevık qozǵalysynyń qaı túrde óris alǵandyǵyn baqylap, tıisti jerine jetkizip turatyn edi. Poselkelerden qurylǵan partızan otrádtary ne túrli qıyndyqqa kezdesse, sonyń kóbi osynyń silteýimen bolyp otyrǵan jumys edi:

Aýyl kedeıleriniń baıǵa narazylyǵynyń kúshti ekendigin Ábdilda jaqsy biledi. Biraq osy narazylyqtyń bólshevık qozǵalysyna qalaı baryp ushtasatyny buǵan kúńgirt edi. Elge úgit júrgizýshi de, kedeıdi uıystyrýshy da — osy eldiń óz ishinen shyǵý kerek. Sonda solar kim bolmaq? Ábdilda birneshe adamdardy aıryqsha baqylaýǵa alyp, astyrtyn zerttep kórdi. Sekem alǵandaı minez eshqaısysynan sezilmedi. Sondyqtan qolda kúshtiń barynda sezikti adamdarynyń birnesheýine qaqpan salyp kórmek boldy. Imash áńgimesi osymen bastalyp edi. Imashqa qorǵan sekildenip Jurymbaı shyqty. Jurymbaıdy qysymǵa túsirip edi, julqynyp Bekibaı shal shyqty. Bekibaıdyń julqynýynan kelip Ábdilda jiptiń osy ushyn tapty. Endigi bir kerekti adam — Zaryp bala. Munyń óz basy ǵana emes, osy Zarypty jastan tárbıelep ósirgen Ǵalymjan ýchıtel — eshnársemen jumysy joq adam sekildenip úıinde buǵýmen jatyr. Oqyǵan adamnyń qalpyn istep Ábdildalarǵa úıirilýindi bilmeıdi. «Alash» uranyna oqyǵandardyń kóbi ún qosyp jatqanda da, Ǵalymjan úndemesten qaldy. Neǵyp bul eshnárseni sezbeıtin, elemeıtin boldy?

Mine, Ýaqasqa tıgen osynyń ushqyny. «Ózime tıistini istedim» degendeı bop Itquly at ústinde mardamsı turdy. Endi osydan shyǵatyn qorytyndyny baıqaý kerek: kim, ne aıtar eken? Keń jazyqtyń ólkesin alyp jatqan qalyń shóp buǵan qalaı qarar eken? Itqulynyń kópten kóz tikkeni de osy top edi-aý...

Áýes kórgen sekildenip shópshiler andap jıyla qaldy. Birsypyrasy — at ústindegi Itqulyǵa da jýymaı, qulap jatqan Ýaqasqa da jýymaı, úrpıisip anadaı jerde turdy. Ýaqasty Sadyqbek súıep turǵyzdy: baldaǵy ortasynan omyrylypty; oń jaq betimen jerdi súze qulaǵan eken, bet terisi sypyrylyp, qyzyl qan josyp aǵyp tur.

Itqulynyń turysyna birsypyra qadala qarap, Zaryp Ýaqasqa buryldy. Itqulynyń qıańqylyq túrin Zaryp seze aldy. Jalǵyz Itqulyny jeńgenmen de, Zaryptyń kegi bitpeıdi. Kek túbi tym tereńde jatyr. Zaryptyń ózin-ózi ustaı bilgeni osydan. Budan góri de ushqalaqtyqqa salynbaı, bolǵan oqıǵanyń egjeı-tegjeıin biletin salmaqty pishini sebep boldy.

Úrpıip turǵan shópshiler Zaryp pen Ýaqastyń mańyna toptandy. Músirkegen sóz eshqaısysynyń aýzynan shyqpaǵanmen, tunjyraǵan pishinderi ishki narazylyqty syrtqa eriksiz shyǵaryp turǵandaı edi.

— Qaıyryńdar ana qoıdy!.. Búldirtpeńder báıekti! — dep, Itquly Zaryp turǵan jaqqa qarap barq etti.

Shaqshıǵan ala kózi burynǵysynan kóri de alara túsip, shalǵyn ishindegi qoılarǵa qadaldy da turdy. Qoıǵa emes-aý, sol qoıdy qaıyryp, ıirip, shalǵynnan shyǵaryp júrgen Daıyrbekke qadaldy: eshkim jumsamastan qoıdy qaıyryp, ıirip, shalǵynnan shyǵaryp keledi ol.

Itquly kúrsindi. Daıyrbek — Qusaıynnyń esiginde júrgen kóp malaıdyń biri. Ýaqasqa jany ashı qalýyn kórdiń be!.. Itquly qamshymen ymdap bir jigitti janyna shaqyrdy. Domalanǵan sary jigit qanden ıtshe erkelep, Itqulynyń úzeńgisin ustaı turdy. Itquly basyn tómen búkti:

— Imashtyń bul mańǵa kelgeni sezilmedi me?..

— Joq.

— Qulaǵynda bolsyn: surastyr!.. Anyqta!.. Sosyn...

Itquly Zaryptarǵa qaraı túsip, álgi jigitti ońasharaq alyp shyqty:

— Analardyń ishinde bol. Kim ne aıtar eken, bir túgin túsirmeı maǵan jetkizersiń...

Osyny aıtyp Itquly ózen jaqqa bettedi.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

Áldeqaıda — kókjıegin beldeýlegen qara bult óz ininen ózi kóterile qomaqtala kelip, kúnbatys jaqty tegis qaptady. Kúrkiregen daýsy asqar taýdy silkilep aýdarǵandaı, áldekimderde óshi bop, sol óshin alý úshin aıanbaı silkingen ispetti edi. Bultty tilgen naızaǵaıy — batyrlardyń jyryndaǵy «aspahannyń qylyshynsha» jarqyldap, dinshilderdiń talaıyna duǵasyn eriksiz oqytqandaı edi. «Álem júzine shashatyn aqtyq nurym osy boldy-aý!» degendeı bop, kún kózi sharby bulttan syǵyrańdap qarap az turdy da, túılikken qara bulttyń qushaǵyna kirdi. Jer betine qoıý qarańǵylyqtyń shymyldyǵy jaıyldy. Jel ekilenip birese ońnan, birese soldan soǵyp, aqyrynda bu da belgisiz bir iri jumysqa ázirlený úshin ál jıyp alaıyn degendeı bop, tyna qaldy. Aýyl adamdary úılerinen óre shyǵyp, bult syńaıyn, jel yńǵaıyn baıqaıyn degendeı — áldeqaıda qadalyp qaraýmen boldy. Túnergen bulttyń túri tym qorqynyshty: túpsiz qarańǵylyq álem júzin tegis kómip, «qıamet qaıym» á degenshe bolǵaly turǵan sekildi. Mundaıda bápelep otyrǵan kıiz úıdiń baspana bolýǵa jaramaǵany-aq jaman. «Usharyn jel, qonaryn saı bilgen» osy kıiz úı... Áldeqaıda — aýyl shetinde toqyldap bir toqpaqtyń daýysy shyǵyp edi, aýyl adamdarynyń bári de tap osyny kútip turǵandaı bop toqpaqqa jabysty. Úı ústine arqan tastaldy. Pysyq áıelder úıgen tezekti jıyp, japty. Salaq áıelder tezektiń keregin tap sol mınýtte sezgendeı bop, jalma-jan qapshyq arqalap, qabyl-qubyl tezek tergen boldy. «Kún jarqyldaǵanda — jaıdyń oǵyn tartady-mys» dep birer kempir samaýyr, shylapshyn sıaqty jez ydystaryn shıdiń ishine tasalaı jınap, ústin dastarqanmen japty... Túnergen bult osy elden ósh alýǵa ázirlengen sekildi de, bular soǵan kónbeımiz dep ózderinshe qam istep jatqandardyń túrinde edi.

Bul — «Qorjyntomardyń» qyratynda otyrǵan Qusaıyn baıdyń aýyly edi. Ózine qaraǵan malaı-qońsylarymen biróńkeı jeti-segiz úı bop Qusaıyn otyr. Qalǵan onshaqty úıdi mańyna jıyp, «osylarǵa men tirekpin» degen sekildenip, tomardyń kúnshyǵys jaǵynda Jumaseıit qajy otyr. «Aýyl adamdary» degenimiz kileń qyz-qyrqyn, áıelder. Erkekterdiń birsypyrasy jumysta, birsypyrasy at ústinde — áńgime sońynda, Qusaıyn baıdyń ózi de úıde joq. Kátıma báıbishe — buǵaǵy salbyrap, maı basqan beti tóńkergen tabaq sekildenip, sol battıǵan bettiń ortasynan murnynyń ushy ǵana qyltıǵandaı bop, yrǵala basyp, aq úıdi orady. Úıiniń kıgizin ońdaǵan boldy. Baýlaryn ustap qarady. Kózi eriksiz tomar basyna buryldy: tomar basynda — taıaqty keýdesine tirep Jumaseıit qajy tur. Onyń da kózi osy jaqta sekildi. Kátıma báıbisheniń oıyna áldeneler túskendeı bop, kúrsindi. Áldenege kúlimsiredi. Búgin baı da úıde joq-aý... Jarq etken naızaǵaı báıbisheniń betin tilip ótkendeı bop, ol aýzyn kúbirletip duǵa oqydy. Áıtkenmen, kóz shirkin óz degenin istep, sonaý tomar basyndaǵy qajydan aıyrylar emes.

Qajynyń qara toqaly — jaǵyna pyshaq janyǵandaı aryq pishindi adam. Qaz moıyndy bolǵandyqtan ba eken, sol kisiniń kúre tamyry, áldenege bileýlenip kórinip turady. Bir aıaǵynyń naqyrty bar, sonysyn bilgizbeımin dep júrgende aıaǵyn jorǵalap basady. Sonda da muny aýyl áıelderi syrttan «aqsaq qatyn» dep tildeýmen bolady... Osy qara toqal toqpaqty qolǵa alǵanda — dúnıeni japyryp jibergendeı bop qushyrlansa da, eki-úsh siltegennen keıin alqynyp, toqpaqqa súıenip turyp qaldy. Buǵan qaraǵanda — Naǵımanyń jastyǵy ma eken, álde, qaıraty basym ba, eki-úsh jerden qazyq qaǵyp, otaýyna arqan salyp, bastyryp ta úlgirdi. Qandaı jumysqa bolsa da Naǵıma túsirimdi-aq. Jáne jumys istegen áıeldeı alqy-salqy bop júrmeıdi, boıy-basy kútimdi, syp-sypa ǵana.

Toqpaqqa súıenip turǵan qara toqaldyń kózi Naǵımany jeýmen boldy. Osy ekeýiniń birinde «enelik», birinde «kelindik» joq, sózben shaınasyp, betteri ashylyp bolǵan adamdar. Naǵımany qorlyqqa salý úshin bul toqaldyń istemegeni bar ma! Úı túıtiginiń bárin jalǵyz Naǵımaǵa istetý úshin eń arǵysy qyzmetker áıel de alǵyzbaı otyr. Óshtiktiń basy toqaldyń «júrisinen» týyp edi: Naǵıma bir ret sony sezip qaldy da, ishine saqtaı almaı, birer abysynyna syr ǵyp aıtty. Syr — syrtqa shashyldy. Toqalǵa onymen túk te bolǵan joq, jazany Naǵımanyń ózi tartty: toqaldyń shaǵystyrýymen Nurǵalı myrza Naǵımany eki kúnniń birinde uratyn boldy. Biraq bul Nagımany shimirkendirip ashyndyrmasa, qajytpady. Toqaldan bolsyn, Nurǵalıdan bolsyn, osynyń kegin qalaı alamyn? —degendeı bop, Naǵıma aýyr oılarǵa batatyn edi.

Qara toqal Naǵımaǵa qaraı túsip az turdy da:

— Áı, nemdi bitirip tursyń?

— Óziń nemdi bitirip tursyń?

— Oı betpaq!.. Oı betiń tilingir!

— Ózińniń betiń tilinsin!

— Bátir-aý, myna saldaqy...

Qara toqaldy ashý býyp, túsi kógildirlendi. Áldeneni aıtqysy kelgendeı — erni jybyrlady. Toqpaqty jerden bir kóterip, bir qoıdy.

— Beıi ákel toqpaqty, — dedi bireý.

Bul — Saqaý Dosmaǵambet degen kisi. Qajymen atalas — arasy bes ata. Qara toqaldy «jeńeshe» deıdi. Toqal ony «Tórejan» deıdi. Toqal sıaqty Naǵımamen ósh adamnyń biri osy.

— Keıbez keıin ne aıtty jańa?

— Búgin túnde kelsin dedi saǵan... Kútemin dedi...

— Qoı-aý...

Toqpaqqa súıenip Dosmaǵambet turdy. Toqaldyń beti kúlim qaqty.

— Óziń aıtshy, óziń! — dedi Dosmaǵambet.

Toqal ony shyntaqpen qaqty:

— Aqyryn... Qajy kele jatyr, — dep.

Júkti áıelshe shermıip qajy keldi. Baqa kisiniń semirgeninen jeksuryn ne bar eken: kól baqasha tyrbıyp turǵany. Bet bitisiniń ózi de tym súıkimdi emes. Iektegi qoıý qara saqaly, jan-jaǵyn qyryp tekshelegennen be eken, qoshqarǵa baılaǵan kúıek sekildenip kórinedi. Az ǵana jer júredi de, mańaıymdy bir sholyp alaıynshy degendeı bop, taıaqty keýdesine tireı turady. Sol kúıi uzaq turyp qalatyn da kezi bolady. Sózge tym sarań, tunjyrap oılanýy kóp. Jurt muny: «dúnıeden qol úzgen, aqıretin ǵana oılaıtyn adam» — dep dáripteıdi...

Qara toqal qaıqańdap, qajynyń aldynan shyqty. Kózqarasy «búgin seni arbap baǵaıyn» degen adamnyń túri. Osyny seze qalǵandaı bop qajy teris buryldy. Sonaý kóz ushynda tútinshe burqyraǵan shań. Qara qoshqyl bult túri bozań tartty. Jel ekilene soǵyp, shala bastyrylǵan úılerdiń kıgizin qolpyldatty; túndigin julyp áketti. Erjetken qyzdar kerbezdikti tastap, bir jaq shekesine taman qısaıta kıgen tóbeteıdi qolymen basty. Keń etekti kóılekter jelmen jelpildep, keıbir kelinshekterdiń basyna túrilip, ata-enesiniń aldynda uıatty qylǵandaı boldy. Ásirese, esik aldynda tyrbıyp turǵan qajyny kórip, «osy uıalǵanym da jeter» degendeı bop keıbireýi úılerine kirdi.

— Qajy-aý, kirseıshi úıge! — dedi qara toqal.

— E, úı qulasa qaıtem? Qutyla almaı júr me eń menen?

— Baıǵus-aı, joqty aıtasyń-aý...

Jaýynnyń aldy burshaqpen bastaldy da, jurtty úıge eriksiz qýyp tyqty. Tútep soqqan borandaı bop jaýdy. Úı tóbesinen tamshy sorǵalady. İrgeden irkilgen sý jyltyńdady. Qyz-kelinshekter uıalǵandy bylaı qoıyp, másini sheship, balaqty túrindi; kesteli etekter yshqyrǵa qystyryldy. Eń arǵysy qajy otaǵasy da — júndi balaǵyn jalańashtap, úı ishinde jalań aıaq júrip, balalyq ómirin eske túsirgendeı boldy.

Uzamaı jel báseńdep jańbyr saıabyrlady. Soltústikten «kempirqosaq» kóterilip qyzyldy-jasyldy belbeýmen kók júzin orap býǵandaı boldy. Bult tóbeden aýyp, jarqyrap kúnniń kózi shyqty. Aýyl ishi qaıtadan adammen qaınady. Úı aralary kól-kósir sý. Jeroshaq bitkender sýǵa shópildep tolypty. Qaıda sýdyń mol jeri bolsa, sony izdep, shalpyldatyp balalar júr. Balalardan qalyspaıyn degendeı — tyrbańdap sekirip kólbaqa ańdady. Óziniń túri ońyp turǵandaı, — qajynyń unatpaıtyn maqulyǵy — osy kólbaqa, aıaǵynyń astyna kelgen bireýin taıaǵymen yrǵytyp:

— Shirkin... Ne joq eken bularǵa?.. — dedi tyrjıyp.

Kún uzaqqa úıezdeýmen turǵan jylqy tym-tyraqaı jaıylyp óriske ketti. Jeli basynda úrpıgen qulyndar ǵana. Naǵıma — beldemshesin baılap, shelegin kóterip, bıe saýýǵa shyqty. Qulaǵyndaǵy úzbeli syrǵa kún kózine jarqyldap betine soǵyp keledi. Aqshyl beti burynǵydan góri de jarqyraı túsken sekildi. Ásheıinde túńilýmen júretin qabaǵy — naq osy mınýtta áldenege jazyla túskendeı. Burq-sarq kelgen tabıǵat qandaı jadyrap, jaılansa, bu da sondaı kóńildi: naq osy mınýtta kim kezdesse de, ashyq júzben sóılesip, júrek syryn aqtaryp, aptyp beretin adamnyń pishininde.

Ásheıinde kez kelgen áıeldi ertip júre berýshi edi, bul joly óristegi jylqyny jıyp keletin adam kerek boldy. Osy syltaýmen Naǵıma ár úıdiń esik aldynan ótip, adam qarastyrdy. Shetki julym úıdiń esiginen qaraǵanda — tór aldyndaǵy jalǵyz abdyraǵa arqasyn súıep, dombyrany dyńǵyldatyp otyrǵan Qultýmany kórdi. Úıinde otyrsa, Qultýmanyń qolynan dombyra túspeıdi, sabalap urady da otyrady. Onysy ne kúıge, ne ánge kelmeıdi. Esikten qaraǵan Naǵımany kórip, Qultýma basyn kótere tústi. Kúńgirt tartqan julym úıdiń ishine esikten qaraǵan Naǵımanyń bet ajary aıryqsha bir sáýle shashyp turǵandaı edi.

Naǵıma kúlimsiredi:

— Shópke ketem degen joq pa eń?

— Shópke me? Shópke... Jaýyn bolatynyn bilip barmadym, — dedi Qultýma yrjańdap.

Shynynda da Qultýmanyń shópke shyǵamyn dep ázirlengenine aıǵa jaqyn boldy. Áli úıinde. Tósek ústinde jún ıirip otyrǵan qara kempir urshyǵyn tizesine qoıyp:

— Áldeqashan ketetin edi, meniń jibermeı júrgenim ǵoı, — dedi.

Osyny aıtty da, qara kempir kúrsindi. Bóten kisiniń aldynda kóz ǵyp solaı deıtin ádeti, áıtpese, jaıshylyqta bul kempir: «jurtpen qatar kásibińdi iste!» —dep Qultýmaǵa qaqsaıdy da otyrady.

— Júr endeshe, bıe saýdyr, erteń shyǵarsyń shópke, — dedi Naǵıma kúlimsirep.

Kútip otyrǵany osy sekildenip Qultýma tura umtyldy.

Aýyl áıelderi Naǵımanyń ajarǵa táýirligin, kerbezdigin, kisimen tez shúıirkelese ketetin ashyqtyǵyn kúndeıdi. Naǵımanyń bir erkekpen ońasha sóıleskendigin kórdi dese, ósekshi aýyzdar jybyrlaı bastaıdy. Qara toqaldyń jurtqa Naǵımany tanytýy solaı. Bir úıde otyrǵan enesi aıtqan soń kim nanbasyn. Myna Qultýmamen birge bara jatqanyn kórgende, birer better tyrjańdap:

— Saldaqy... Jańa tapqan eken teńin!... —dedi.

— Báse... Qultýma neǵyp aýyldan shyqpaı júr desem?... — dep keıbir áıelder tereń syrdy jańa uǵynǵan adamdaı bajyraıa qarady.

Qultýma men Naǵıma qatar júrip keledi. Aralary tym jaqyn. Qultýma alystaǵandaı bolsa, Naǵıma kúlimsireı qarap, jaqyndaı túsedi. Kúlimsiregen osy shyraı kimdi bolsa da sıqyrlaǵandaı-aý. Qultýmanyń boıynda qyzýlyq. Alyp ushqan oınaqy oı — áldeqaıda tumanǵa ma, saǵymǵa ma — kómilip, buldyr eles bergendeı.

— ...Aıtaıyn ba ne oılap kele jatqanyńdy? —dedi Naǵıma kúlimsirep.

— Aıta ǵoı, — dedi Qultýma qyzarańdap.

— Aıtpaımyn... Qaı bir erkek eń sen...

Osyny aıtyp Naǵıma taǵy kúlimsireı qarady. Qultýmanyń beti órtshe qyzaryp keledi. Ekeýi birsypyra únsiz júrip otyrdy.

— Oıyńa birdeme alyp júrme... Ásheıin... Jaqsy kórgennen aıtam. Ańqaýsyń. Jurtqa kúlki bolýmen júresiń...

Osyny aıtqanda — Naǵımanyń kúlimsiregen shyraıy kenet bultqa kirgen kúndeı qońyrlandy.

— Kúlki bolma... Eshkim kúle almaıtyndaı bolsyn! Kúlgenderden óshińdi ala bil!..

Naǵımanyń osy sózi Qultýmaǵa tym jaqyn, jan ashyr adamnan estiletin sóz sekildendi. Qultýma bul joly Naǵımaǵa salqyn qanmen qaraı aldy. Naǵımanyń shyraıyndaǵy qońyrqaı pishin — qaraǵan adamdy ekinshi oıǵa jetektegendeı edi.

Qultýma jylqy jıyp kelýge ketti de, Naǵıma jeli basynda uzaǵyraq otyryp qaldy. Jylqy jıyp kelgenshe úıinde otyrsa da bolatyn edi, sony ádeıi istemedi. Naǵımanyń osy otyrysyn ósekshiler myń saqqa júgirtedi. Meıli, solardy sóıletý úshin Naǵıma osyndaıdy ádeıi isteıdi.

Tomardyń sonaý súırıgen tumsyǵynda birsydyrǵy úıler otyr. Úıleriniń syrtqy pishini — aqty, qarany aralastyra jamaǵan eski shapandy kózge elestetkendeı. Boıjetken qyz sol aýyldan shyǵyp, tomardy jaǵalap, beri bettedi. Naǵıma tanyp otyr: Bul — Jumakúl edi. Keshegi oqıǵadan keıin Jumakúldiń úıi sol aýylǵa kóship bardy. Sodan beri bir adam sol aýyldan beri attaǵan emes. Aýyl arasynda ásheıinde bola beretin arazdyqtan góri — munyń túri áldeqaıda bólek. Kóp zamannan beri birigip, bir oshaqtyń basy sanalyp kelgen osy eki aýyl — kúni keshegi oqıǵadan keıin atquıryǵyn kesisip, taza aıyrylysqan sekildendi. Sonaý aýyldyń ne oılaǵandaryn ózderi bilsin; Bekibaı shal ashý shyǵaryp, Jurymbaıdyń úıin kóshirip áketkennen keıin, Nurǵalıdyń otaýynda otyryp: Nurǵalı, Ábdilda, Moldash, muǵalim, Itquly — beseýi sol oqıǵaǵa qorytyndy istegen sekildenip, ózara keńeske kiristi.

«Bular betin kórsetti. Kimniń kim ekenin tanydyq. Endi órtti órshitpeı sóndirýimiz kerek!» — dedi Ábdilda stýdent.

Osy qorytyndyny qolǵa ustap Itquly Imashtyń izin ańdýǵa ketti. Nurǵalı men Ábdilda eldiń pysyqtarynyń basyn quraý úshin attandy. Moldash muǵalim — Ábdildanyń tapsyrysymen qalaǵa jóneldi. Qusaıyn baı ólgenge bata oqýdy syltaý ǵyp, Asambaımen sóılespek bop jóneldi. Naǵıma osynyń bárin óz qulaǵymen estip, sezdi. Ásirese, Ábdildalardyń tisin qaıraǵan adamdary: Nurtaı, Imash, Zaryp, Ǵalymjan ýchıtel; osylardy astyrtyn aýyzbirlik istep júr degen qorytyndy shyǵaryldy. Ne istemekshi eken olar? Bu adamdardyń bárin de Naǵıma jaqsy biledi. Nurtaı deıtin — Bekibaı shaldyń balasy ǵoı. Jas jaǵynan Nurǵalımen qurdas. Qazaq ádetinde qurdastan tatý adam bar ma. Biraq, sol «tatýlyq» Nurǵalı men Nurtaıdyń arasynda joq sekildi. Nurtaıdy Nurǵalı shaqyrtyp aldy. Tigin tigip osy Naǵımanyń otaýynda sol Nurtaı onshaqty kún jatty. Minezi qyzyq edi óziniń: qurdas dep ázildesip, artyq sóz aıtý — Nurtaıda bolsaıshy. Beli búgilip, kózi tigininde, tunjyraıdy da otyrady. Yńyldap óleń aıtady. Qur yńyldaǵan daýysy bolmasa, óleńi estilmeıdi. Sóz tartý úshin Naǵıma bir ret: — «Ýa páli... Soǵa tús!»—dep edi.

Nurtaı basyn kóterip, Naǵımaǵa sál qaraı túsip, júzin azdap kúlimsiretip edi. Biraq, bul shyn kúlkiniń túri emes edi. Nurtaıdyń osy salqyndyǵyn Naǵıma nege joryrǵa bilmeı-aq qoıǵan. Naǵıma bir ret: — «Qurdas-aý, sen nege ýhileı beresiń?»— degende, Nurtaı julyp alǵandaı ǵyp: — «Onda seniń neń bar?..» dep, shap ete túsip edi. Nurtaıdyń osy sózi Naǵımaǵa tym qatań tıip edi. Menmendik oı ashý aralas kóterilip, Naǵıma Nurtaıdy sodan bylaı unatpaıtyn sekildenip júrdi. Biraq Nurǵalı men Ábdilda soǵan tisin qaıraǵannan keıin Nurtaıǵa degen ashýdan arylyp, Naǵıma endi sony ózine tilektes adam sekildi kórgendeı edi.

Naǵımanyń myqty jaýy — óziniń eri Nurǵalı. Áıeli bop qoınynda jatqany bolmasa, atýǵa oǵy joq adamdaı. Arazdyq kúı Naǵımanyń qyz kúninen bastaldy. Naǵımanyń 17-degi kezi edi. Nurǵalıdyń aıttyryp, «sútaqysyna» sheıin berip, uzatyp alýǵa jaqyn kezi edi. Biraq er jetip otyrǵan qalyńdyǵym bar eken-aý dep Nurǵalı at izin sala bilmedi. Ákesi ólip, Naǵımanyń úıi «jetim bala, jesir qatyn» atandy. Qalyńdyǵynyń osy kúıin qorashsynyp, menmendikke salynyp, eskermeýi de múmkin. Ekinshi jaǵynan — Nurǵalı týraly: «Tana elindegi bir qyzben kóńil qosyp, sony almaqshy bop júr eken» degen ósek te tarap júrdi. Qaıtkenmen de, Nurǵalıdyń sondaǵy qalpy — Naǵımanyń qanyn qyzdyrǵandaı, namysyn qozdyrǵandaı edi. Naǵımanyń sheshesi jylaıtyn edi ońashada «qalqam-aı, baǵyń ashylmaıtyn bola ma?..» — dep. Bu da Naǵımany ot bop kúıdirýshi edi. Kermese de, bilmese de, Nurǵalıǵa degen ashý, salqyndyq oı — osydan bastap týyp edi... Naq osy kezde Jumataı deıtin muǵalim osy elge kelip, bala oqytty. Naǵımanyń nemere aǵasynyń úıinde turdy. Jas qana jigit edi. Kıiminiń bári oryssha. Júris-turysy eldiń eski ádetine qaıshy. Dinshilder ol muǵalimge «kápirlik mórin» basty. Kempir-shal ony jaratpaı, jıyrylyp qarady. Shoqyndyrady del balasyn oqýǵa bermegen sopylar da boldy. «Qazaq balasysyz ǵoı, shegere tartpasańyz, eldi úrkitip alarsyz; eldiń ádetine beıimdele túsińiz» — dep aqyl aıtýshylar bolsa da, oǵan ıligetin Jumataı muǵalim emes edi. «Qyryq kisi bir jaq, qyńyr kisi bir jaq» degendeı, sol kezdegi el turmysynyń sheńberine syımaı, jaratylysy bólek turǵan adam sekildi edi. Jumataı muǵalimdi Naǵımaǵa súıdirgen, mine, osy qasıeti edi.

Jumataı muǵalimdi Naǵıma kóp ýaqytqa sheıin jasyryn súıdi. Uzatylatyn qyzda aldaǵy ómiriniń jabdyǵyn oılaýdan basqa oı bolmaqshy emes qoı. Basqa oıǵa kirse, el ádetine qaıshy. Biraq, áldenege sol kúnniń ózinde-aq, sol ádetke qaıshy túsýge — osy Naǵımanyń jany qumar sekildi edi. Nege ekenin ózi de bilmeıdi, áıteýir bir nárse eriksiz ıtermelep, Naǵımany osy kúıinen shyǵaryp áldeqaıda — kóz kórmes qarańǵyǵa ma — jetelep alyp ketýge ázir turǵan sekildi edi.

Jumataı muǵalimniń qalpynan jurt ne túrli óreskeldikti kútken sekildense de ol sypa ǵana júrip, oqytqan balasyn ǵana bildi. Munyń ornynda birer «dinshil» molda bolsa, áldeqashan eldiń arasyn shýlatyp, arylmas ósekke ilingen bolar edi. Jumataı muǵalimniń osy qalpy da Naǵımanyń kózinde onyń qasıetin ósire tústi.

Ásirese, Jumataı muǵalimge Naǵımanyń tym óshikkeni — onyń buǵan da salqyn qanmen «kóptiń biri» dep qana qaraǵandyǵy. Naǵıma onda jigit qyzyqpaıtyndaı qyz ba edi! Jumataı muǵalimniń basqa jumysynyń bári — onyń shyn nıetpen istegendigin kórsetse de, Naǵımaǵa salqyn qaraǵansýynda rıalyq bar. Naǵıma osylaı uǵyndy. Rıalyq qalypqa túsý — Jumataı sıaqty jigittiń jaratylysyna laıyq emes! Endeshe onyń osy kemshiligin ózine moıyndatý kerek! Mine, osyny isteımin dep júrip, Naǵıma súıispenshilik otynyń qulaǵyna kirgenin sezbeı de qaldy. Jáne bul áldeqalaı kóńildiń aýytqýy emes, júrekke máńgilik daq salarlyq jumys boldy. Ekeýi kezinde qalyń kópshilikten osy isterin búrkemekshi de bop júrdi. Biraq aýyl ómirindegi ósekshilik qalyp bul búrkeýdiń shymyldyǵyn ashty... Osy oqıǵadan keıin uzamaı uzatylyp, Naǵıma bul elge aýyr kináni arqalap kelgen boldy. Abysyn-ajynnyń tabasyna qaldy. Jurt kúlkisine ermek boldy. Basynan taıaq ketpedi. Biraq jurttyń tań qalatyny da, Naǵımanyń óziniń tańyrqaıtyny da — osy turmysqa ezilip, qajýyndy bilmeıdi; qaıta órship, shymyrlana túsken sekildenedi.

...Áńgime — álgi tomar jaǵalap kele jatqan Jumakúlden shyǵyp ketti-aý. Jumakúl júrip otyryp Naǵımanyń tusyna keldi. Qolynda shybyq: buzaýyn ba, atyn ba — izdep shyqqan bolar. Aýyr oıǵa batqan adamdaı basy tómen búgilýmen keledi. Jalańbas. Uzyn qara shashyn naq jelkesinen býnaı bir baılap, arqasyna bos salypty. Basqa qyzdardaı qulaǵynda bylǵańdaǵan syrǵa da joq. Tósine taqqan ilgek, tumarsha degender de kórinbeıdi. Saýsaq saıyn samsaǵan saqınalar da joq. El ádetine jat pishin osy Jumakúlde bar. Naǵıma muny birinshi kórgende-aq solaı dep uǵynǵan. Biraq, áldenege osy ekeýi ejil-qojyl sóılesip, shúıirkelesip kete almady. Belgisiz bir sebep aralaryn kertelep, jýystyrmaı turǵan sekildi edi. Jumakúldiń alystap ketýine bir ret Naǵımanyń ózi de sebep boldy. Bári Ábdilda stýdenttiń kesiri. Ótken qystyń ishi edi. Nurǵalı jolaýshylap ketti de, Naǵımanyń otaýy bos boldy. «Jumakúldi úıine shaqyryp, májilis iste» dep Ábdilda buǵan ótinish aıtty. Mundaı jumysty isteýge — qazaq ádetinshe — jeńge mindetti ǵoı. Naǵıma osy Jumakúlge baryp jumysyn aıtqanda, Jumakúl eki sózge kelmeı: — «Myrzańa sálem aıt: tálkek qylmasyn!..Teńin taýyp júrsin!» — dep edi. Ábdilda sıaqty oqyǵan myrzanyń betin qaıtarý — anaý-mynaý qyzdyń qolynan kele me? Osy minezi úshin Jumakúldi Naǵıma burynǵydan da artyǵyraq unatqan sekildi edi. Biraq osy oqıǵadan keıin Jumakúl buǵan syrt berip, syr ashyp sóılespeıtin boldy. «Meni buzyq áıelge sanaıtyn jurt ósegine munyń da qosylǵany-aý» — dep oılap Naǵıma Jumakúldi eskerýdi qoıa bastap edi.

Aýyr oıǵa túsip kele jatqan Jumakúldiń myna túri — Naǵımaǵa áldenelerdi eskertkendeı boldy da, ol daýystap:

— Áı, qyz! Meni dalada turǵan qaraqshy dep bildiń be? Kele ketseıshi beri! — dedi.

Jumakúl selt etkendeı bop tura qalyp, burylyp qarady. Naǵımanyń shyraıy kúlimsireýli. Bul — dos-jarlyqtyń belgisin beretin naz kúlki me? Álde, tabalaǵan jaýdyń astarly ýly kúlkisi me? Jumakúldiń basyna nendeı pále tónse, sonyń bári Sarynyń tuqymyna qaraǵan shańyraqtan úrpıip shyǵyp jatyr. Naǵıma — syrt qaraýǵa sol shańyraqtyń biriniń «erke sulý kelini». Endeshe budan dostyq kúlki kútý qıyn. Osylaı dep uǵyndy da, Jumakúl buǵan shimirkene qarady. Jumakúldiń oıyn sezgendeı bolyp Naǵıma ornynan turyp, munyń janyna keldi. Kúlimsiregen shyraıy qońyrlanyp, Jumakúldiń aýyr qaıǵysyn bóliskisi kelgen adamnyń túrinde edi.

— Men seni budan bylaı «Erke qyz» deıinshi.

— Demeı-aq qoı, erke bolǵan jerim joq...

Naǵıma burynǵysynan góri de jaqyndaı túsip, Jumakúldiń qolyn ustady:

— Erkem... Meni jatqa sanama... Olardyń otyna meni kúıdirme. Meniń qandaı kúıde júrgenimdi basqalar bilmegenmen seniń bilýiń kerek edi!..

Naǵımanyń sońǵy sózi kóz jasyna býlyǵyp shyqty. Naǵımanyń jylaǵanyn Jumakúldiń bul birinshi kórýi. Baıy basynan taıaq aıyrmaı otyrsa da, el óseginen aıaq alyp júrgisiz bolsa da, sonyń eshbirin eleń qylmaı, ótirik jaıdarlyqpen kúni ótetin arsyz, namyssyz adam ǵoı — dep oılaıtyn edi Jumakúl muny. Naǵımanyń myna túrin kórgende — osy oıy bekerge shyqqandaı boldy da, Jumakúl ańyryp turyp qaldy. Tas baýyrlyqtyń da orny bólek. Jylaǵan, nalyǵan adam — Jumakúldiń serigi sekildi. Endeshe Naǵımaǵa birer jyly sóz aıtyp, dostyq kóńilin bildirý kerek. Biraq Naǵıma Nurǵalıdyń áıeli bop otyrǵanda — Jumakúl buǵan osyny isteı ala ma?

— Nesine jylaısyń? Qorlyqqa salyp otyrǵan kim seni?... Kúıiń kelmese, shyq ta ket!..

Naǵıma bosaǵan boıyn kenet jıyp shıraǵan sekildi bop, oılana qaldy: «ras, súıtsem qaıter edi? Buryndy-sońdy muny nege oılamady eken? Álde oı túsirgendeı adam bolmady ma?..» dep oılady Naǵıma. Ras, adam bolmady. Qandaı aýyr kúıde júrse de, sol turmysyn buzyp, muny basqa oıǵa shyǵady dep eshkim oılamaǵan shyǵar. Shynynda Naǵımada ondaı oıdyń bolmaǵany da ras. Jumakúldiń kesek aıtylǵan jalǵyz aýyz sóziniń — myń saqqa júgirtkendeı bop oıdy kenet talqandaýyn kórdiń be! Mundaı sóz Jumakúlden shyǵýǵa ǵana laıyq... Naǵıma Jumakúldi qushaqtaı aldy:

— Erkem! Shyn dosym ekensiń: qajyǵan kóńilge ermek taýyp bergen sen boldyń! Onyńdy ómiri umytpaspyn... Endi túsindim: qur jylamaýym kerek eken...

Az turyp Jumakúl óz jónine ketti. Ekeýi basqa sóz aıtpady. Áıtkenmen, ishki sezimderi osy ekeýin osy saǵattan bastap burynǵydan áldeqaıda jaqyndastyra túskendeı boldy.

Qultýma jylqyny jıyp kelip, bıe saýdyrýǵa kiristi. Qulynnyń basyn ustap turyp, bıe saýyp jatqan Naǵımaǵa birdeme aıtqan boldy. Naǵıma onyń aıtqanyna túsinbedi, tek kúlimsiredi de qoıdy. Basy tuman. Ne oılaǵanyn buldyr sezedi. Jalǵyz ashyq nárse: «ketsem qaıter edi?» degen suraý. Osyǵan jalǵasa qomaqtalyp: «qalaı ketpeksiń? Qaıda barmaqsyń? Tórkinińe barǵanmen seni tynysh otyrǵyza ma? Saǵan qorǵan bolatyn kim bar edi?..» — degen sıaqty qaýip bulty qabyndap kóterilip, Naǵımanyń úmit sáýlesine bólengen ajaryn kenet búrkep kete bergendeı bolady.

Tórt-bes salt atty samsap, Bekibaı aýylynyń aldyn oıystaı ótti de, osy aýylǵa bettedi. Aýylǵa tikelep júrse, tomardyń sonaý jıegimen júrgen bolar edi, ádeıi soǵa keteıin degendeı bul jolaýshylar jelige qarap oıystap keledi. Oıyn-toı izdep júrgen bozbalalar bolar deıtin — qoldyń bos ýaqyty emes. Sonda bular kim bolmaq? Naǵımanyń kózi osy jolaýshylarda bolyp, sur qýlyqtyń baýyryna baıqaýsyz otyra berem degende, sekemshil qýlyq bıe ádettegisin istep, aıaǵyn siltep Naǵımanyń qolyndaǵy kónekti domalatty. Naǵıma aýyr oıdan sál aryla túsip, sur qýlyqtyń baýyryna ekinshi otyrǵansha, jolaýshylar da jelige jaqyndap qaldy.

— Qaıdarlar eken ǵoı, — dedi Qultýma.

Naǵıma selt etkendeı bop, bıeniń jelinin ustaǵan saýsaǵy sol kúıi qozǵalyssyz qaldy. Qaıdardyń atyn esitken mınýtta — Naǵımanyń qıalynda myń túrli oı taramdanyp, alysyp jatqandaı boldy.

Basqa jigitterden bóline túskendeı bolyp, Qaıdar týra bıe saýyp jatqandarǵa keldi.

— Saýar kóbeısin, sulý jeńge!

— Aıtqanyń kelsin, shyraq!

— Den-qalyńyz saý ma?

— Saý bolmasaq bıe saýar ma ek?

Qaıdar kúlimsireı túsip, qamshy ustaǵan qolymen myqynyn taıandy. Suq qolyndaǵy altyn baldaqtyń jalpaq basy — kún sáýlesimen shaǵylysyp, jarq-jurq etti. Kóne tartqan sur qalpaq Qaıdardyń qansyz sur betin, oınaqshyǵan kishkene kózin sál búrkeı túskendeı. Qop-qoıý bop shyǵyp kele jatqan qara murt qana aıqyn kórinip turǵandaı.

Qaıdar osy eldiń jigiti bola júrip, esh ýaqytta eldi erkin aralap, zaman kýrsy jeńgelerimen oınap-kúlgen emes qoı. Aýyzǵa ilingen «ury» degen jeksuryn at bar. Elge munyń isi, jaratylysy jat sekildi kórinse, el — buǵan jat sekildi kórinedi. Elden erekshe júretin jigittiń biri — osy Qaıdar. Qaıdardyń atyn esitkende — Naǵımanyń kenet oılana qalǵany da osydan edi.

Qaıdar Qultýmany ońasha alyp sóılesti. Naǵıma kónek qushaqtaǵan kúıi edáýir turyp qaldy.

— Shyraq-aý, shyraq... Jumysyń bitse, jigitimdi beri jiberesiń be?

— Jibereıin, jeńge...

Qaıdar osyny aıtyp Naǵımaǵa burylǵanda — tań boldy: Naǵımanyń kúlimsiregen sulý beti, oqtaı qadala qaraǵan kózi kerbezdene qozǵalǵan kelisti denesi — kimdi bolsa da bir úıiriltip túskendeı edi. Bárinen buryn — Naǵımanyń osy erkelik aralas nazdanǵan pishindi Qaıdarǵa kórsetýinde — syrt qaraýǵa tereń bir syr barlyǵyn sezdirgendeı edi. Qaıdar osylaı túsindi. Qalyń eldi aralaı júrip ózine degen bul sekildi jyly, múláıim shyraıdy Qaıdar ushyratqan emes. Sondyqtan Qaıdardyń júregi qaraıǵan ústine qaraıyp, adam balasynyń isteýge beti shydamastyq aýyr jumystarǵa da — bul aıaq basyp júr-aý. Eń arǵysy — osy saparynda nemere qaryndasy Jumakúldi Daýylbaıǵa toqaldyqqa eriksiz áperýge kelip otyr ǵoı! Jurymbaıdyń kútilmegen aýyr kúıge kezdeskenin estip, joldastary tap osy joly tımeıik dep tartpaqtasa da, soǵan da bolmaı Qaıdar kelip turǵan joq pa? Durystyǵyna qansa, Qaıdarda ar-namys bolsa, Jurymbaıdy álekke ushyratqandarmen jaýlasyp, ósh alýy kerek emes pe?

Qaıdar aýyr kúrsinip, joldastaryna qosylyp, aýylǵa bettedi. Anadaı jerge baryp, artyna burylyp taǵy qarady: Naǵıma da oǵan qaraýmen tur edi.

— Aý, saýamysyń bıeńdi? — dedi Qultýma.

Aýzyn ashyp arsalańdaýmen júretin Qultýma — tap osy mınýtta qabaǵyn túıe túsip, aýzyn burtıtqan túrde tur edi. «Kóringen jigitti arbaısyń» dep Naǵımaǵa keıip tur ma, álde «urlyǵyńmen bola bermeı, Naǵımada neń bar edi?» dep Qaıdarǵa keıip tur ma?

— Ne aıtty álgi jigit?

— Eshnárse de aıtqan joq.

— Ońbaǵyr-aý, menen jasyrmaqsyń ba?

Qultýma az turyp kúrsindi:

— Jurymbaıdyń úıin suraıdy... «Jumakúl úıinde me?» dep suraıdy.

— Jumakúldi qaıtedi?

— Bilmeımin.

Sodan bylaı bıeni saýyp bolyp aýylǵa bettegenshe, Naǵıma jumǵan aýzyn ashpaı, tomsarýmen júrdi. Qaıdardyń Jumakúldi suraýyn nege joryrǵa bilmedi. Týysqandyq istep, Jumakúldiń úıin qorǵashtaý degen — Qaıdarda buryn bolǵan emes. Sonaý toı kezinde Qaıdar osy aýylda edi-aý. Yrymkúl oqıǵasyna erkek túgil áıel Naǵımanyń da qany qyzdy. Sonda da selt etip, namysqa shaba bilmep edi osy Qaıdar... Sodan bergi aýyl ósegi kóbine osy Qaıdardyń ústinde bolyp: «Jumakúldi pálen etedi eken; túlen etedi eken» desip júr edi. Sol ósek shynǵa shyǵatyn bolyp, Qaıdar osy kelgende qaterin Jumakúlge tigip kelgen bola ma?...

Naǵıma Qultýmaǵa buryldy:

— Syr aıtar em, syrtqa shashpaısyń ba?

— Neshe syryńdy shashyp em?

— Endeshe Qaıdarǵa baryp aıt: el jatqan kezde meniń otaýyma kelsin. Sóılesetin sózim bar...

Qultýma teris aıaqtana basyp, Naǵımadan alystaǵandaı buryla tústi. Qultýmanyń tap osy mınýttaǵy ishki oıy — Naǵımaǵa qandaı ashyq edi.

— Áı... Qaıda barasyń qıqaıyp?

— Qaıdarǵa jolyqpaımyn ba?

Naǵıma kúlimsireı tústi de:

— Jolyq... Biraq basqa oıdan aýlaq bolsyn. Bir-eki aýyz aıtatyn sózim ǵana bar... —dedi.

ON BESİNSHİ TARAÝ

Jańbyr artynan tynshý aýa ekinshi túrge kirgendeı boldy da, jurttyń bári órip tysqa shyqty. Ásirese Kátımá báıbishe sıaqty semiz áıelder — salqyn aýaǵa denesin samaldatyp, ózine-ózi erkin kelgendeı bop, úı túıtiginiń jabdyǵyna kiristi: malaılarynyń, qońsylarynyń áıelderin jınap, jańbyrǵa tıgen buıymdaryn tysqa shyǵartyp jaıdy. Asyl kilemder, patsaıy-sháıi kórpeler úı syrtyn qyzyldy-jasyldy túrge bólegendeı boldy. Shetki bir kilemniń ústine dóńbekteı bop báıbisheniń ózi otyrdy. Beti — qajynyń úıiniń jaǵynda boldy. Qajynyń úıi de nárselerin jaıyp jatyr. Bir kilemniń ústinde taıaǵyn tizesiniń astyna qysyp, myqyraıyp qajy da otyr. Onyń kózi de — osy otyrǵan báıbishede. Ekeýi eki jaqta — biriniń biri qur qarasyn ǵana kórip otyrǵanmen, tap sol mınýtta ne oılap otyrǵandaryn ekeýi de tilsiz uǵynyp otyrǵan adamdardyń túrleri.

Kátımá báıbishedeı malaı jumsaýyndy bile me, qajynyń qara toqaly nárselerin úıden ózi kóterip shyǵyp, jaıyp júr. Toqaldyń «aýyr beınetin» bóliseıin degen sekildenip sonadaı jerden umtyla basyp deleńdeýmen saqaý Dosmaǵambet kelip aralasty. Qara toqal men saqaý Dosmaǵambettiń birge júrgenin kórgende, báıbisheniń aýzy burtıyp, qabaǵy tyrjıa tústi:

— Shirkin!... Qajynyń kózine shóp salyp... — dedi ishinen.

Osyny aıtýyn aıtsa da, beti áldenege dýyldap qyzarǵandaı bop, qara toqaldan góri — óz jumysynyń sypaıy ekendigin kórsetkendeı — birer nárseni izdestirip otyrdy da:

— Qudaıdan qoryqpaı-aq qoısyn, tym bolmasa jurttan uıalsa qaıtedi eken?! — dedi.

Osymen ózin belgisiz bir kúnádan aqtalǵandaı kórdi. Qylyǵy qudaıǵa jaqpaǵanmen, jurt kózine min bolyp kórinbese bolǵany. «Meniń mynaýymdy kórdiń be?» dep, toqalǵa usap tal túste taırańdaǵannan jek kóreri joq báıbisheniń. İsteseń, eshkimge sezdirmeı, maqtan qylmaı iste. «Igi jaqsymen» tegis jaqyn bolǵan adam osy Kátımá báıbishedeı-aq bolar, sonyń birin bildi me jurt? Jalǵyz-aq baıaǵy gýbernator kelip, «Shóptikóldiń» basyna úı tigilip, úsh bolys el tegis jınalyp sony qarsy alatynda — osy Kátımá báıbishe gýbernatormen bir tún birge boldy. Tipti ony da ósektegen joq jurt. Qyzyq edi-aý sol gýbernator. Sonyń aty Ebyrsyman ba edi? Kátımányń qolyn qaıta-qaıta súıip edi... Sonyń ózi uzyn boıly, arbıǵan deneli qara kisi edi-aý. Ábdildanyń dene qurylysy ondaı emes... Jalǵyz kózi ǵana... Ras, kózi aınyǵan joq sodan...

Oı teńizine shomǵan báıbishe kúlimsireı túsip biraz otyrdy da, kenet kúrsindi: samsap kele jatqan salt attylar oıyn eń tátti jerinen úzip jibergendeı boldy. Qaıdarlar edi olar. Báıbisheniń janyna quryq boıy kelip, attarynyń basyn tartyp, toqtady. Báıbishe kózin kóleńkeleı qarap:

— Qaıdarmysyń, shyraǵym-aý? — dedi.

Attaryn aıqastyra baılaı salyp, Qaıdarlar báıbisheniń janyna keldi. Buryndy-sońdy kisi ertip kelip Qaıdar bul úıde qonaq bop túsip kórgen emes edi. Bul kelýinde mán bolý kerek. Ábdilda men Nurǵalı keshe Daýylbaıǵa da jolyqpaqshy bop ketken edi. Bulardyń attanysy — solardyń silteýimen bolýǵa da tıis-aý degen oı báıbisheniń qalpyna jyly shyraı túr kirgizip, Qaıdarlarmen ol tym jyly amandasty. Daýylbaı babyna keltirip sapyryp, aıaqty toltyra qymyz quıyp berip otyrdy. Qylqandaı jas jigitterdiń arasynda — ózin solardyń anasy dárejesinde kórdi de, eshnárseni elemegensip, ony-muny sóılespedi. Jas jigitterdiń óz kóńili ózinde boldy...

Naǵıma men Qultýma jeliden shyǵyp, aýylǵa bettep keledi. Qaıdar soǵan qaraı túsip otyr. Qultýma Naǵımadan bólinip, bularǵa bettegendeı boldy. Júrisiniń qolaısyzy-aı; eki aıaqtyń basy eki jaqqa qaıqaıǵan; basy bir jaǵyna qısyq. Osy kele jatqan betinde muny — osy otyrǵan kisilerge týralap kele jatyr dep eshkim de oılamas edi. Beti olaı bir, bylaı bir aýyp, aqyrynda kelip jetti. Qaıdar ymdap ony ózine taıaý otyrǵyzdy. Basqa jigitter bir nárseni sezgendeı bop, birin-biri shyntaqpen túrtisip, tamaq qyrysty.

— Álgi aqsaq kúshik qoıdy tez ákele qoıar deısiń be... Qultýma, sen aldynan shyq qoıdyń, qonaqqa toqty ákel, — dedi báıbishe kerilip.

Qultýma ornynan turyp, kete berem degende:

— Meniń atyma minip bara ǵoı... Ózim mingizip jibereıin, — dep Qaıdar ornynan turdy.

Búkshıgen qaraker jorǵanyń aıylyn tartyp jatyp Qaıdar Qultýmaǵa qarap kúńk etti:

— Nurǵalı úıinde me?

— Úıinde joq... Naǵıma saǵan kelsin dedi túnde.

Oınap aıtatyn shyǵar dep Qaıdar qadala qaraǵanmen Qultýmanyń betinde qaljyń-ázil belgisi joq edi. Qaıta óziniń Qaıdar bolmaǵandyǵyna, Naǵıma sıaqty sulýdyń kóńilin aýdara almaǵandyǵyna opyq jep, yzalanǵan túri bar sekildi edi. Qultýmany qoltyǵynan súıep attandyryp turyp:

— Baramyn dep aıtty de. Sońyra taǵy sóılesermiz, — dedi Qaıdar...

Báıbisheniń janyna barýǵa syltaý taba almaı otyrǵan qajy — samsap kelip túsken attylardy kórisimen, áldenege sabyrsyzdanǵan bop, aýylda basqa erkekter joq bolǵandyqtan — sol júrginshiniń jáıin bilýdi ózine mindet sanaǵan bop, áıteýir baıdyń úıine barýǵa tolyq syltaýdyń tabylǵandyǵyna kózi jetip, taıaǵyn súıretip, ornynan turdy. Qara toqal kekeı sóılep:

— Bar, bar... Sen barmasań, jaý shabatyn edi sol úıdi, — dedi.

Qajy bul joly toqaldyń sózine shamdanbaı, barýynyń kerek ekendigin taǵy bir dáleldep ótti.

Taıaǵyn súıretip kele jatqan qajyny kórip, Kátımá báıbishe oń jaǵynan oryn daıyndaýǵa kiristi: sháıi kórpeniń birin tórt búktep saldy. Qonaq jigitter ornynan turyp, qajynyń qolyn ustap, amandasty.

— Qonaǵyńdy dalaǵa ıirip otyrǵanyń qalaı? — dedi qajy otyryp jatyp.

— Ózimizdiń balalar ǵoı, aıyp etpes dedim...

Eki shelek sútti qaıqalaqtata kóterip, júdeý pishindi qara kempir kele jatyr. Kıimi órim-órim. Bul álgi Zaryptyń sheshesi Dámejan deıtin kempir. Ómiri osy úıdiń jumysyn isteýmen keledi. Jas jaǵynan báıbisheden bir-eki jas úlkendigi de bar. Úlken dep syılaıtyn báıbishe emes: otyrsa da, tursa da jekiredi buǵan. Dámejanǵa jekirmegen kúni báıbisheniń ishkeni as bolmaıdy. Osy otyrǵanda da eki kózi sony jep otyr. Qaraǵan saıyn qabaǵy jabyla túsetindeı. Kim bilsin: Dámejannyń túrsizdigine, boı-basynyń júdeýligine keıip, «osyndaı adamdy qudaı nesine jaratady eken?» — dep keıip otyr ma? Jurttyń bári de ózi sekildi mańǵaz, boı-basyna kir juqpaıtyn kerbez bolsyn deı me eken? Biraq sonda «mańǵaz báıbishelerdi» kútetin kim bolmaq?

Aq úılerden edáýir oqshaý qaıqaıyp bir julym úı tur. Syrt kórinisiniń ózi aıanyshty: turmys qysymynyń ne bar aýyrlyǵy jalǵyz osy úıdiń basynda ǵana sekildi. Qıýy ketken syqyrlaýyq esik — kún uzaqqa jabylýmen turady. Osy úıde ómir bar, osy úıdiń menshikti ıesi bar dep oılaýdyń ózi de qıyn-aý. Osy úıdiń naq qasynda birneshe eski arba bar. Arba mańyndaǵy sıyrdyń tezeginen aıaq alyp júrgisiz. Kesh bolsa, múıizi qaıqıǵan sıyrlar osy úıdiń mańyn qorshaı jınalady da, sonaý eski arbalarǵa súıkenedi kelip. Keıbir tentekteri osy julym úıge de súıkenedi. Úlbiregen jyrtyq qurym kıgizdi múıizine ilip ketetinderi de bar. Táıt dep maldyń betin qaıtaryp, bul úıdi qorǵaıtyn adam taǵy joq. Kesh bolsa, qoraly qoıdyń jatatyn orny da osy qarata úıdiń esik aldy. Sekeńdegen eshkiler, sekirgen laqtar bul úıdi basynǵandyǵy sondaı esiginen kirip, tórinen biraq shyǵady. Sonda osynsha maldyń ishinde — osy julym úıge tán jalǵyz qara bolsa eken-aý! Mal ıesi Qusaıyn baı. Maldyń ıesi ekemin dep Kátımá báıbishe aq úılerdiń mańynan bir maldy bastyra ma eken, sirá? Ómir degen qyzyq-aý: bar beınetin kóretin — malaı, qyzyǵyn kóretin — baı! Kátımá báıbishe taspaǵanda — kim tassyn!

— Dámejan! Dámejan deımin!.. Qaıyr ana sıyrlardy... Jiberme úıdiń mańyna!

Dámejan kempir — qolyna baqan ustap, aq úılerge bettegen sıyrlardy keıin qaıyryp júr. «Meniń julym úıim jetpeı me senderge? Baıdyń úıinde neleriń bar?..» — dep, shashaý shyqqan maldarmen keńesip júrgen ispetti.

Qonaqtar qymyzǵa qanyp, qydyrý úshin tomar basyn jaǵalady da, báıbishe men qajy álgi ornynda otyra berdi. Shara túbinde qalǵan az ǵana qymyzdy báıbishe áli sapyrýmen otyr. Qajy bir ret kekirip, «qudaı, tobasyn» aıtyp, qarnyn sıpady. Tystaǵy jaıýly buıymdy Dámejan úıge tasyp júr. Dámejan jandaryna jaqyndasa, qajynyń aýzy jybyrlap «astapyraldany» aıtady; Dámejan alystasa, báıbishemen arasyndaǵy kúńkiline kiredi. Kúńkil — báıbisheniń ókpesinen bastalyp edi: túneýgi bir joly Qusaıyn baı jol júrip ketip, sol túni báıbishe osy qajyny tań atqansha kútpegeni me... Qajy sol jolǵynyń syltaýyn qara toqalǵa aýdaryp, tisti baqadaı jabysyp aıyrylmaıdy degisi kelse de báıbishe oǵan senbeı, sebepti basqaǵa aýdarǵysy kelgendeı. Qudaı jolyn ustaǵan adam bop otyryp, sol Qudaıdyń atyn satyp sendire almaǵan-aq qıyn eken... Degenmen onyń úshin qynjylatyn qajyń bul emes. «Qajylyq» atyn bul syrtqy el kezinde ǵana taǵady. İshki syry ózinde.

Mekkege barǵannyń ózinde de dinshildigi ustap, táýbe-taýpyqqa keleıinshi dep barǵan kisi emes qoı. Qusaıyn baımen ata jóninen nemere. Kátımámen arasyndaǵy jumystyń kóbine «jeńge», qaıny degen atpen búrkelip kele beretindigi sodan ǵoı. Óz dáýleti shaǵyn bolsa da, Qusaıynnyń dáýletin arqalanyp, sonaý bir kezderde osy kisi talasqa túsip, birneshe saılaý bı bolyp júrdi. Bir ret bolystyń kandıdaty bolyp ta saılandy. Aqyrynda, Jappasbaıdyń Mustapasymen bolystyqqa talasatyn joly — shataq óte qyzý bolyp, tistesken eki eldiń arasynda adam ólimi boldy. Mustapa munyń jalasyn osy Jumaseıit qajyǵa aýdaryp, bul — ustalatyn boldy. Araǵa túsken el aqsaqaldary jumystyń beti jamanǵa burylǵanyn sezip, Jumaseıitke elden ket desti. Elden sharasyz ketetin bolǵan soń, Jumaseıit Mekkege barýdy qalady. El shý etti: «erden ıman qutylmaıdy degen osy-ay!» — dep. Mekkege attanarynda araǵa júrisken aqsaqaldar Mustapa ekeýin tabystyryp, daýdy búrkedi. Jumaseıit qoshtasý jónimen eldiń basty adamdarynyń bárin aralady: at bergeni at berdi; taı bergeni taı berdi. Eń arǵysy Mustapa bolys ta bir jorǵany qosaryna baılap attandyrdy. Paıǵambardyń qabyryn kórýge bara jatqan adam — el kózinde qandaı qurmetti: búkil el bolyp jınalyp, sonaý temir jolǵa shyǵaryp saldy muny. Jumaseıittiń baratyndyǵyn estip ýez qol astynan jıyrma shaqty baılar birge attandy. Onyń ishinde Sansyzbaı deıtin bolystyń báıbishesi de bar edi, jasy qyryqty qýsyryp kelgen kisi edi. Bir ýezen attanǵan osy jıyrma shaqty kisiniń ishindegi kóz qaraqtysy — Jumaseıit boldy da, basqalary munyń bıliginde: aqshasyn da osyǵan berip, osyǵan telmirdi. Poıyzda júrgende, basqalar İİİ klasta otyrdy da, Jumaseıit álgi Sansyzbaıdyń báıbishesin janyna alyp, I klasta otyrdy. Parohodqa mingende de ekeýi birge boldy. Jumaseıitpen birge attanǵany úshin ol báıbishe qudaıyna myqty rıza edi. Biraq Mádıne qalasynda jatqandarynda Jumaseıittiń oǵashtaý bir jumysy boldy da, al báıbishe soǵan azyraq qynjyldy. Jumaseıit kezinde onysyn da dáleldeı aldy:—«Mádınege ádeıi kelgen soń, ár nársesin de kórip, bilip, tanysý kerek», — dedi...

Mine, Jumaseıit qajynyń dinshildiginiń beti osy edi. Basqalar munyń dinshildigine sútteı uıyp nansa da, Kátımá báıbishe nanǵan emes. Qara toqal da solaı. Biraq bular da syrt kózinde qajynyń «dinshildigine» záreden kir juqtyryp kórgen emes.

Qultýma bir marqany óńgerip kelip, jeroshaq basynda jaılap jatyr. Dámejan kempir ishek-qaryn arshýmen shuǵyl. Biraq, jaıshylyqtaǵydaı emes, álsin-áli basyn kóterip qarap, áldenege aýyr kúrsinedi.

Bıe aǵytylyp, óriske bettedi. Úzdik-sozdyq shubyryp sıyr keldi qotanǵa. Osy sıyrdyń sońyn ala qoı da kelip qaldy. Kúnde bul kezde — qoı sonaý qabaqta jaıyla ottap, beri qaraı betteı túsip jatar edi. Búgin tym jıyn, bireý ıirip aıdap kele jatqan sekildi. Báıbishe osyny birden sezip, qadala qarady. Qoı sońynda eki adam keledi: biri — Ýaqas qoıshy, ekinshisi — Zaryp. Ýaqasty Zaryp qoltyǵynan súıep keledi. İshek-qaryn arshyp otyrǵan Dámejan, qolyn jýmastan solardyń aldynan shyqty.

— Betim-aý, munysy nesi?.. Ana kúńge ne joq, ishek-qaryn arshymaı?... — dedi báıbishe shoshyna qarap.

Qajy men arasyndaǵy áńgime qyzyqty jerine jańa kelgen bolsa da, báıbishe sony umytyp, tipti osy qajynyń otyrǵanyn da umytqan sekildi bop, qoıǵa qaraı bu da bettedi.

Jeroshaq basynda toqty soıǵan Qultýmaǵa tóne túsip, Naǵıma otyr. İńir qara kóleńkesinde laýlap janǵan ot sáýlesi Naǵımanyń betin ala-bóle jaryq qyp, syrttan qaraýshyǵa erkin kórsetip otyrǵandaı. Ásirese qonaqtar, onyń ishinde Qaıdar — osy ot sáýlesi oınaǵan sulý betti kórgen saıyn yntyǵa túskendeı bop, kózderin almastan otyr. Syrttan tóngen kózdi Naǵıma sezbeı otyrǵan pishinde; eshnársemen jumysy joq sekildenip, ishek-qaryndy arshýmen otyr. Osynyń ózinde jańa: «kelin, mynany arshı turshy», — dep Dámejan ustatyp ketti buǵan. Dámejan sıaqty esikte júrgen kempir —baıdyń kelinine jumys talsyra alar ma? Biraq Dámejan osy Naǵımany bir túrli ózine tán kórgen sekildenedi de turady. Dámejan sıaqty kemshilikte júrgen adamǵa Naǵımanyń jyly shyraı bergendiginen bolar-aý...

Naǵımanyń qoly jumys istegenmen, aýzy Qultýmany qaljyńdaýda boldy. Burynǵysyndaı arsalańdamaı, Qultýmanyń ne úshin tomsaryp otyrǵanyn sezedi.

— Áı... Aıt deımin: Qaıdar ne dedi?

— Túnde baramyn dedi.

— Ony qoıshy, basqasyn aıt.

Qultýma bul joly — beli shoıyrylǵan adamǵa usap kóterdi basyn:

— Taǵy ne kerek edi?

Naǵıma buǵan ishek-silesi qatyp kúldi. Biraq osy kúlkisin tez tyıdy: qoı shetinde bireýdiń zildi sózi estildi. Naǵıma soǵan buryldy: Ýaqas qoıshyny Dámejan qoltyqtap, sonaý qalyń sıyrdyń ortasyndaǵy julym úıge áketip barady. Báıbisheniń aldynda qasqıa qarap Zaryp tur. Zildi sóz — sonyki. Daýysy qaltyrap shyqqan tárizdi.

— ...Solaı, báıbishe... Bizde aqyń ketken joq shyǵar: ákem — seniń quldyǵyńda júrip óldi, mynaý Ýaqas seniń asaýyńdy úıretem dep aıaǵyn syndyrdy; baldaqpen júrip te qoıyńdy baqty; sýyńdy tasyp, kúlińdi shyǵaryp sheshem júr... Osy aqsaqty attyń baýyryna alyp sabaǵandaı ne jazyǵy bar edi! Myna malyńdy aman-esen qolyńa ákep tapsyrdym, kerek bolsa jıyp al. Ýaqas endi baqpaıdy qoıyńdy! Sheshem de istemeıdi jumysyńdy!...

Naǵıma qolyndaǵy arshyp otyrǵan qoıdyń ishegin abaısyzda úzip aldy. İshek arshyp otyrǵanyn taza umytqandaı bop, qulaǵyn sonaý áńgimege tóseı tústi. Báıbisheniń buryndy-sońdy estip kórmegen sózi-aý bul! Basqadan estise, bir sári edi, óziniń ýysynda otyrǵan adamdardan estip tur-aý... jáne úlken de adam emes, qarsylasyp turǵan — qarshadaı jas bala. Bala demekshi — Naǵıma kelinshek bop túskende — osy Zaryp domalanyp júrgen qara bala edi; bir aıaǵynda — jyrtyq etik, ekinshi aıaǵynda — kendirmen shandyǵan eski sharyq edi. Bir jeńi joq jalba kýlisi bar edi, onyń artqy boıy — júrgende jerge súıretilip júrer edi. Kóringen bir qarǵap, silep, jazalasa jaýyrynǵa túıip te keter edi. Sol Zaryp osy. Eki-úsh jyldyń ishinde adam tanyǵysyz bop ózgergen-aý. Báıbishege aıtqan sóziniń salmaqtysyn kórdiń be! Báıbisheni aıtasyń-aý, Ábdildamen Nurǵalı da keshe osy Zarypty aýzyna alyp, osydan kádimgideı seskenetin sekildendi-aý. Jap-jas kúninde myna sekildi báıbisheden qaımyqpaı, myna sózdi aıtyp turǵan adam óskende óz degenin istep shyqpaıdy dep kim aıtar? «Jigit bolsań — osyndaı bol!» — dep, Naǵıma aýzyn sylp etkizedi. Qultýma ony shyntaǵymen túrtti:

— Estip otyrsyń ba: Dámejan kempir kelmeıtin boldy, mynanyń bárin sen tazalaısyń.

— Qurysyn... Kerek bolsa, tazalar ózi.

Zaryp úıine ketip barady. Báıbishe álgi ornynda áli tur. Tili baılanǵan adamdaı únsiz. Qoryqqannan emes, ashýǵa tyǵylǵannan úndemeı qalǵany anyq. Úıge qaraı júrdi. Jeroshaq basynan ótip bara jatyp kúbirledi:

— Sen jelkesi qıylǵyrdy ma!.. Seniń jelkeńdi qıdyrmasam!..

Osyny aıtqanda — báıbisheniń aıaǵy burynǵysynan tezirek attalǵandaı boldy.

Naǵıma ishek-qaryndy tastap kete almady. Etti jýyp qazanǵa salý, tezek ákelip, ot jaǵý — Qultýmanyń moınyna júktelgendeı boldy. Tystaǵy qonaqtar úıge kirip, úlken úıdiń esiginen sham sáýlesi jarqyrady. Kún bultqa batqan. Juldyzdar da sırek kórinedi. Taban astyndaǵyny kórmesteı qarańǵy. Aýyl ómiri mundaı túnde mylqaýlanyp tyna qalady. Kóp úılerdiń mańynan jyltyraǵan ot ta kórinbeıdi. Burynǵydaı sham jaǵyp otyratyn — káresin joq. Jaryq barynda tósekterin salyp alady da, qarańǵy túse, tósekterine qısaıa ketedi. Aýyldaǵy biren-saran erkekter, birer asam et jeý úshin qonaqtardyń janynda otyr. Qonaqtyń bireýi dombyrany sabalap, án salǵany estiledi. Áni — qulaq túrgizgendeı kúshti emes, dombyranyń darylyna kómilip kete beredi.

Naǵıma jumysyn bitirip úıge bettegende — qazan sapyryp otyrǵan Qultýmadan basqa—dalada qybyr etken jan joq sekildi edi. Úı syrtyn orala bergende — qarandap kele jatqan bireýdi kórip, Naǵıma tura qaldy. Ol kisi — jol tosqan Naǵımadan jasqanbaıtyn adamdaı týralap júrip, naq janynan ótti. Naǵıma tanydy: bul ketip bara jatqan Zaryp edi. Qolynda taıaǵy bar. Bet alysy — Bekibaı aýyly. Naǵımany o da tanyǵan bolý kerek. Biraq burylyp toqtap, neǵyp tursyń? — dep suraýdy bilmedi.

Naǵıma daýysyn bolar-bolmas shyǵaryp:

— Qara bala, — dedi.

Zaryp eki oqtylaý bop toqtady. Naǵıma jaqyndaı túsip:

— Kimdi izdep júrsiń? — dedi.

Naǵımanyń bul sózdi ázil túrinde aıtqanyn Zaryp ta sezdi. Naǵıma týraly esiter qulaqqa uıat ósekterge Zaryp nanǵan emes, óıtkeni, — Zaryptyń sheshesi Dámejan: «baıdyń kelini deıtin emes, qaıyrymdy adam» — dep, osy Naǵımany aýzynan tastamaı maqtap otyrady. Sondyqtan Naǵımanyń áziline Zaryp ta ázilmen jaýap berdi:

— Seni izdep júr em, — dedi.

— Meni qaıtesiń?

— Kerek bolǵanyń da...

Naǵıma úńdemedi. Sońǵy sózimdi aýyr alyp qalmasa ıgi edi degendeı bop, Zaryp shynyna kóshti:

— Oınap aıtam... Myna aýylǵa bara jatyr em.

— Aıtpasań da bilip turmyn.

— Neni bildiń?.. Basqa birdemege joryp júrme.

— Jorysa qaıtedi? Qyzdary — ózińniń teńiń...

Osydan keıin ekeýi de jan-jaǵyna qarandy: úıdiń tap qasynda tur. Sonaý jyrshy qonaqtyń dombyrasynyń sartyly bolmasa, sybyrdyń ózi osy úılerge aıqyn estilgendeı. Qarańǵy túnde jigit pen kelinshektiń sybyrlasyp turǵanyn kórgen adam — adalmyn dep jan berseń nanar ma? Shynynda da mundaı ońashada búkpesiz sóılesý — qazaq ádetinde sırek bolatyn jumys.

— Búgin erkemdi kórip em, — dedi Naǵıma.

Ekeýi úıden alystap, tomarǵa qarap bettep keledi. «Erkesi kim munyń?» dep Zaryp ań-tań.

— Jumakúldi aıtam... — dedi Naǵıma bir kezde.

Naǵımanyń sóz túrinde — Jumakúldi músirkegendik, soǵan shyn jany ashyǵandyq sezilgendeı. Munyń astary nede? Boıjetken qyzdyń birer ashna jeńgesi bolmaı qalǵan emes; bulardy baılanystyrǵan jip osy jónde boldy ma eken? — dep oılanýmen keledi Zaryp.

— Jumakúlge aıt, saqtansyn: myna baıdyń úıine kelip jatqan saıdaýyt ury — tegin júrmegen bolar, — dedi Naǵıma.

Zaryp shoshyna tyńdady. Ekshep surap kórgenmen, Naǵıma budan artyqty aıtpady da. Jalǵyz-aq aıyrylysarda:

— Osylaı dep aıtty de. Sonsynǵysyn ózi biledi, — dedi.

Tún qarańǵysyn búrkengen tomar naq sol mınýtta ıesiz sekildenip, qulaqqa urǵan tanadaı tyna qalypty. Oqta-sanda qasqaldaqtyń daýysy zyńqyldap shyǵyp, múlgigen tún uıqysyn birer mınýt serpildirgendeı bolady. Naǵıma tomardy jıekteı júrip keledi. Basqa áıelder bolsa, «peri soǵyp ketedi» dep qorqyp, tún ishinde sý basynda jalǵyz júrmegen bolar edi-aý. Naǵımanyń jaratylysynyń basqa áıelderden bólektigi osy jerde.

Úı janynda qara toqal kezdesti, qolynda qumany. Basqa ýaqytta bolsa, osy júrisi úshin Naǵımaǵa birer ýly sózdi aıtqan bolar edi, bul joly jumsaq qana sóılep:

— Kelin-aý, baıdyń úıiniń asyn durystap berdiń be? Asyn bergen soń-aq kelseń bolmaı ma, malaı qatyny shyǵyp ketti dep esittim ǵoı, — dedi.

Naǵıma úndemeı, óz otaýynyń esigin ashty. Toqaldyń ne úshin jylmańdap turǵanyn sezedi: tap osy kezde toqaldyń shymyldyǵyn ashyp qaraǵan adam — qajynyń ornynda saqaý Dosmaǵambettiń jatqanyn kórer edi. Qajynyń úıi káresinsiz bolǵan emes. Biraq, mundaıda toqal úıine sham jaqpaıdy. Tys ta qarańǵy, úı de qarańǵy. Qarańǵylyqty jamylyp, oıyna kelgenin istep toqal júr...

Zaryptyń sózi báıbisheni ot bop órtedi de, ol oń tizesin basa otyrǵan qajyny taza umytqan sekildenip, ishte qaınaǵan ashýdyń býymen burqyldady da otyrdy. Qazan basyna áldeneshe ret baryp keldi. Kúndegi Dámejannyń atqaratyn jumysy birden óz basyna minip qalǵandaı boldy. Áıtkenmen, qajynyń manaǵy bir sózi de oıynyń bir jaǵynan oryn teýip, et piser kezde toqalǵa adam jiberip aldy: «qajymen birge otyryp, et jep ketsin» — dep. Toqal sálem aıtypty: «Naýqastanyp jatyrmyn, ókpelemeımin, qonaqtaryna bere bersin» dep. Munyń ne úshin shaqyrǵanyn toqal biledi de, toqaldyń ne úshin kelmeı jatqanyn bul biledi. Arbasqan ómir degen osy.

Etten keıin qonaqtar qonaq úıge kóshti. Báıbishe qajyǵa buryldy.

— Namazyńdy úıińe baryp oqısyń ba? Álde, osynda oqısyń ba? — dep.

Qajy teke saqalyn sıpaı túsip kúńk etti:

— Dáretim barynda oqyp alsam da bolar edi... — dep.

Jaınamaz ústinde myqshıyp qajy otyrdy. Báıbishe úı mańyn bir oralyp kelip kirdi de, birden shamdy sóndirdi. Sham sóngennen keıin dybysy qatty shyǵarylmaı, aqyryn ǵana esik jabyldy... Qajynyń jaınamazy jıýsyz ornynda qaldy...

Qarańǵy túnde búksheńdep qasqyr jortady. Nıetinde — aramdyq: oǵash shyqqan mal bolsa, ıyqqa salyp bókterý. Qarańǵy túnde ury jortady: baıdyń myńyn, jarlynyń jalǵyzyn talǵamaı, qolyna túskendi oljalaý. Aýyl ómirindegi «bozbalashylyq» ádettiń de osy ekeýinen aıyrmasy shamaly-aý. Biraq osyny el, áldenege jeńil sanap, sypaıy kórip ketken. Munyń qaı jerinde sypaıylyq bar ekenin ózderi de bilmeıdi.

Naǵımanyń otaýyna bettep kele jatqanda Qaıdar osy sekildi oılardy kóp oılady. Mal urlaǵan Qaıdarǵa el qara tańba basyp, odan jırenedi. «Bozbalashylyq» urlyǵyn dáriptep, maqtan qylatyndary da bar. «Qyz oıata almaǵan jigit — jigit pe?» — dep uıalmaı-qyzarmaı ańyz qylysyp otyrady. Qaıdarǵa salsa — urlyqtyń bári urlyq. Qaıta bul eti úırenip ketkendikten be eken, bozbalashylyq urlyǵynan kóri ózinikin sypaıyraq kóredi.

Naǵımaǵa kele jatyr. Janynda — Qultýma. Sóz salmaǵan jigitke óz aıaǵynan soqtyǵyp áıeldiń kelsin deýi — qazaq ádetine tym sıymsyz. Biraq Naǵıma týraly burynnan el arasyna jaıylǵan ósek kóp bolǵandyqtan, munysy qalaı? — dep shúbálaný orynsyz sekildi. Qaıdar osylaı dep uǵyndy. Aq otaýdyń esigi qapsyra salynypty. Baılaýsyz. Qaıdardyń joǵarǵy uǵynysyn bul taǵy kúsheıtti. Biren-saran kezdeskende Naǵımanyń kóz tartatyn kórkem ajary júrekti tolqyndyratyn sekildi edi. Ásirese, búgin jeli basynda kezdesip, bir-eki aýyz tildeskenniń ózinde Qaıdar erkin joıǵandaı, belgisiz bir kúsh aıaq-qolyn saıǵa tıgizbeı, dedektetip áketip bara jatqan sekildi edi... Biraq, baılaýsyz esikti eptep ashyp aq otaýdyń tabaldyryǵyn attaǵanda, nege ekeni belgisiz, Qaıdar joǵarǵy kúıden jurdaı bop aıyrylyp, óz boıynan oılamaǵan bir salqyndyq, enjarlyq sezdi. Naǵımanyń tósegine jaqyndaǵan saıyn osy salqyndyq údeı túskendeı boldy: tósekke jaqyndady dese, Naǵıma munyń moınynan shap berip qushaqtap, ólerdegi sózin aıtyp, túp eteginen ustap aıyrylmaıtyn sekildendi jáne Naǵıma muny jalǵyz Qaıdarǵa istese bir sári-aý jurt ósegi shyn bolsa — kóringen erkekke isteıtini sol bolmaq qoı...

Naǵıma sál qozǵalǵandaı bolyp edi, demi Qaıdardyń betine soqty. Qaıdardyń eti birden túrshikti. Naǵıma sybyrlaı sóılep:

— Jigitim! Ondaı-mundaı oıdan aýlaq bola gór... Men seni — sóılesý úshin shaqyrttym, — dedi.

Osy sóz jaı oǵyndaı qadalyp, Qaıdardyń oıyn qaıta tolqyndyrdy. Bir jaǵynan ashýyn qozdyrdy: «áıeldigińe basyp otyrsyń-aý... Meni óshiktirgeli otyrsyń-aý...» — dedi ishinen. Osy oımen qabat Qaıdarǵa burqyraǵan jelik bitkendeı bop, ol Naǵımany qushaqtaı berem degende, Naǵıma qatty yrshyp, qaltyrana sóıledi:

— Jigitim!.. Tentek bolma. Aıtpap pa edim jańa?.. Jurt ósegin maldanyp, meni jeńil sanasań, adasasyń. Men — onyń adamy emespin. Birimizdi-birimiz qur jyltyraǵan syrtymyzben tanyp júrmiz. Syr alysqan jerimiz joq. Tanysaıyq, biliseıik deseń...

Naǵıma sózin aıaqtamaı toqtap, kúrsindi. Qaıdardyń oıy kenet tuńǵıyqqa tirelgendeı bop, endi osynyń kiltin taba almaı daǵdarǵan pishinde edi. Naǵımanyń bul qalpy — jurt ósegine sáıkes shyqpady. Mynaý bir — ózgeshe, óz ornyn, óz baǵasyn biletin, ekiniń birine qoljaýlyq bolmaıtyn adamnyń túri. Qaıdardyń budan kútkeni de osy edi. Biraq osyǵan laıyqty sóz tabý tap osy sátte qıyn soǵatyn sıaqtandy.

— Jigitim! Nege úndemeısiń? Oıymnan shyqpady dep opyq jep otyrsyń ba?.. Jurt kózine túsirmeı, ońasha sóılesýimniń qansha aıyptylyǵy bar? Shaqyrdyń dep aıyp etpe. Qur áýrelediń dep renjiseń, sózimdi tyńdamaı-aq qoı.

— Tyńdaıyn, aıt, — dedi Qaıdar jeńilgen daýyspen.

Naǵıma jaqyndaı túsip, sózin bastady.

Qaıdar osy otaýǵa kirgende, Qultýma oǵan ere kelip, otaýdan oralyp edi. İrgeden tyńdap sybyr sózge kim jaryǵan. Jáne jazataıym bop bireýdiń kózine iliksem, arylmas pálege qalarmyn — degen oıǵa keldi de, ol — aýyl syrtyndaǵy buzaý baılaǵan arbanyń bir jaq shetine baryp, jer baýyrlaı jatty. Bulaı jatýdyń Qultýmaǵa jattyǵy joq. Birer úıge áńgime tyńdaý úshin baryp, otyrǵan jerinde uıyqtap qalyp, tań atyra beretin. Óz úıinde de jalqaýlyǵy ustaı ketkende — sheshinbeı jata ketetin. Jumsaq tósek, tátti ómir munyń túsine de kirgen emes. Sosyn izdemeıtin de, izdegenmen — qoly jetpeıtin. Onysy — kásipke salaqtyǵynan, kisige jaldanyp, paıda tabaıyn demegendikten. Qys ta, jaz da úıinen shyqpaıdy. Bet taqtaıy synǵan eski dombyrasy bar, sony sabalap tartady da otyrady. Tartqanynyń ne án ekenin, ne kúı ekenin ózi de bilmeıdi. Shynynda da bul dombyra — taramdalǵan oıdyń jetekshisi ǵana. Oı kóp. Biraq sony ne úshin oılaıdy, ne shyǵarmaqshy edi, ony buldyr biletin sekildi... Arba túbine kelip jatqan soń, osy uzaq sonar oı qaıta jalǵandy da, Qultýma sonyń qyzyǵyna túsip jata berdi.

Bekibaı aýyly tań qarańǵysynan azanyn shaqyrdy. Tún qarańǵylyǵy burynǵysynan da údep túsken sekildi. Tusaýly atsha aıaǵyn kibirtiktep basyp qajy keledi. Sıyrdyń jas tezegin áldeneshe ret basty. Bir ret kúl toly jer oshaqqa da túsip shyqty. Úıine oq boıy jer kelip, qajy tura qaldy. Shyn urynyń túrine endi kirdi: aıaqty ushynen ǵana basyp, demin ishine tartyp óz tóseginiń tusyna keldi. Tyń tyńdady — dybyssyz.

«...Men deıtin bolsań, Jumakúlge qaǵylmaısyń!..»

Qajy selt etip, qulaǵyn ekinshi jaqqa burdy. Sybyr sóz otaýda: kelini Naǵıma bireýge qıylyp, ólerdegi sózin aıtyp jatyr. Nurǵalı kelmegen bolý kerek. Sonda munyń qasyndaǵysy kim?

Joq jerden qumartqandyq bastaldy da, qajy otaýdyń irgesine tóndi. Eńkeıe jatyp, qulaqty irgege tósemekshi boldy. Biraq ebi ketken býyn qajynyń degeninen tolyq shyqpaı, sezdirip aldy. Úı ishindegi sybyr sý sepkendeı basyldy.

Qara toqaldyń qolynda — qaz moıyndy jez quman. Iyǵynda jeleń shapan, onysynyń etegi jerdi syzyp kele jatqandaı. Obyraǵan, ómiri kútim kórmegen shashy beı-bereket tarqatylyp, quıyn soqqandaı uıqy-tuıqy. Ókshe izi — sonaý buzaý arba jaq. Aıaq basysy pań — bar tilegi oryndalyp, kemeline kelgen adam sekildi. Oqtyn-oqtyn esineıdi. Tún salqynyna tósin emin-erkin aımalataıyn degendeı-aq bátes kóılektiń omyraýyn keńirek ashyp qoıypty. Óz oıynsha — osy kele jatqanda — osydan baqytty adam joq sekildi.

Toqaldyń sońyna erip, erine basyp kele jatqan aq tóbet kenet eleńdep ilgerirek oza tústi de, tura qaldy. Aq tóbetpen birge toqal da eleńdep, umtyla basyp otaýdyń janyna kelgende — jer baýyrlap jatqan bireýdi kórdi. Kórdi de, tanydy: jer baýyrlap jatqan kisiniń janynda — qajynyń ımek bas taıaǵy! Toqal úlken ashýǵa mingen adamnyń qalpyn istep, qajyny naq maı quıryqtan tepti:

— Sen kápirsiń, bildiń be!.. Sen kápirsiń!..

Naq osy kezde Naǵımanyń otaýynan sytylyp shyǵyp Qaıdar ekinshi úıge qarap bettep edi. Qajy men toqal budan habarsyz edi. Naǵıma da demin qaltyrana alyp, otaýdyń esigin myqtap bekitip, tósegine jatyp úlgirip edi. Jalǵyz-aq tóbet qana osyny sezip, tura umtylyp, Qaıdarǵa jetip, ars etip ala tústi. Úı arasynyń usaq urlyǵyna ádettenbegen Qaıdar tap osy jerde olaqtyq istedi: buzaý baılaǵan arbaǵa qaraı qashty. Qashpasqa bolmady: qajy bar daýysymen baryldap: «attanshy, attan!» dep aýyldy basyna kóterdi. Ár úıdiń de esikteri syqyrlap ashylyp, úrpıisken adamdar óre shyqty. Toqal baryp Naǵımanyń esigin julqylady.

— Betpaq!.. Saldaqy! — dedi.

Kórshi úılerdiń áıelderi andaı kelip jetti. Naq osy kezde Naǵıma otaýynan shyǵa kelip, toqalǵa qarap aıaǵyn bir-eki basty:

— Óshiresiń be únińdi, joq pa?.. Jatqan jylannyń quıryǵyn nege basasyń? Urlyq aıtysqyń kele me? Qane, aıtyp kór!..

Áldeneniń yzasy toqaldy býlyqtyrdy da, ol oqtaı atylyp, Naǵımanyń shashyna shap berdi. Eki áıel tóbelesse, shash julysyp, bet tyrnasar edi, Naǵıma ony istemeı, toqaldy naq búıirden urdy. Toqaldyń qoly ýystalǵan shashtan bosady; demin ala almaı, janynda turǵan áıelge súıendi, shańqyldasqan urys, jylaǵan bala, arsyldaǵan ıt daýysymen aýyl yń-jyń bop ketti...

Aq tóbettiń taqymdaýymen Qaıdar júgirip buzaý arbaǵa endi jete bergende, sıyr arasynda erbıip turǵan adamdy kórdi. Bul qajynyń «attan!» salyp jatqan kezi edi. Jalt burylyp tomarǵa qaraı júgirgende, álgi erbıgen adam munyń ókshe izine túsip, al qý... qansha júrgirse de, qutyla almasyn sezip Qaıdar qaltaǵa qol saldy, naganyn sýyryp, jalt buryldy:

— Qalamysyń?.. Atamyn!..

Erbıgen dene — ózinen ózi qulap túskendeı bop qalbańdady. Qaıdar tanyp, kúlip jiberdi:

— Qudaı atsyn seni, Qultýma! — dedi.

— Men qaıteıin... Uıyqtap qalǵan ekem. «Attan» salyp jatqan soń tura umtylǵanym edi, — dedi ol.

Tomar jaqpen oralyp bular Qusaıynnyń úıine bettegende, andap kele jatqan adamdar tap boldy. Bul — Qaıdardyń óz joldastary edi. Saqadaı saılanǵan urylar qas qaqqansha kıinip úlgirip, Qaıdar qolǵa túsip qalǵandaı bolsa, bosatyp alyp, osy túnde jónep ketpek bop uıǵarysqan eken.

Bular qajynyń úıine kelgende — shýlaǵan daýys basyla túsip, bitimshilerdiń «ámir maǵrúpke» kirisken kezi edi. Ótirik talyqsyp toqal otyr. Taıaǵymen jer shuqyp qajy tur. Jurttyń kóbi kóıleksheń, jalań aıaqqa kebistiń basyn ilgen, kún shyǵys jaq bozań tartyp, buldyr sáýle birtindep jaryqqa beıimdelip bara jatqandaı. Ásirese, aq otaýdyń bosaǵasyna súıenip turǵan Naǵımanyń aqshyl beti, qıylǵan qasy, ıyqty kómgen qoıý qara shashy — ala-bóle kózge aıqyn kórinip turǵandaı. Ashý qysqandyqtan bolar-aý, qajynyń aldynda jalań aıaq, jalań bas tur. Ásheıinde bolsa, keshilmes kúnáǵa sanalǵan bolar edi.

Kempirleý áıel Naǵımaǵa jaqyndap:

— Kelin shyraǵym, úıińe bar... Jat kisilerdiń turǵanyn bilmeımisiń? —dedi sybyrlap.

Úıinen shyǵyp, ilbı basqanǵa entigip, Kátımá báıbishe kelip jetti.

— Bul ne sumdyq? Tún ishinde eldi shýlatyp júrgen kim? — dedi Kátımá.

Uılyǵyp turǵandardyń eshqaısysy báıbisheniń bul suraýyna jaýap bere almaıtyn sekildendi. Azdan keıin toqal álsireı sóılep:

— Ana... Saldaqy keliniń... — dedi.

Bosaǵaǵa súıengen Naǵıma shimirkengen adamdaı ornynan qozǵaldy. Naǵımadan buryn báıbishe sóılep:

— Qoı ári... Sen de joqty aıtady ekensiń... Neǵyp tursyńdar munda? Tarańdar! — dedi jurtqa.

Jurt úıdi-úıine tarady. Tún kórpesin silkip ashqandaı bop tań jaryǵy dendedi. Qajy quman alyp, qyrǵa qaraı asty. Qajynyń tóseginiń bas jaǵynda báıbishe men toqal aýyzdary jabysqandaı bop kúńkildesip otyrdy.

— Buǵan kelgen kim bolady sonda? — dedi báıbishe.

— Menimshe, buǵan kelgen Zaryp bala bolý kerek!—dedi toqal.

Báıbishe «im, m...» dep tómengi ernin tistedi.

* * *

... Kóringen jerden tartyp mingen semiz attar aq kóbigi burqyrap, shıyrshyq atyp keledi. Jalaq erindi shıkil sary soldat astyna mingen tobylǵy tory atty baýyrlata urǵanda, at yshqynyp, júk ákele jatqan Boqbasar men Imashtyń arbasyna soqty. Tory at orǵyp, ilgeri qaraı ala jónelse de birsypyra jerge sheıin shaýyp baryp álgi soldat qaıtadan oraldy.

— Aıda atyńdy!..

Beıbastaq soldattyń daýysy estilgende, Boqbasardyń júregi zyr etip, kók sholaqty shaýjaıdyń astyna aldy. Soldat kópirinip, bilekteı jýan qamshyny kók atqa da siltedi, Boqbasarǵa da siltedi. Boqbasardyń shıdem shekpeniniń shańy oqta-sanda bir burq etedi. Shynynda qamshynyń tıgenin eleıtin Boqbasarda kúı de joq, aýyldan shyqqaly osy qamshy áldeneshe ret tıgendikten eti de úırenip ketkendeı edi.

Imash oqta-sanda artyna burylyp:

— Boqa, aıdaı otyryńyz... Tezirek jetkizip berip, bul ıtterden qutylaıyq, — dep otyrdy.

Imashtyń jan ashyǵan jyly sózi, osynyń osy saparda joldas bop erip shyqqandyǵy — Boqbasar otaǵasyna úlken demeý syqyldy edi.

Imashtyń daýysy árdaıym selt etkizip oıatqandaı bop, Boqań delbesin jıynqyrap ustap, az da bolsa da boıyn jıa túskendeı bolady. Súıtkenshe bolmaı, júırik qıal dedek qaǵyp aýylǵa, búgingi bolǵan oqıǵaǵa súńgise, Boqańnyń tynysy tarylyp, ishten mújilý bastalady. Bala tárbıesi, ásirese áıel balany erkin ósirip, óz teńine qosý — aldymen ákeniń boryshy. Boqań ózinshe, osy mindetti oryndaý jolyndamyn dep oılaýshy edi. Qyz aıttyra kelgenderdiń eshbirine qyzyn bermeı qasarýmen kelse, bul Boqańnyń kesirligimen ǵana bolǵan jumys emes, munyń negizi — «balany jylatpaı, teńine qosý» — degennen shyqqandyǵy sózsiz edi. Súıtken balanyń biri búgin oıdaǵy joq oqıǵaǵa ushyrap, adam shoshynarlyq masqaralyqtyń tańba bop basylyp otyrǵandyǵy mynaý...

Boqańnyń kózi jaspen kireýkelendi.

Tynbastyq tynysty taryltyp, adam boıyn del-sal ǵyp eze túskendeı. Joldyń shańy burqyrap kóterilip, qaıda bararyn bilmegendeı — mańaıyndy oraı túsedi. Shańǵa aralasyp yzyńdap masa, sona júr. Kóksholaqtyń qaqpysh denesinde ter belgisi sırek kórinetin edi, búgin — munyń ústi de malmandaı ter.

Áldenege eleńdegendeı bop Boqań basyn kóterdi. Imash jaıdaq arbadan aıaǵyn salbyratyp, bir qyryndaý otyrypty. Álgi qoqańdaǵan soldat sulqy basylǵandaı bop, Imashqa qatarlasyp, sóılesip keledi. Imashtyń qalpynda ımený-jaǵyný degen joq; tipti ózin sodan joǵary ustaıtyn adam sekildi. Orys tiline qalaı usta!.. «Apyrym-aý, osy ónermen, osy túrmen kisi esiginde júrgeni nesi eken?» — dedi Boqań. Boqańnyń qaraýynda Imashtyń pishini, jaratylys qalpy qomaqtalyp óse tústi. Osy kúnge sheıin osy Imashty jaqynyraq tanymaǵany úshin ózin shiltelep te aldy.

...Soqa ústinde edi-aý: Boqań kólik sýǵara ketip, qas qaraıǵan kezde qosyna oralyp kelgende, osy Imash pen Jumakúldiń sóılesip otyrǵan ústinen shyqty. Boqańnyń áldenege tynysy tarylyp, joq jerde ashý shaqyrǵany... Boqańnyń osy qalpyn sezgendeı boldy da, kelgen jumysyn da aıtpastan Imash ketip otyrdy. Bir-eki kúnge sheıin Jumakúldiń de qabaǵy tunjyraýmen júrgen sekildi edi... Bul — umytylǵan oqıǵa edi, endi kelip eske tústi. Sol jolǵy ashýynyń orynsyzdyǵyn endi sezgendeı bop Boqań tistendi: «Áı, men qaqpas pa?.. Men qaqpasqa az!» — dedi ishinen.

Boqań áldenege judyryǵyn túıemin degende, arbadan sekirip túsip, Imash kelip qatarlasty:

— Boqa, shóldegen joqsyz ba?

— Joq, qaraǵym...

Óz sózi Boqańnyń ózine áser etkendeı bop, oı qushaǵyna qaıta shomdy.

Kerýen ótetin «Qaraqoǵanyń» basy qaıysyp jatqan qalyń jol. Júkshilerdiń kóptigine kóz tunady. Jamaýly kıimdi qazaq shaldary shekeleri kúnge jyltyrap, erinderi kezerip, arbalarynyń qasynda tur. Qıqaıǵan, myjyraıǵan aǵash arbalar keıbireýleriniń tegirshigi qırap, kól basyna súırep tastaǵan óleksedeı bop, anadaı jerde toptan bólek jatyr.

Top ortasyna birneshe aq shatyr qatarynan tigilipti. Qylysh, myltyǵy batar kúnmen shaǵylysyp, teńselip júrgen soldattar. Keıbireýleri arbasy synǵan qazaq shalynyń janyna kelip, «arbańdy nege syndyrasyń?» — degendeı tepsinip, zirkildep tur.

Boqbasar men Imashtyń arbasy aq shatyrlardyń janyna ákelindi. Toqty men qymyz túsirildi. Boqbasar men Imash arqan-jibin tezirek jıyp, qaıtqansha asyǵyp jatyr edi, bastyqsymaq bireýi:

— Áı, qazaq, seniki oryssha biledi? — dedi.

— Bilemin, — dedi Imash.

— Endeshe attaryńdy aparyp ana synǵan arbalardyń júgin tıeńder.

Imash jaýap qatqansha bolmaı, bir soldat kelip tory attyń shaýjaıyna jabysty. Shaban tory aıaǵyn zorǵa kóterip qozǵalyp edi, ekinshi bir soldat qylyshpen búıirden túıgishtedi. Barmaımyn dep qalshıǵan Imashtyń búıirine de qylysh tıdi. Boqbasar úreılenip, tili baılanyp, Imashtyń artyn tasalaýmen boldy.

Imash pen Boqbasardyń kelgenin qoshýaqpen qarsy alǵandaı bop bireýler asyǵys júk tıep jatyr. Soldattardyń ashýlanǵanyn, sókkenin elemegen sekildenip melshıip Imash tur; bir sózine eki sózben jaýap qaıtarady; keıbireýleri Imashtyń sózine kúlse, ekinshi bireýleri — burqyldap qamshysyna jabysady.

Júk tıesip júrgen — aryq pishindi qara shal — bir pálege kezdesip qala ma degendeı bop Imashtyń janyn orala berip, sybyrlady:

— Eregisip qaıtesiń... Bul shirkinderde din joq, jazym qylyp júrer.

Kún kólbep uıasyna bardy. Múlgigen tynyq tún. Masa degeniń tútindeı qaýlap júrginshilerdiń esin tandyrarlyq. Aq shatyrlardyń mańy aranyń uıasyndaı gúrildep dalany basyna kóterdi. Qusaıyn baıdyń qorly qymyzyna konák aralasyp, birsypyra jelókpeler daýysy jyrtylǵansha aıqaılap án saldy. Ánmen qabattasa garmon úni shyqty. Bireýleri — bıleımin degen bop, dalanyń shańyn basyna kóterdi.

Shatyrlardyń ǵana mańy bolmasa, uzynnan uzaq sozylǵan kerýenniń mańynda — adam kózin tartqandaı ómir joq edi.

Bul júrginshilerdiń aldynyń aýyldan shyqqanyna jıyrma kúndeı bolǵan. Birer kún júrip qaıtamyn ǵoı dep bári de elinen azyq alyp shyqpaǵandar. Kóbi — ash, erinderi kezerip, arbalarynyń túbinde búk túsýmen jatyr. Sol toptyń qataryna Boqbasar men Imash ta qosyldy. Boqbasardyń búgin qandaı kúıge túskenin Imash qana biledi. Mylqaý adamdaı ár kisige bir alańdap meńireıgen Boqbasardy tiriltý úshin kútim kerek boldy. Ol kútim Imashtan tabyldy: kók attyń qamytyn jastyq qylyp, shıdem kúpini kórpe ǵyp tósep, Boqańdy jatqyzdy...

Júk tıesken qara shal, júrginshilerdiń árqaısysyn aralap, aty týraly, arbasy týraly árkimge aqylyn aıtqan bop júrip, Imashtyń janyna keldi.

— Al, bala, sóıleshi, buryn mundaı joldy kórip pe eń? — dedi shal, jambastaı jatyp.

Kól basynyń shalǵyny kórpe sekildenip tóseldi. Aspan — qolmen tizgendeı bop samsaǵan juldyz. Tún salqyn. Masa báseń. Mundaı túnde myna sekildi shalǵynǵa kómilip jatsań, oı órekpip ózińdi umyttyratyndaı áldeqaıda jetelegendeı bolady. Osy kúı Imashta da, myna jambastap jatqan shalda da bar. Shal yńǵaıy áńgimege tym beıim. Osy kópten jalǵyz Imashty ǵana qalap alyp, soǵan oıdy kernegen aýyr kúndi aqtaryp salyp, bir jeńildeneıin degen adamnyń túri. Áldeqaıda — alysqa qaraı túsip, júregi jarylardaı bolyp kúrsinedi. Mundaıda shyn muńdasyp, júrek syryn aqtarysatyn adamnyń ózi sırek. Ylaý tartyp kele jatqan osy top, shynynda, aıdaǵan mal sekildi yǵýmen keledi. Jol boıy bular jábir-japanyń myń túrlisin kórdi. Sol jábir kórgenderdiń birde-biri til qatyp, munyń qalaı dep aıta aldy ma, sirá? Aıta almady. Tyshqanmen oınaǵan mysyq syqyldy osy ylaýshylarǵa soldattar oıyna kelgenin isteýmen keledi. Ún shyǵarmaı kóne beretin bir jurt... Imashtyń túri bul toptan tipti bólek. Mana kelgende osy soldattardy kózge ilmeıtin adam sekildenip turdy-aý bir. Shaldyń aıyzy sonda-aq qanǵan. Jol qaǵyp sharshaǵandyǵyna, uıqynyń qysqandyǵyna da qaramaı, sóılesý úshin syqsıyp kelip otyrǵany da sodan.

Ystyq ótken, jol soqqan júrginshiler — bir jaǵynan ashtyqtan buralyp qyzyl ińirden uıqyǵa shomdy. Bireýleri uıqysyrap: «apyrym-aı, apyrym-aı!.. Óltirer me eken?» dep, úreılengen kúıi basyn kóterip alady.

— Adamnyń janynan siri ne bar eken? Jyndanyp ketkendeı jumystyń talaıyn kórdik, sonda da saý kelemiz... Myna sandyraqtap jatqandar — kúndizgi oıyn aıtyp jatyr-aý, — dep shal kúrsindi.

Shaldyń aty Ybyraı eken. Eski jarǵaqty janqaltadan shyǵaryp, bas barmaǵy men suq qolynyń arasyna azǵana nasybaıdy qysyp alyp murnyna ıiskeıdi. Birer túshkirip alyp uıqydan oıanǵandaı kózin jyltyratyp ashyp, Ybyraı shal sózine kirdi:

— ...Sender jassyńdar ǵoı, balam, biz ne kórmedik? Saryarqany kóshpendiler qaptaǵaly talaı qıalardan óttik qoı...Biz myna segizinshi aýyldyń adamymyz. Jerimiz óte keń bolýshy edi. Shuraıly edi. Kórinde ókirgir Mustapa, baıaǵy talas shtatta bizdi jeńip bolys bolatynda, bizdiń jerimizdi syrttan satypty degen sóz bar... Qar ketip jatqan alasapyran kezi edi. Áıettiń ózeni bulan-talan bolyp, tasyp, shaǵyrly alapta qalyń seń birer kúnnen beri býylyp turǵan. Bir kúni keshke jer qaıysqan júrginshiler kún batys jaqtan keldi de, sol shaǵyrly alaptyń tusyna túnedi. Qara jolmen kim júrmeıdi, júrginshiden jer qorý degen buryndy-sońdy ádetimizde bolmaıtyn... Keshke jaqyn mal qaıyrǵan balalar álgiler býylǵan seńniń ústinde júr degendi aıtysyp keldi. Jolaýshy shirkin ólerin bile me dep kúlistik te qoıdyq. Arǵy bette «Qarasýly saı» deıtin saı bolatyn, bir óziniń shebi rýly eldi asyraǵandaı... Jasekeń tuqymyn anaý-mynaý deýshiler de joq emes qoı. Áıtkenmen, sol saı shyny Jasekeń shańyraǵyna ǵana arnalyp jaratylǵan sekildi edi: myńdaǵan maly qys boıy sol saıda baǵylyp semirýmen shyǵar edi. Qarasýly saıdyń shóbin jegen maldyń jaly úzilgen emes. Jaryqtyqtyń jeri-aı! Shóp shabar kezde baıdyń úmesine barar edik. Raqıla báıbishe saba-saba qymyzdy tıep, semiz baǵlandardy arbanyń artyna tańyp, shóptiń basyna keler edi. «Baıdyń isi pármenmen» — degen ras qoı, bir-eki kúndik úmege bola saıdyń basyna aparyp úı tiktirer-aý... Sol saıdy alǵaly jatsa... ne janyń shydar? «Osylaı da osylaı, bir sumdyq bolǵaly jatyr», — dep Jasekeń aýylyna kisi shaptyryp ek, baıdyń úıi adamy ólgennen jaman ý-shý bopty. Qaıtsyn-aý, Qarasýly saıǵa Jasybaı tuqymy ıe bolǵaly — tyshqan ǵana júgirmese, bótenniń malynyń tuıaǵy tıip kórdi me eken? «Meniń arýaǵym kóterilse, Shańqannyń jigitteriniń arqasynda kóterilgen. Shańqannyń jigitteri saý turǵanda maǵan eshkimniń tisi batady dep oılamaımyn... Shaldarǵa sálem aıt, jurtshylyǵyn istesin, ózim de baryp jetermin!» — depti-aý baıy...

Jasekeńe qaraǵandar atty qoıdy. Qurylǵan shepten qarǵytyp ótip, aralasyp kelip kettik... Onsha qartaımaǵan kúnim ǵoı, atty qarǵytyp ótkende kózim qantalap ketse kerek, eshnárseni kórmesten shoqparymdy silteı berippin... Bir ret shekem dyń etkendeı boldy. Az múdirip qalyp uıqydan oıanǵandaı kózimdi ashyp aldym. Bet-aýyzyn jún basqan tapal boıly bir orys qabaǵyn túıip, tepsinip, birdeme dep byldyrlap tur eken. Ol kezde orystyń tiline túsinemiz be, shoqparmen álgini siltep óttim... Artynan baryp bildim-aý; ol baıǵus meniń basymnyń jarylǵanyn kórip, ólesiń ǵoı dep aıap turǵany eken. Ózim sıaqty qara qasqanyń biri eken, artynan sonyń ózimen tamyr bolyp kettim...

Ybyraı shal nasybaıdy murnyna oqta-sanda bir ıiskep qoıyp, basynan ótkendi jyr qylyp soǵa berdi.

— Baıaǵy tóbelespen qala salǵandar qalaı boldy? — dedi Imash bir kezde.

— Olardan tekke úrkippiz ǵoı, ol — ózimiz sıaqty beıbaqtar eken; aǵaıynnan beter aralasyp ketken kisilerimiz boldy...

Ybyraı shal bir kezde jan-jaǵyna qaranyp alyp, daýysyn báseńdete túsip:

— Myna atty kazak degenderiń jalǵyz bizdiń qazaqqa ǵana ákireńdeı me desek, áli jetkenniń bárine isteıtini sol eken ǵoı, jaqyn arada sol kórshi poselkamyzdyń erkek kindiktisin qamshymen tilip, shıedeı qan qyldy. Múlik talaý, áıel basý degenniń shegi bolmady, — dedi kúrsinip.

— Urǵan sebebin bildińiz be? — dedi Imash kóterile túsip:

Ybyraı shal birsypyraǵa sheıin úndemeı, áldeqaıda alysqa kóz jiberip, aýyr oıǵa batqan adam sekildenip otyrdy. Arba túbinde jatqan júrginshilerdiń keıbireýleri sandyraqtap sóılep, birese jylaǵan tárizdenedi. Ybyraı basyn shaıqap, kúrsinip, azdan keıin Imashtyń suraýyna jaýap berýge kiristi:

— Osy kúni «aq» pen «qyzyl» degen shyǵyp júr ǵoı. Bizdiń poselkamyz sol «qyzyldyń» jaǵynda bolsa kerek, Fedorov Alekseı deıtin... umytyp bara jatyr ekem-aý: baıaǵy qala saldyrmaımyz dep tóbelesetinimizde maǵan jany ashıtyn saqaldy orystyń aǵy Fedorov Nıkanýr edi. Myna Fedorov Alekseı sonyń balasy. Jas kúninde kóp sóılemeıtin tuıyqtaý bala edi ózi. Nege ekenin bilmeımin, sonyń minezi bala kúnnen ózgeshe boldy: «qazaq tilin úırenemin» dep ómiriniń kóbin bizdiń aýylda júrip ótkizetin edi, osy kúni qazaq tiline kelgende ózimizdi múdirtkendeı... Zerektigin aıtamyn-aý... Olga deıtin qaryndasy bar edi, ol qazaq tiline Alekseıden de ótken. O da kóbine bizdiń úıde júrip ósti. Rabıǵa deıtin meniń erjetip otyrǵan qyzym bar, Olgamen túıdeı qurdas, ekeýiniń tatýlyǵy adam balasynda sırek bolatyn tatýlyq... El óseginiń jandy kúıdiretini de kóp bolady-aý: Nıkanýrmen ákeı-úkeı aralasqanymyzdy myń saqqa júgirtip, «Ybyraı shoqynypty» dep te ósektedi jurt. Meıli ósekteı bersin dedim. Jasym alpysqa kelgen eken, oraza, namazyn bir jóndep oryndaǵan emespin, musylman bolǵanda ne jaratyppyn?.. Nıkanýr ólgende jurttyń ósegine de qaramastan, men sonyń janazasyna bardym. Alekseı soldatqa alynarda — óz balam alynatynnan jaman qynjyldym... Sol Alekseı byltyr soldattan keldi, tula boıy tolǵan qural. Úıinde baıandap turmady. Bizdiń úıge de tym sırek qatynady. Apyrym-aý buǵan ne boldy? Álde, maǵan renjigen jeri boldy ma eken?.. Alekseı joǵynda sheshesi men qaryndasyn óz adamymdaı kórip-aq qarasyp em ǵoı deımin... Seıtpek deıtin jaqyn inim bar, Alekseımen sol aralasyp júrdi. Bir kúni sodan suradym: Alekseı nege syrt berip júr? — dep... Alekseıdiń nege jýymaı júrgen sebebin Seıtpek aıtqanda, júregim tas tóbemnen shyqty...

Ybekeń sózin osy jerde bir úzip, áldenege eleńdeı túsip, jan-jaǵyn tegis sholyp alǵandaı boldy. Ybekeń sózine yntyǵy kúsheıip Imash oǵan jaqyndaı tústi. Ybekeń daýysyn tym báseńdetip:

— Onyń sebebi mynaý eken, — dedi. — Alekseı — qyzyldardyń bastyǵy bolyp kelgen eken. Ásker jıyp, aqtarmen soǵyspaqshy bop júr eken... Meni shatastyrmaıyn degen bop, ózinshe saqtyq istep jýymaı júrgeni eken... Men kóp oılandym. Aqyl aıtatyn ákesi ólip ketti. Sosynǵy syılaıtyn adamy — men sıaqtymyn. Jastyq jeligimen istep júrgen jumys bop, aqyry nasyrǵa shapsa, obalyna kim qalmaq?.. Úıge shaqyrtyp alyp, toqtaý aıtyp kórip em, toqtasyn ba... Tilimdi almadyń dep renjimedim de, óıtkeni bastap júrgen jumysy tym teris jumys sekildenbedi: onyń aıtqany bolsa, kedeıdiń baǵy ashylatyn... Aqtyń áskeriniń sol poselkaǵa búıideı tıip júrgeni, mine osynyń saldary edi. Poselkanyń ózi eki jik: — baılary bir óńkeı de, kedeıleri bir óńkeı. Orystaı aýyz birligi kúshti halyqty kórmedim: arqalarynyń qany josadaı bop aǵyp jatsa da, Alekseıdi ustap bermedi ǵoı...

— Qazirde de sol qalada ma Alekseı?

— Sol qalada...

Kól basy jym-jyrt. Aq shatyrlardyń mańyndaǵy shý birtindep basyla kelip, aqyrynda taza tyndy. Tún salqyny burynǵysynan da údedi. Kıimi juqa adamdar buıyǵyp, búk túsip, arbanyń astyna taman kire tústi. Aı, taba nandar dóńgelenip, sap-sary bolyp kóktiń jıegimen kóterilip keledi. Kól jıegindegi qyzǵyshtar jaıylǵan attardan ba, kúzettegi soldattan ba, úrkip ushyp, oqta-sanda oıbaıyn salyp bezildep kókke shyǵady. Kúzettegi soldat mergendigine sengen adamdaı, aı sáýlesimen kólendegen qyzǵyshty atyp kep salady...

Ybekeń shal áńgimesin bitirip, Imashpen qoshtasyp óz arbasynyń qasyna ketti. Boqbasar otaǵasymen qatarlasyp Imash jatyr. Kózi iliner emes: ushy-qıyry joq túpsiz oı qushaǵyna alyp, birinen soń birin ákep aldyna tartyp turǵandaı. Ómir tartysynyń ne aýyr kezeńderin basynan keshirgen adam Imashtaı-aq bolar, orys-qazaq baılarynyń talaıyna jaldanyp kórdi, birine de turaqtamady. Turaqtamaǵanda eńbekke qyry joqtyqtan emes, baıdyń orynsyz úkimine kóngisi kelmegendikten. Búgingi toı ústindegi Itbaıdyń ylańy, sonyń saldarynan orynsyz tıgen taıaq Imashtyń esinen ómiri ketpestik edi. Biraq Boqbasar otaǵasynyń úıinde bolǵan soraqy jumys — Imashtyń óz basynda bolǵan jumysty umyttyratyn sekildi. Boqbasardyń úıi soldattyń oıynshyǵy bolyp jatqanda, Imash jeli basynda Naǵımaǵa bıe saýdyryp tur edi-aý. Ondaı óreskel jumys bolady dep kim oılaǵan? Imash soń bilip, barmaǵyn tistedi. Boqańnyń úıine barýǵa júzi shydamaıtyn sekildenedi. Kóp aralasyp, ashyna bolǵan úıi de emes. Áıtkenmen, sol úı degende — ózinshe bir jaqyndyq sezedi. Áldeqalaı ushyrasa qalsa, Jumakúl de buǵan jyly shyraı berip, osymen bir aýyz bolsa da, til qatysýǵa qumartqandyǵyn bildirtkendeı bolyp turady. Bul sıaqty jyly júz, tilsiz uǵynǵan dostyq belgisin Imash óz ómirinde birinshi kezdestirýi bolar... Boqańdy jónelte kelgende Jumakúldiń betine Imashtyń qaraı almaǵany da osydan edi.

Imash aýyr kúrsinip kózin ashqanda, salqyn samal betke uryp, kók jıegi bozǵyl tarta bastap edi. Júrginshiler erbıip bastaryn kóteristi. Kólikterin jegip, qara jolǵa túsip, kún batysqa qarap bet túzedi. Sol kóptiń biri bop Boqbasar men Imash ta kete bardy...

* * *

Shaıaqmettiń áıeli Nurbıkeni keıbir jaqtyrmaıtyn kisileri — «kók ezý» deıdi. «Kók ezý» atanýǵa Nurbıkeniń minezi sebep: bireýdi dattaýǵa, ósekteýge Nurbıkedeı sheber adam joq; búgin bir áıelmen dostasyp, shúıirkelesip otyrsa, erteńine sol áıelge neshe túrli adam nanǵysyz ósek tańyp otyrǵanyn kóresiń. Úı arasynda ne túrli ósek shyqsa Nurbıkeden shyǵady. Nurbıkeniń ósegine erse, Kúntýǵan tuqymyna qaraǵan on úı búıtip bir jerde otyra almaǵan bolar edi. Kúntýǵan tuqymynyń ymyrasynyń buzylmaýyna, Nurbıkeniń ósegine jol bermeýge tyrysatyn kisiniń biri — Boqbasardyń áıeli Dámetken edi. Nurbıke úı arasyna iritki salsa, bútindeýshi Dámetken bolatyn. Sondyqtan, Nurbıke — ózine birinshi qas adam dep Dámetkendi sanaıtyn.

Dámetkenniń úsh qyzy Nurbıkeniń kózine súıel bolyp qalady. Dámetken sıaqty «dushpannyń» qyzyn el kózine masqara ǵyp shyǵarmasa, Nurbıkeniń kegi biter me? Sondyqtan aldymen úsh qyzdyń árqaısysyna sıymdy ǵyp at qarastyrdy: Jumakúlge «dúrdek» dep at taqty. Yrymkúldi «kóbelek» dep atady. Osy atty el aýzyna sińdiremin dep Nurbıke birsypyra azaptansa da, sińdire almady; el kózinde mazaq atpen atalǵandaı bul qyzdarda unamsyz qylyq bolmady. Qaıta kópshilik Dámetkenniń tárbıesin aıtyp dáriptep, bul qyzdardyń bedelin ósire túsetindeı edi.

Nurbıkeniń óshpendiligi óse tústi. Boqań urt minezdiligine salynyp, tus-tusynan qaptaǵan «qudalardyń» betin qaıtaryp, birine de ıkemdemeı jatqan kezde — Nurbıke muny kópshilikke ózinshe túsindirmek bop áýrelendi: «táıiri, ákesi bermepti — degenge nanasyńdar ma? Ákesi bermek túgil laqtyryp jiberer... Onyń mynadaı masqarasy bar...» dep tyńdaýshyny yntyqtyra túsedi de: «qyzdyń ózi saý emes... Qyz búlingen... Oıbaı-aý, surama... Ákesiniki — qýlyǵy, qyzyn arashalaý úshin kináni óz moınyna alǵan bolmaq»— deıdi.

Nurbıke osy sıaqty ósekti kóbine Jumakúlge taǵýǵa qumar. Dámetkenge qansha ósh bolsa, Jumakúlge de sondaı ósh... Ósh bolatyn sebebi mynaý edi:

Oǵan bir jyl bolyp qaldy. Kúzdiń kúni edi. Aýyl adamdarynyń kóbi qyrǵy kásibinde júrgen. Jumakúl de qyrǵy kásipte: shóp tasıdy, egin tasıdy... Bir kúni Nurbıke buzaý qaıtaryp júrip, jol ústinde Jumakúlge kezdesti: bir arba egindi tıep alyp, Jumakúl ózendegi qystaýǵa qulap kele jatyr edi. Kıimi tym jupyny. Bet-aýzy shań, topyraq. Myna túrine qarap Jumakúldi boı jetip otyrǵan qyz dep eshkim de aıta almas. Ásirese, Nurbıke osylaı qaraıdy ǵoı. Aýyl adamdarynyń joqty dáripteıtindigine tań bolyp: «osy qyzdy ne dep aýyzdarynan tastamaıdy?.. Jasym otyz beske kelip otyrsa da, osy qyzdan men kesh ilgeri emespin be?» — dedi Nurbıke sol jerde yzalanyp.

Yzalanǵan Nurbıke — kezdesken jerde tisin bir batyryp qalmaq bolyp taǵy da:

— Qyrda kóńildi bolatyn shyǵar-aý... Bozbala bitken sonda ǵoı... — dedi mysqyldaı kúlip.

Tıelgen eginniń ústinde kólbeı jatyp kele jatqan Jumakúl Nurbıkeniń myna sózin esitkende — kenet basyn kóterip aldy. Nurbıkege qadala qarady. Qaraýy tym qatań edi... Orynsyz soqtyqqanyn tap osy jerde sezgen sekildenip Nurbıke tezirek jýyp-shaıyp qutylýdyń jaıyn qarady.

Jumakúl arbadan sekirip tústi. Myna sekildi taý qyp tıelgen arba túgil, Nurbıkeni eki aıaq arbanyń belinen de sekirte almassyń... Jumakúldiń osy sıaqty isteri-aq Nurbıkeniń ishin kúıdirip bolady.

— Jańa ne aıttyń, jeńeshe? — dedi Jumakúl qatarlasa júrip.

Nurbıke ashýlanaryn da, jaıdarylanaryn da bilmedi. Sezdirmeımin degenmen úreılenip qoryqqandyq bet álpetinde belgili tur edi.

— Nege qoımaısyń ósegińdi?.. Ne jazyp em men saǵan? — dedi Jumakúl qatýlanyp.

Nurbıke «adal oıymdy aramǵa jorydyń» degen bop, burqyldap ashýlanǵan túr kórsetti. Osy aılamen qutylarmyn dep oılady. Buzaý qaıyrýdy syltaý ǵyp, tezirek alystamaqshy da boldy.

Nurbıkeniń sytylyp ketýge yńǵaılanǵanyn sezdi de, Jumakúl ne istesem eken degendeı bop oılana qaldy. Úndemeı qalǵanmen, Nurbıke onyń qadyryn biler me? Aýylǵa bara úıden úıge júgirip súırendeıdi ǵoı: «men osylaı dedim, Jumakúl betinen basyp, úndeı almaı qaldy», — dep. Bireý bolmasa bireý nanyp, ósekke ósek jalǵanyp júrse, odan keıin basyńdy arashalap kór?.. «Joq, munyń únin óshireıin!..» — dedi Jumakúl. Odan arǵy jumysyna esep bermedi. Umtyla basyp Nurbıkege tap berdi: qamzolynyń ıyǵynan qapsyra ustady. Ustaǵan yńǵaıynda silkip-silkip qoıyp edi, Nurbıkeniń basy qaltań-qaltań etti.

— Nege ysyryla jóneldiń?.. Aıaqta sózińdi!.. Aıaqtatpaı jibermeımin!.. — dedi Jumakúl surlanyp.

Nurbıke sasty. Osyndaıda kóz jasynyń ońaı turatyndyǵy-aq jaqsy, tógip-tógip jiberdi.

— Óltir!.. Óltir!.. Seniń qolyńnan-aq óleıin, — dedi músápirlengen túrmen Nurbıke.

Jumakúl oǵan jibimedi, burynǵydan da qattyraq silkip tartty. Nurbıke bul joly qylǵyna bastap, kózi qaraýytýǵa aınaldy. Bar daýysymen shyńǵyrdy. Daýysy óte jeksuryn shyqty...

Jumakúl, — artynan oılaǵanda, — osy isin ózine myqty min kórdi. Qyz basymen jaqyn jeńgesine qol jumsaý — qazaq ádetinde bolmaǵan jumys. Aıta berseń, qazaq ádetinde «Qyz» degen ataq óte taza, názik, qurmetti sekildi: oǵan bótender de qaǵylmaýy, ózi de bótenge qaǵylmaýy kerek sekildi... Nurbıkemen arasynda bolǵan myna oqıǵany eshkim kórgen joq, áıtkenmen muny jurtqa Nurbıkeniń ózi jaıady. Jaıǵanda — myń túrli páleni aralastyryp jaıady...

Solaı boldy da: birer kúnniń ishinde aýyl ishi osy áńgimeni aıtyp jybyrlasýmen boldy. Áıtkenmen, aýyldyń kópshiligi Jumakúldiń bul isin maquldasqan sekildenip: «sol kerek kók ezýge!.. Jumakúldiń ústinen túspeıtin neme ǵoı... Tanytqan eken ákesin!» — desti.

Osy oqıǵanyń tusynda jalǵyz-aq Kátımá báıbisheniń pikirin ashyq bilý qıyn boldy: ol birese Nurbıkeni shaqyryp, sony músirkepti-mys degen sóz shyǵyp júrdi. Sonyń artynsha bolmaı Dámetkendi shaqyryp alyp, Jumakúldiń isin maquldaǵandyǵy taǵy estildi...

...Daýylbaı Kúntýǵan tuqymyna qyz aıttyrmaq bolyp kelgende kózdegeni Jumakúl edi. Boqań úırenshikti ádetin istep qarysyp otyryp aldy da, Kúntýǵan tuqymynyń basqalary qosylyp Shaıaqmettiń qyzyn Jumakúldiń jolyna qurbandyqqa shalǵan sekildendi. Osyny istegende birde-biri Nurbıkege sóz sala bilseshi!.. Nurbıkeniń sol kúngi kúıgenin kórseń!.. Qara pyshaqty jalańdatyp Shaıaqmetke eki-úsh ret tóndi Nurbıke: «sen shirikti tiri qoıǵansha jaryp óltiremin!» — dep. Shaıaqmetti búrgenmen kek bitpeıtindigin sezip, Nurbıke sol kúni Boqańnyń úıine bettedi. Qara pyshaq qolynda edi. Qaterin tikkeni — Jumakúl edi... Sol betinde ózinshe esh nárseden taıynatyn túri joq edi... Jaqyndap kelgende esik aldyna Dámetken shyqty. Oǵan jalǵas Jumakúl shyqty. Nurbıkeniń ne úshin kele jatqanyn Dámetken sezip, shoshynǵan túrmen bosaǵaǵa taman sheginip, duǵa oqydy bilem — aýzyn kúbirletti. Jumakúl Nurbıkege qarsy júrdi.

— Nege bedirendiń, betpaq! — dedi Nurbıke qaltyranyp.

Degenmen, Jumakúlge tym jaqyndamaı, bógelip toqtady.

Aýyl adamdary samsap esikteriniń aldyna shyqty. Báriniń kózi osy ekeýinde. Bireýler umtyla basyp osylaı qarap júrgen sekildendi.

— Qaıt úıińe!.. Oınaıtyn kisiń men emes...

Osyny aıtyp Jumakúl ilgeri qarap birer basty. Aralary tym jaqyn. Nurbıke pyshaqty qymqyra ustady. Kenet salyp kep qalýǵa bolmaı ma?.. Joq, bolmaıdy: Jumakúldiń kózi — pyshaqta, Nurbıkeniń árbir qımylyn ol ańdyp turǵan sekildi. Nurbıke qozǵala bergende-aq — Jumakúldiń tap berýi daýsyz; odan keıin qara pyshaq Nurbıkeniń óz kókiregine qadalyp júrmesin...

— Saldaqy!.. Saldaqy!.. — dedi Nurbıke býlyǵyp.

— Ketemisiń?.. Janyń kerek bolsa, kázir úıińe bar!..

Nurbıke shegindi. Sheginbeske bolmady, Jumakúl tútip jeıtin adam sekildenip umtyldy. Aýyl adamdary araǵa tústi. Árqaısysy ózinshe soqalap, basalqy aıtqan bolyp jatty. Kempirler jaǵalaryn ustap:

— Jumakúl qaraǵym-aý, sol kápirmen qaıtesiń yzǵysyp, aqylyń bar edi ǵoı seniń, — degen boldy.

Taǵy qorlyq. Taǵy Nurbıke tentek... Bul joly Nurbıke uıatty qoıyp, aýyl qotanynda otyryp jer tepkilep jylady.

Sodan bylaı Nurbıke ólim tiledi. El kózine kórinbeımin dep tósekten turmaı jatty. Eshkimmen sóılespeıdi de, jalǵyz-aq Kátımá báıbishe kelgende sharasyzdan basyn kótergen boldy.

— Júre ǵoı kelin... Bala-shaǵany jumsaǵansha dep ózim keldim... Qymyz ishe ǵoı júrip, — dep báıbishe kólgirsip, Nurbıkeni tósekten eriksizden turǵyzǵandaı boldy.

Nurbıkeni osynsha músirkep, báıbisheniń óz aıaǵynan kelip shaqyrǵany — aýyl adamdaryn tańyrqatty. Eki aǵaıynnyń arazdasqanyn kórse, osy báıbishe esh ýaqytta sonyń arasyna kirmeı qalǵan emes. Ásirese, osy Kúntýǵan tuqymynyń arasynan jaryqshaq shyqsa, báıbisheniń qystyryla ketetin ádeti.

Báıbishe qymyzdy sapyryp otyryp, Nurbıkeniń qybyn taba sóıleıdi: jylatyp ta aldy, kúldirip te aldy... Nurbıkeniń qyzynyń Asambaıǵa berilý aıybyn Boqbasardyń úıine tóndirdi:

— Bátir-aý, ógizdeı ǵyp sol qyzdy saqtap qaıtpekshi? Asambaı almaǵanda — ol qyzdy kim alady eken? — dep bir qoıdy báıbishe.

— İsh kelin. Qaıǵyryp qaıtesiń... Táp-táýir bop ósip kele jatqan bala edi... Men ylǵı aıtýshy em: Nurbıke kelinniń osy qyzy bir baqytty adamǵa dýshar bolar, — dep.

Taǵy jylady Nurbıke. Báıbisheniń jyly sózin jarym kóńiline sep kórdi. Tap osy otyrǵanda osy báıbisheden basqa janashyr jaqyn tappaıtyn sekildendi.

Báıbishe taǵy bir súre áńgime aıta kelip:

— Álgi kesir qara aıtady: «Nurbıke kelin nesine jylaıdy eken?.. Qyzyn berem dep ázir eshkimnen mal alǵan joq. Qazir «slaboda» zamany, bermeımin dese, qyzyn eshkim de zorlap ala almaıdy» — deıdi... Kesir qara-aý ondaıyń bolsa, kelinge aıtyp kóziniń jasyn qurǵatsaıshy — dedim men... Aýyl-úı otyr edik aqyl sala bilmeıdi dep, kesir qara senderge ókpeleıdi eken. Men aıttym sosyn: kesir qara-aý, sen túgil bizdiń shalǵa da sóz salǵan bireýi joq. Jazyq kelinde emes qoı, onyń úshin kektenbeı-aq qoı, kelinge baryp, aqylyńdy aıt dedim...Aıtsam, aıtaıyn, — dedi ol baıǵus. Búgin shalmen de aqyldasyp em: sen ne oılap júrsiń? Kópten kele jatqan qudaıy kórshim edi, Nurbıke kelindi jylatyp qoıamysyń — dep. «Kelinniń ózi biledi. Bermeımin dese, Asambaıdan qorǵaıtyn qudiretimiz bar ǵoı» — dedi shalym...

Báıbishe qymyzdy sapyra túsip, kóziniń qıyǵymen Nurbıkege qarap qoıdy. Bul Nurbıkege myqty áser etkendeı bop urttap otyrǵan qymyzyn kenet toqtatyp oılana qaldy: ras, Asambaıdyń malyn ázir alǵan joq... Biraq, batany qaıtedi? Aty shýly Daýylbaı kelip, bata istep, quda boldym dep ketti. Tórt-bes kúnniń ishinde alýǵa kelgeli otyr. Bermeımin dep shataq shyǵarǵanǵa Asambaı kóner me? Nurbıke túgil odan zordyń mazaǵyn kórmeımin dep júrgen adam ǵoı ol...

Nurbıke kúrsinip, báıbisheniń betine qarady. Qansha aıtqanmen kópten arbasqan adamdar-aý; biriniń oıyn biri sezýden de saý emes edi. Asambaı men Qusaıyn baı myqty ustasyp júrgen adamdar: ótken jyly Qusaıynnyń bir úıir saıaǵy urlandy. Qusaıyn Daýylbaıǵa adam saldy: «jylqymdy úıirine qossyn, áıtpese ustatamyn» — dep. Daýylbaıdyń arqa súıegeni — Asambaı. Qusaıynnan qaımyqsa, Asambaıdyń aty qurysyn!.. Ekeýi tirese tústi. Qusaıynnyń qarýy «Alashorda» boldy. Asambaı Kolchak úkimetin saǵalady. Birine biri dúrdıiskenmen, daq sala almaı, ekeýi de ishterinen tyndy. Qusaıynnyń jylqysy úıirine qosylmady. Bul umytylmastyq kek edi. Bul kegin Qusaıyn ómirlik jiberem dep júrgen joq... Nurbıke qyzyn bermeı qaıtaryp, Asambaı el kózinde kúlki bolsa, Qusaıynnyń kegi az da bolsa qaıtady... Biraq sońy ne bolady «Eki nar súıkense, ortasynda shybyn óledi» bop istikke túıreletin Nurbıke úıi bolmaı ma?..

Ne degenmen Nurbıke óz paıdasyn bilmeıtin de kisi emes. Bireýge kúnshildik isteýiniń ózi de sol menmendiginen týmaqshy ǵoı.

Nurbıkeniń oıyn kenet ekinshi nárse bóldi: apyrym-aı, osynsha búlingendeı buǵan ne bop edi? Asambaı sıaqty adamǵa qol artýdyń ózi baqyt emes pe?.. Jat jurttyq bop jaralǵan bala — jasqa tıgende baqytty bola ma? Kárige tıgende baqytty bola ma?.. Asambaı sıaqty adamǵa áıel bop, «erke toqal» atanyp, aýyl aımaqty bir shybyqpen ıirip otyrǵannyń ózi qandaı qyzyq!.. Apyrym-aý, Nurbıke muny buryn nege eskermegen?.. Osy báıbisheniń ózi aramdyqtan saý ma? Nurbıke Asambaıǵa qol artsa ózimen teń túsip, aıaǵyn basyp keter dep, osy báıbishe qaýiptenip otyrǵan joq pa eken?

Birer kúrsinip basyn kótergende Nurbıkeniń shyraıy burynǵysynan áldeqaıda durystalyp edi.

— Qaıtemiz, qudaıdyń jazýy shyǵar... Jat jurttyq bala ǵoı. Aq batany buzyp, «buzyq qatyn» atana almaımyn... Men endi qoıdym, — dedi Nurbıke.

Báıbishe shoshyna qarady. Nurbıkeniń tostaǵanyna ústep qymyz quıǵaly jatyr edi, ústep quıýdyń ornyna tostaǵannyń ishindegi qymyzdy sharaǵa aýdaryp, tostaǵandy tóńkere saldy. Úlken ashýǵa mingendegi ádetin istep bolbyraǵan beti jybyr qaqty. Qymyz toly sharany shaıqaldyryp sabaǵa taman ysyra saldy da, tórge qaraı burylyp aıaǵyn kósildi. Tap osy otyrysy — «senimen endi jumysym joq» degen adamnyń keskini edi. Nurbıke osyny sezgendeı úndemeı úıden shyqty...

Nurbıke burynǵy ádetimen aýyl áńgimesine aralasyp kete qoımaǵanmen, toıdy onsha jabyǵyp ta qarsy alǵan joq. Qonaq tárbıesine Kúntýǵan tuqymy túgel qatynasý kerek boldy da, Dámetken, Jumakúlder de san-sapalaq aralasyp ketti. Dámetken múlde bılep-tóstep:

— Kelin, sen otyra ber, men úlgertemin ǵoı, — dep qonaq tárbıesin túgel qolǵa alǵandaı boldy.

Nurbıke buǵan da qarsy bolmady. Abysyn-ajyn bolyp bulardyń bir shúıirkeleskeni de osy jol edi... Biraq uzamaı joǵarǵy ásker búligi — bulardyń arasyna taǵy kerte boldy. Dámetken oılamaǵan oqıǵaǵa kezdesip, «jurtqa qarar betim joq» — dep oılady ózin. «Jyǵylǵan ústine judyryq» sekildenip Boqań ylaý aıdaldy. Aýyl ishi áldeqalaı tyna qalǵan sekildenip, áńgimeleriniń kóbi sybyrǵa aınalǵan tárizdendi. Sybyr sóz Dámetkendi ot bop órtedi. Yrymkúldiń kóńilin suraı kelgen adam — Dámetkenge mazaq ete kelgen adam bop kórindi. Janyndaı jaqsy kóretin talaı kelinderine, abysyndaryna Dámetken teris qaraıtyndy shyǵardy... Jurt sybyrdy odan ári údetti. Dámetkenniń osy oıyn sezgennen keıin, aýyl adamdary qaımyǵyp Boqańnyń úıine qatynaýyn toqtatty.

Nurbıke kelip esikten qaraǵanda Dámetken osy kúıde otyr edi. Tegin kelmegendigin Nurbıkeniń jaırańdaǵan júzi aıtyp tur edi. Ne isteý kerektigin Dámetken oılap úlgirgenshe bolmaı Nurbıke Yrymkúlge tóne túsip:

— Betim-aý, tamaǵynyń astyn da jaralap tastaǵan ba?.. — degeni ǵoı.

Dámetkenniń yshqynǵanyn kórseń!.. Qalsh-qalsh etip Dámetken ornynan bir turyp, bir otyrdy. Ne istemekshi bolǵanyn ózi de bilmedi, Dámetken qysylǵanda — kómek kórsetetin adamy Jumakúl ǵoı. Jumakúl taǵy járdemge úlgirdi: Yrymkúlge tónip otyrǵan Nurbıkeni tý syrtynan ustady da, esikten súırelep, jelkesinen bir túıdi. Nurbıke jerdi súze qulap, jaýlyǵy anadaı jerge ushyp tústi... Aýylda qonaq jatqanda, Asambaı sıaqty adamǵa «ene» bop atanǵaly jatqanda myna sıaqty kúıge ushyraý — Nurbıkege jeńil tıe qoıǵan joq. Biraq ótken jolǵydaı jer tepkilep jylamaı, kegin sózben aldy:

— Sorly saldaqy!.. Sazaıyńdy soldat bersin! — dedi ol.

Jumakúl taǵy umtyldy. Bul joly Nurbıke qolyna túskende óltirip jiberýi sózsiz edi, oqtyń qıynyndaı bir adam araǵa sap etip jibermegeni.

— Jumakúl!.. Aqylyńa kel? — dedi ol.

Jumakúldi jetektegendeı bop úıine kirgizdi. Bul — jas jigit Zaryp edi...

«Ádebıet maıdany»: 1933 j. № 4.

1935 j. № 5; 1935 j. № 12; 1936j. №1-2

AÝYL

(«Qońsylar» atty romannyń bir bólimi)

...Boqbasar men Imash on kúndeı jol júrip, aryp-ashyp, tabandary tesilip, aýylǵa zorǵa jetti. Osy bir aıdyń ishinde Boqbasardyń basynan myń túrli jumys ótken sıaqty boldy. Boqbasar burynǵysynan eki ese qartaıyp, burynǵyǵa qaraǵanda saqal-shashy aǵara túsken sıaqty boldy. Buryn, týmalastarym bar, er jetken inilerim bar, maǵan kim tıedi, —deıtin sıaqty edi. Sol «inileriniń» qaıda ekenin de bilmeı qalǵandaı boldy. Az ýaqyttyń ishinde Boqbasar ózi týǵaly kórmegen beınet, kemshilik, masqarashylyq kórip, jalǵyzdyqty myqtap sezgendeı boldy. Qol ushyn beretin adam joq tárizdendi.

Imashtyń bul elge kelip, Qusaıyn baıdyń esiginde júre bastaǵanyna úshinshi jyl ǵoı. Sodan beri Boqbasar muny sezbeı júrgen tárizdi. Ótken jyly, Boqańdar bir jerde shóp tıep jatqanda osy Imash kezdesip, attan túse qalyp, Jumakúldiń qolyndaǵy aıyrdy ala salyp, shepti bir aıyrlaǵan ǵoı. Bir aıyrlap, kótergende bir shómeledeı shóp kóteredi. Arba tıep turǵan Boqbasar, Imashtyń laqtyrǵan shóbin alyp úlgere almaı, shóptiń astynda qala jazdaǵan. Imashtyń qaıratyn kórip, Boqań sonda bir tańdanyp edi. Biraq, ol, kópke barmaı umytylyp edi. Sodan sońǵy Imashpen istes bolǵany osy joly. Imash Boqbasarǵa bul joly adam aıtqysyz unady. Unaýyń sol, Imashty osy joly týǵan balasyndaı kórip ketti. Imashtyń arqasynda soldattyń taıaǵynan qutyldy. Aýyrlyq, beınettiń bárin Imash óz ústine alyp, Boqbasardy ákesinen beter kútti.

Aýylǵa tún ishinde keldi. Boqańnyń qyzdary, balasy, qatyny — Boqańnan «endi kelmes» dep túńilýge jaqyndaǵan eken. Ásirese Yrymkúl «ákelep» Boqbasardy moınynan qushaqtap bosatpady.

— Qalqam, áıteýir tiri keldim — myna bir aǵańnyń arqasynda, — dedi de Boqań keńkildep jylady...

Boqbasardyń úıi Imashtyń saý kelgendigine qýana almady. At pen arbadan aıyrylyp kelgendigin estigende, bastyǵy baı bop, báıbishe bop shý ete tústi.

— Bir at qurly quny joq shirik, soraıyp ózi kelgeni nesi? — dep shaptyqty báıbishe.

Qusaıyn baı dábdirlep, jebesin tisteýden ásheıinde aýyzy bosamaýshy edi, at-arbanyń joǵyn estigende, ákesi ólgennen jaman kózi shaqyraıyp:

— Kim tasta dedi saǵan? At-arbany tastap nege kelesiń? Taptyramyn! Tabasyń! — dep tepsindi.

— Bizdiń atty bermeýi múmkin emes, osynyń ózi satyp ketip otyr,—dep, Ábdilda stýdent búırekten sıraq shyǵara sóıledi.

— Aıt shynyńdy, ıttiń balasy! Basyńnyń mylja-myljasyn shyǵararmyn, — dep, Qusaıyn baı entigip, taıaǵyn yńǵaılaı túsedi.

Imash apalaqtap, abyrjyp, sasýyndy bilmedi. Qandaı oqıǵaǵa kezdeskenin aıtyp túsindirmekshi edi.

— Ótirik, shylǵı ótirik! Ol ásker jaman qaladan ári ketpeıdi. Dýtovpen qatynasqaly bara jatqan ásker ol, — dedi Ábdilda.

Imash Ábdildanyń betine birsypyra qarap otyrdy da:

— Qashyp bara jatsa da ma?—dedi.

— Óı, mynaý ıt ne deıdi? Óziń bólshevık bolyp kelýden saýmysyń?

— Bolǵan adam bizden kem be?!

— E, e.. Taǵy, taǵy sóıle... Naǵyz ózi!—dep Ábdilda kekete kúldi.

— Osymen sóılesip... Aýyzynan qanyn keltirmes pe?—deıdi báıbishe julqynyp.

— Áı, aıtasyń ba, joq pa?—dedi baı burynǵysynan da shaqyraıa túsip.

Bul kózin qadasa, Imash ta qadaıdy. Imenýindi bilmeıdi, «Malaılaryńyzdy búldirip bolar, osynyń ózin shyǵarsaıshy» dep Áshigereı myrza aıtqanda da, jumysqa qarýly dep shyǵarmaǵan baıdyń ózi edi...

Ábdilda oqyǵan, tárbıe kórgen adamnyń qalpyn istep, ákesin basqan boldy:

— Attyń da, arbanyń da quny belgili. Ony ótemeı qutyla almaıdy. Taýyp bereri bolmasa, eńbegimen óter, — dep bılik aıtty.

Muny aıtqanda, ózinshe, malaıǵa kóp jeńildik istedim dep oılady. Eshnárseniń jaıyn bilmeıtin keıbir jaltaqtar shyny osylaı túsinip, Ábdildany ózine qorǵan dep bilip, bul bılikke quldyq dep bas ıgen bolar edi. Biraq, Imash olaı etpedi. Imash Ábdildaǵa kekete kúlip qarady:

— Ol zańdy saǵan kim úıretti?

— E, nege?

— Nansań, aıtyp otyrmyn. Nanbasań, sotyńa ber. Sen aıtty eken dep men tegin isteı almaımyn!

— Betim-aı!.. Aıyrsańdarshy jaǵyn, — dedi báıbishe tiksinip.

— Atańnyń aýyzyn!... — dep Qusekeń shońtandap, emen taıaǵyn ala umtylyp edi, Imash ushyp turyp qasqıa qaldy.

— Ura almassyń!

— Má, ura almaı! — dep, Qusaıyn taıaqty siltep qalǵanda, Imash shap berip jabysa túskende, Qusaıynnyń qolynan taıaq shyǵyp ketti.

— Taıaǵymdy ber deımin, atańnyń aýzyn!... —dep Qusaıyn qaıta jabysqansha, Imash úıden shyǵyp ta ketti.

Baıdyń úıi astan-kesten, ý-shý boldy da qaldy.

— Masqara-aı! Sumdyq-aı! Quldyń da basynǵany ma?! — dedi báıbishe býlyǵyp.

— Ol atańnyń aýzyn ba... Tura tursyn, kórsetermin oǵan, kázir arbaǵa tańdyryp tastaımyn!... Qalı qaıda, Qalı! — dep, Qusaıynnyń entikken daýysy aýyldy dúrliktirdi.

— Saspańdar, onyń emi ońaı: Qyzyljarda jatqan aqtyń áskerine qazir adam jibermekshi em — solar kelse, buǵan aqyl úıretedi, — dedi Ábdilda kúlimsirep.

Aıtqanyńdaı sol saǵatta-aq qaǵaz jazylyp, Qyzyljarǵa bireý júrip te ketti...

Bul oqıǵa mınýtynda búkil aýylǵa tarady. Buryndy-sońdy malaıdyń baımen qarsylasqanyn kim esitken. Qarsylasqan malaı qan bolyp qalmaıtyn ba edi? Imash nege olaı bolmady? Imashty ura almaý sebebi ne?

Kempir-shal bul oqıǵany ózderinshe talqylady:

— Ábdilda myrza tıgizbegen shyǵar, áıtpese, baı onyń arqa etinen taspa almas pa edi,-dep «meıirimdikti» myrzaǵa beıimdegender de boldy.

Áıteýir, aýyl ómirinde birinshi pet aıta qalǵandaı jańa jumys boldy. Baıdyń yńǵaıyna kóshkish jaltaq adamdardyń talaılaryna oı túsirerlik oqıǵa edi.

Imash baıdyń úıinen shyqqan kúıi Moldash muǵalimniń úıine bardy. Ol, Ýfada oqyǵandyǵyn istep, kózi ashyq adamsyp, ózinen basqanyń bárin túk bilmeıtinge sanap, kópirship júretin jigit edi. Baıdy da, baıdyń sózin sóıleıtinderdi de syrttan kekep, muqap otyratyn sıaqty edi. Osy minezin unatatyn tárizdenip Imash qoly bosaǵanda, osy Moldash muǵalimniń úıine kóbirek baratyn. Moldashtyń úıinde gazet-jýrnal da bolady, túrli kitaptar da bolady. Moldash, keıde, úıine kelgen adamdardy eliktirip, ózinshe ártúrli nárseden túsinik bergen bolady. Sóziniń kóbi Imash sıaqtylarǵa túsiniksiz: «ult qamy» «ult paıdasy» degen sózderdi aýzynan tastamaıdy. «Qazaq ulty birlesip is istese ǵana sybaǵasyn ala alady» — dep úgit júrgizedi. Ásirese, sońǵy bir-eki jyldan beri «bostandyq-teńdik» degen sózderdi aýzynan tastamaıtyn edi.

— «Qazir teńdik boldy, sen de adam qataryna qosylasyń» — dep Imashqa kezdeskende osy muǵalim talaı aıtatyn.

Baıdyń, Ábdilda myrzanyń silkingen ekpinin kórgennen keıin Imash muǵalimniń úıine kelgende sol aıtqan teńdiginiń jaıyn bileıin dep edi. Baımen bir qarsylasýǵa qarsylasty, qarsylasýǵa qaqy bar ma? — osy jaǵyn ashyp bilmekshi edi.

Moldash muǵalim Imash barǵan soń óleń oqydy:

«Baı men kedeı teńeldi,

Kedeı jetti, keneldi

Baı, kedeı bop birigip,

Tabady el ónerdi» —

Imash osy sózge jabysa tústi:

— Muǵalim-aý, osyny shyn aıtyp otyrsyń ba?

— Qaısyny?

— «Baı men kedeı teńeldi» deısiń ǵoı.

— Ótirik pe? Kázir bári de teń.

— Endeshe, Qusaıyn baı maǵan nege taıaǵyn ala júgiredi?

— Sebebi bolǵan shyǵar, — dep Moldash muǵalim kúmiljidi.

— Ne qylǵan sebep?... Qashqan soldatty alyp bar dedi, alyp bardym. Soldat at-arbamdy bermeı, ózimdi jaıaý qaıtaryp edi, salbyrap úıge keldim. Osyǵan da men jazyqtymyn ba? Soldatty qashyrǵan men be ekem? Ábdilda stýdent oqyǵan ǵoı, durystyǵyn aıtady eken desem, «tegin jumys istep óte» — deıdi. Teńdigiń osy ma?...

— Joq, sen túsinbeı otyrsyń, — dedi muǵalim qabaǵyn shytyp: — Teńdik dep jalpy teńdikti aıtady, aıdaı álemge bolǵan teńdikti aıtady. Seniki úı arasynyń usaq áńgimesi ǵoı.

— Men sol jalpyńnyń ishine kirmeımin be? «Usaq áńgime» dep baı malaıyn taıaqpen sileıtýin toqtatpasa, onyń qaı jerinde teńdik bolady?

Imashtyń suraýlary Moldash úshin tym tereń suraýlar edi. «Ýfada oqydym» degenmen Ýfada oqýyna belshesinen batqan adam emes edi. Ýfanyń medresesiniń ishindegi eń táýiri «Ǵalıa» medresesi bolsa, onyń da oqytatyn sabaǵynyń kóbi «qudaı bar ma, joq pa?»—degen Zyıa hazirettiń qurǵaq pálsápesin talqylaý edi. Talqylaǵan shákirtter túgil, sol qudaıdyń bar-joǵyn, pálsápeshi Zyıa haziretińniń ózi de dáleldep, qolǵa ustatqandaı qyp aıtyp bere almaýshy edi.

Moldash muǵalimiń orysshadan taza edi. Medreseden shyqqannan bergi azyq qylǵany — «Qazaq» gazetiniń jazǵan syńarjaq úgiti bolatyn. Sol úgit, sol baǵyt bul muǵalimniń mıyna myqtap ornap qalǵan. Jınalǵan adamǵa kitap oqysa da, úgit aıtsa da, osy ólsheýden shyqpaı ǵana aıtýshy edi. Imashtyń suraýlary ol ólsheýdiń ishinde joq, ony, ózinshe, ýaq máselege sanaýshy edi. «Ult jyryn jyrlaımyn» degen bop, úı arasynyń áńgimesinen ózin joǵary sanaǵan bop, jalpyǵa birdeı jumys atqaryp otyrǵan adam sıaqtanýshy edi.

— Ondaı usaq áńgimeler úshin kek saqtaýdyń jóni joq. Úıtip júrip biz ult paıdasyn kózdeı almaımyz. Bizge birlik kerek: birlesip otyryp jumys istemesek, biz báıge ala almaımyz, —dedi Moldash.

Imash ań-tań bop birsypyra otyrdy. Osynyń aıtyp otyrǵan birligi ne? Qusaıyn men Imash qaıtyp birikpekshi? Qusaıynmen birigip alǵan báıgeden Imashqa tıetini ne? Qusaıynǵa báıge alyp berý úshin ǵana birige me Imash?...

— Muǵalim, senen taǵy bir nárse suraıyn, — dedi Imash qozǵala túsip. — Osy kúngi «qyzyl» dep júrgenderi bólshevıkter me?

— Bólshevıkter.

— Olar bizge paıdaly ma, zıandy ma?

— Talaýǵa tússeń, paıdaly ekenin kórersiń, —dedi Moldash myrsyldap kúlip.

— Talaýǵa túskeni qalaı?

— Qalaı bolsyn, bólshevıktiki — talaý. Bólshevık degen sóz — «talaýshy» degen sóz.

— Onyń qate bolar! — dedi Imash, basyn shaıqap.

Moldash ańyraıyp, aýzyn ashyp otyryp qaldy.

Imashtyń muny aıtýǵa qaqy bar edi. Aqtyń áskeriniń júgin tartyp bara jatqanda, birsypyra qolǵa túsken bólshevıkterdi júkpen birge aıdady. Ústi-bastary qan, aıaqtary tilim-tilim jara, aryp, azap kórgen adamdardy aqtyń soldattary, júkshilermen janastyra, malsha aıdap otyrdy. Jegen taıaqtyń aýyrlyǵynan birsypyrasy aıaǵyn zorǵa basady. Ákireńdegen aqtyń soldaty júre almadyń dep qamshymen siltep ótedi. Urdyń dep ımenip, buǵyp, aýyrsynyp jatqan olar joq, elemegen bop júre berdi. İlinise ketse, myltyqpen atyp jyqsa da, tilin tartatyn emes:

— Biz durystyq úshin kúresemiz; kedeı, batyraq, jumysshy úshin kúresemiz! Biz bireý emespiz, myńbyz, mıllıonbyz, biz ólgenmen bólshevık týy qulamaıdy! — deıdi álgi ustalǵan bólshevıkter.

Bir ret osy sekildi sózin estip, Boqań yǵysyp Imashtyń janyna kelip, kári kózin jaýtańdatyp, Imashtyń betine qarap birsypyra turyp:

— Bala, sen túsinetin bolarsyń, osylar ne aıtyp kele jatyr? — dep surap edi.

Imash túsindirip bergende Boqań malsha aıdalyp bara jatqan bólshevıkterge qarap:

— Esil sabazdarym-aı! — dedi.

Otrádtyń kópshiligi ilgeri ketip, tutqyndardy aıdaý úshin júkshilerdiń janynda jalǵyz Ivan qalǵanda, Imash ony ıyqtap, tutqyndardyń ishindegi jaıaý júre almaı kele jatqan bireýin birsypyra jer arbaǵa mingizýge surap alyp edi. Saqal-murty ósken shúńirek kóz aryq sary kisi, kebirsigen ernin jalaı túsip, Imashqa birsypyra qadala qarap, sybyrlap qana:

— Sen kimsiń? — dedi.

— Men malaımyn, — dedi Imash.

Álgi kisi jaırańdap aryp-ashqanyn, álsiregenin umytyp:

— Qazaqtyń kedeı-batyraqtary da bizdiń tilegimizge erdi me? — dep Imashtyń qolynan ustaı alyp edi...

«Osy muǵalim qata aıtyp otyr, bul meni adastyrǵaly otyr. Bólshevık talaýshy emes, bólshevık kedeı, batyraqtyń shyn dosy!» — dep oılady Imash ishinen. Buǵan sheıingi buldyr senim naq osy jerde tıanaqtalyp, Imashtyń betin biryńǵaılap burǵan sıaqty boldy.

Asyǵyp, sasyp, qaltaqtap Boqbasar keldi.

— Imash-aý, munda otyr ekensiń ǵoı, júr úıge!

Imash ta, muǵalim da jalt qarady. Imash kúlimsireı túsip, Boqbasarǵa erdi.

Tap sol kúni Boqańnyń úıi Imashqa óz úıinen artyq boldy: Imashtyń kir-qońy jýyldy, bar tamaq Imashtyń aýzyna ustaldy.

— Jatyp tynyq shyraǵym, sharshaǵan shyǵarsyń, — deıdi Dámetken.

Aryp-ashyp kelgen balaǵa ananyń aıtatyn sózi ǵoı bul. Ystyqqa qaqtalyp, taban eti soıylyp kelgen adamdy osy sózdiń ózi-aq qýantyp jibermeı me!

Biraq bul tynyǵý uzaqqa sozylmaıtyn boldy. Ábdilda myrzanyń Imashty ustatý úshin soldat shaqyrtqanyn sol úıdiń jylqyshysy esitip qalypty. Sol esitken habaryn buljytpaı Imashqa aıtyp beredi.

«Bir meni ustaý úshin otrád kele qoımas qoı. Biraq el ishine shyǵýǵa syltaý taba almaı otyrǵan áskerdiń bireýi kelse de meniń jumysymdy bitirmeı me? Meni arashalap alyp qalatyn kim bar!.. Tegi meniń ketkenim durys bolar...» — dep, Imash osyǵan bel býyp, sol túni aýyldan shyǵyp ketpekshi boldy. At joq, jaıaý ketpek. Sonda qaıda barmaqshy?

Oılana kele Imashtyń oıyna Ybyraı shal tústi. O da Imashtarmen birge shyǵyp óz eline ketti. Búgin-erteńderi eline jetedi. Onyń eli 80 shaqyrym... Jáne sonyń ana bir sózi: «Poselkalarymyz bólshevık — dedi-aý... Alekseı Petrovıch deıtin otrád bastyǵy bar dedi-aý»... Soǵan baryp qosylsa, kimniń tisi batar edi?..

Imash osyny oılandy da, osyǵan bel býdy.

— Búgin júremin, — dedi Boqańa.

Boqańnyń úı ishi bastapqy kezde ań-tań bop túsine almady. Qaýiptiń barlyǵyn esitken soń, Qusaıynnyń úrim-butaǵyna jer júzindegi qarǵysty jaýdyryp, Imashtyń júrýine Boqań ruqsat etti.

— Erjetken balam joq. Ózimniń minezime túsinetin, ózimdi kúte biletin bir balaǵa qol artsam ba dep em... Kúniń týsa, shyraǵym, bir oralyp soq! — dedi Boqań kemseńdep jylap.

Jol azyǵyn arqasyna tańyp berip, qara jolǵa sheıin shyǵaryp salmaqshy bop Jumakúl erdi. Aýyl tegis uıqyda, selt etken bir pende joq. Qarańǵy tún túnerip, buldyr sáýle taban izdi zorǵa kórsetedi.

Aýyldyń kún batysyndaǵy aq sýdy oralyp, Imash pen Jumakúl qara jolǵa kelip tireldi. Jolǵa kelgenshe birine-biri lám-mım dep sóz qatpady. Ekeýiniń keleshegi sózsiz-aq sheshilip, bitip turǵan sıaqty edi.

— Osy jerden qaıt, qorqasyń, — dedi Imash.

Ekeýi qarap az-kem turyp qaldy... Sóılesse, ekeýiniń biri sóz bastasa, bir ǵana tún emes, birneshe túniń jeter emes. Eki-úsh jyl bir aýylda júrip, osyǵan sheıin birine-biriniń til qatpaǵany, birin-biri eskermegeni qyzyq-aý...

— Qaıtyp oralamysyń? — dedi Jumakúl kúrsinip.

— Oralamyn.

— Taǵy ne aıtasyń?

— Meni kút!.. Kútesiń ǵoı? — dedi Imash Jumakúldiń qolyn ustap.

— Kútemin! — dep Jumakúl Imashtyń ıyǵyna basyn saldy.

...Imashtyń Boqań úıine tán adam sıaqtanýy bir ǵana kúnniń ishi. Bir kúnniń ózinde-aq bular birin-biri kópten bilip, syılasyp, biri úshin ekinshisiniń qabyrǵasy qaıysarlyqtaı jaqyndyq sezip edi. Sondyqtan Imash ketken kúni Boqań úıi durys uıqy kórmedi.

— Bálem, toqtaı tursyn, bólshevık aman-esen keletin kún bolsa bizdiń de kúnimiz týar! — dedi Boqań kijinip.

Boqańnyń kózine tap osy mınýtta aıdaýda júrgen myń san alyp deneli, asqar jigerli erler elestegendeı boldy. Sol erler aıdaýdan qutylyp, aman-esen kelgendeı bolsa Boqańnyń shoqtyǵy kóterilip, bet aldy tomsyraıyp júrgen myna jaman inileri kimniń-kim ekenin aıyryp biler edi-aý!

Boqańnyń sózi Dámetkenge túıeden túskendeı bop kórindi. Boqańnyń sezimin qansha teris desek te, ol ómirinde ózin syılaıtyn inilerinen basqa eshbir kisimen sen dep tildesip kórgen emes edi, eshkimge kúsh aıtyp, kijinip kórgen emes edi. «Bul ónerdi qaıdan taýyp aldy?» — degendeı bop, Dámetken Boqańa tesilip qaraı qaldy...

Syǵyraıǵan bestik shamnyń jaryǵy úı ishin kómeski ǵana sáýlelendiredi. Úı ishindegi tórt-bes jan, birsypyrasy sheshinip, birsypyrasy sheshinbeı, tósekteriniń janynda úrpıisip otyr. Jaman másisin sheship, jún basqan baltyryn jalańashtaı túsip, shyn ashýǵa mingen adamnyń túrimen kijinip Boqań otyr. Imashty shyǵaryp salǵaly ketken Jumakúl áli qaıtqan joq. Biraq Jumakúl nege keshikti dep oıyna alǵan taǵy joq.

— Joq, qatyn, bul baryp turǵan jolsyzdyq! Bólshevık bulaı istemeıdi. Bolshevık kedeıdi súıeıdi. Bólshevık ádildik isteıdi... Apyrym-aý, oılasaıshy bul ıtter! Qoldan kelse, atty tastap adam keter me? Basqany qoıshy, men tastarmyn ba atymdy?.. Aty qursyn, basymyzdyń ózin zorǵa alyp shyqqan joqpyz ba?.. E, tipti adamdy tekke kúıdirip...

Boqań qyzynyp, baltyrmen birge bilekti de túrinip aldy. «Jaman jerde júrip aljasyp ketpese ıgi edi?!» degendeı bop, shoshynǵan túrmen Dámetken Boqańa qarady da otyrdy.

— Bólshevık bizdiń Imashtar sıaqty adamdar: Imashty kórdiń be, naǵyz bólshevık! — dedi Boqań qyzyna túsip.

— Batyr-aý, ol aıtyp otyrǵanyń adam ba edi? — dedi Dámetken aýyzyn sylp etkizip.

— E, endi ne dep eń? Adam bolǵanda naǵyz syrbazdar. Eki sóziniń biri kedeı men batyraq... Imash bireýimen sóılesip edi, sol aıtypty: «Uzamaı ókimet bolamyz, teńdik bizge tıedi» depti...

— Jaqsylyq bolsa, tezirek bolsa eken! — dedi Dámetken Yrymkúlge qarap kúrsinip.

Boqań sóılegennen beri tyń almastan tyńdap otyrǵan Yrymkúl sheshesiniń kózine kózi túsip ketip edi, tómen qaraı qoıdy.

Yrymkúldiń basynan ótken oqıǵa — osy otyrǵan báriniń júregine qatqan bir qara berish qoı. Aqtar týraly sóz qozǵap, bul otyrǵan adamdar qansha kijinse de, ol berishke eshqaısysy qaǵylmaıdy. Oılaryna tússe, kózderine elestese, deneleri titirkenip júrekteri tiksinip ketedi, biraq til — sóıleýge mylqaý.

Jabyrqańqy pishinmen Jumakúl úıge kirgende, bári de bajyraıysyp qaraı qaldy.

— Ketti me?

— Ketti!..

Otyrǵandar jaýtańdap birine-biri qarady...

... Ábdilda aqtyń áskerlerine adam jibergende, jumysynyń biri Imashty ustap jóneltip ósh alý, qarsylasqan adamǵa qandaı jaza qoldanatynyn kóptiń kózine áıgilep kórsetý bolsa da, negizgi jumysy — óziniń oqtyn-oqtyn berip turatyn habaryn jetkizý edi. Aqtyń shtaby men Ábdildanyń arasynda jasyryn baılanys bar edi. El ishi ne kúıde? Bólshevık qozǵalysyna, kresán poselkelerinen qurylyp jatqan kóńildi otrádtarǵa qazaq eli qalaı qaraıdy? Qazaqtyń oqyǵandary, oqyp júrgen jastary ne istep júr? — mine, munyń bárin Ábdilda myrza buljytpaı jetkizip turýshy edi. Bul habardy anyqtap ekshep jınaý úshin Ábdildanyń da ózinshe el ishine salyp qoıǵan tolyp jatqan jansyzdary bar edi.

Erteńine saý etip on shaqty soldat jetip keldi. Alekseı Petrovty qolǵa túsiremiz dep álektenip, kóp qyrǵynǵa ushyrap, sol otrádtan qalǵan bul bir sarqyn edi. Alekseıdi qolǵa túsirýge qudiretteri jetpegen soń, ólgen adamdarynyń kegin bular birli-jarymdy qolǵa túskenderden almaqshy edi. Jáne Ábdilda jazǵan hatynda: «Eshnársemen jumysy joq malaı edi, osynyń bólshevıkke kóńildes bolýy adam tań qalarlyq jumys» degen eken. Otrád muny ózinshe talqylap, «Áńgime jalǵyz malaıda ǵana emes, sony qutyrtyp júrgen adamdy tabý kerek, tabamyz!» — dep, keýdelerine nan pisip kelgen beti edi.

Otrád saý etip jetip kelgende Qusaıyn baı emen taıaqty tósine tirep tórt taǵandap, jeliniń basynda tur edi. Áskerdi kórgende bolbyraǵan beti qýqyl tartyp, tilin jylmańdatyp jebesin jalaı berdi.

— Yzdyrastyı, gaspadın! — dedi Qusaıyn bórkin alyp shulǵyp.

Másisiniń qonyshy qyrjıyp, aq dambaldyń bir balaǵy shyǵyp jelmen deleńdep tur. Aqbas atandaı býryl bas, ezýi yrjıyp, qaıta-qaıta shulǵyp turǵan Qusaıyndy kórgende otrád bastyǵy eriksiz kúldi.

— Ábdilda Qusaıynovty bilesiz be?

— Men Qusaıyn... Qusaıyn myna men! — dep, Qusekeń suq qolymen keýdesin túrtti.

Ábdildamen amandasyp bolyp, otrád bastyǵy ózine kerek «qurbandy» qarastyrdy. Ábdilda Imashtan basqaǵa silteý bere almady.

— Shepýha... Aıttyramyn! Tabamyn! — dedi otrád bastyǵy.

Erte turǵan úıler shaıyn iship bolyp, kesh turǵan úıler aldyna jańa alyp jatqan kez edi. Boqań birinshi kese shaıyn jańa alyp urttaı beremin degende, eki soldat entigip kirip keldi. Boqań shoshyp ketip, qolyndaǵy shaıyn tógip aldy. Yrymkúl surlanyp kózi uıasynan shyǵyp, Jumakúlge taman yǵysa tústi. Dámetken qudaıǵa jalbaryndy ma, duǵa oqydy ma — aýzyn jybyrlatty.

Entigip kirgen soldattar eki ıininen dem alyp oqty kózderin úı ishindegilerge jaǵalaı bir qadady. Osy qaraýdyń ózi-aq birsypyrasynyń úreıin ushyryp, esin tandyryp edi.

— Imash Kúrkebaev kim?

— Á... Á?.. — dep, Boqań tili baılanǵan adamdaı jaýap bere almady.

— Ol kisi munda joq, — dedi Jumakúl, júzine kúlimsiregen túr berip.

Ózi elemegen adamsyp, shaıyn quıa berdi. Birese qumanshany ustady, birese keseni ustady; kesege kese qaqtyqty.

— Qaıda ketti?

— E, men qaıdan bileıin.

— Nege bilmeısiń?

— Sóz-aq... Men kúzetshi me em?

Eki soldat ózara oryssha kúbirlesti de, tyrna boıly qara sur soldat beldiginen tapanshasyn sýyra bastap:

— Boqbasar Kúntýǵanov senbisiń?

— Ie, ıe...Men...

— Shyq bylaı!

Boqań tapanshaǵa baqshıyp qadalǵan kúıi qaltańdap, kesesin tóge-móge ornynan turdy.

— Oıpyrym-aı, bul ne sumdyq! — dep, Dámetken turǵaly umtylsa da, meshel adamdaı, býyny quryp, ornynan tura almady.

— Áke!..Ákejan!.. — dep Teńgekúl jylady.

Jumakúl soldattarmen ilese tysqa shyqty. Tapal boıly soldat Boqbasardyń artyna túsipti. Boqbasar qadandap, aıaǵy anda-sanda jerge bir tıip bara jatqan sekildi.

— Aý, tamyr, shaldy áýrelep qaıtesińder, tastap ketseńdershi! — dedi Jumakúl.

Kúlimsirep aıtam degenmen daýysy qaltyranyp shyqty. Júzi qýqyl. «Kim kómektesedi» —degendeı jan-jaǵyna jaltaqtaıdy.

«Myna baıǵustarǵa obal-aý» — dep járdem qolyn sozǵan jan joq. Aýyl adamdary úreıleri ushqandaı tyǵyla túsedi.

Uzyn boıly soldat tý bıeniń quıryǵyndaı uıysqan uzyn jebesin burap, kózin qylmańdatqan bolyp:

— Óziń birge júr, bálkim, tastap ketermiz, — dedi.

Jumakúl júregi titirkenip basqa urǵandaı tura qaldy.

Qusaıyn baıdyń aq ordasy syrttan kirgen kisiniń bir qaraýǵa kózin toıdyrady-aq. Syıly qonaqtaryna neshe túrli asyl kórpelerdi tósep, bir-bir aq jastyqty shyntaǵyna beripti, Qusaıyn baı shertıip, dúnıeniń tutqasy bir óziniń qolynda sekildenip, oqta-sanda bir kekirip, shaıyn urttaı túsedi.

Asambaıǵa qyz bergen jaǵdaıda ǵoı Qusaıyn Boqań úıine qorǵan bola túser me edi-aý, endi mysqyldaı kúldi. Báıbishe tyrjańdap:

— Sorly qaqbas, osy kerek saǵan! — dedi.

— Imash qaıda?

— Qashyp ketipti!

— Ne deıdi? — dep baı, báıbishe, Ábdilda — birine-biri qarady.

— Atyńdar myna qaqbasty! Qashyryp otyrǵan osynyń ózi! — dedi Qusaıyn daýryǵyp.

— Qoıa tursaıshy, áke, ashylady ǵoı, — dep, Ábdilda ákesiniń asyǵystyǵyna keıigendik pishin kórsetti.

— Nege qoıaıyn, bólshevık shaqyryp... Obal joq!.. Din joq bul ıtte.

— Óltirsin!.. Óltirsin! — dep, Kátımá báıbishe ekinshi jaqtan shaptyqty.

Jurt úkimdi aıtyp jatyr. Meńireý adam tárizdenip, árqaısysyna bir jaltaqtap, moldadan sabaq alatyn balasha tizerlenip Boqbasar otyr. Bala kúnnen osy shańyraqtyń malyn baǵyp, osy úıdiń bir adamy sıaqtanyp ketip edi. «Bir qaıyr bolsa, osy shańyraqtan bolady ǵoı» — degen úmit kiresili-shyǵasyly aqyldy tolyǵymen bılep alǵan.

Baıdyń qonaq úıi otrádqa keńse boldy. Esikti jaýyp eki soldat syrtta kúzette turdy. Úı ishinde otrád bastyǵy jáne birneshe soldatpen Ábdilda. Báriniń ortasynda qolǵa túsken qasqyrdaı alaqtap, Boqań otyr. Soldattyń ortasynda jalǵyz qalmaǵandyǵyna, Ábdildanyń otyrǵandyǵyna, ózinshe, shúkirshilik qylatyn sekildi. Boqań osy esikte malaılyqta júrgende Ábdilda etegin ashyp júrgen jas bala edi-ay... «Óı, táshenińnen... Nasybaıyńdy ákelshi!» — dep, báıbisheniń kóńili úshin Boqań da muny talaı erkeletip edi-aý... Sol Ábdilda osy.

Otrád bastyǵy tapanshasyn sýyryp janyna qoıyp, surlanyp, sustana túsip:

— Al, bólshevık shal, shynyńdy aıtasyń ba, joq pa? Mynaý myltyq, kórip qoı, —dedi.

Ábdilda onyń sózin qazaqsha túsindire kelip:

— Sol ıtpen qaıdan baılanysyp júrsiń? Óz jaıyńdy bilip otyratyn adamsyń ǵoı. Pálege basyńdy tyǵyp... Ony taýyp bermeı saǵan qutylý joq. Qaıda ketken, jónin aıt, ózim izdetip tabaıyn, —dedi.

— Qaraǵym Ábdilda, sen meniń sózime nanasyń ǵoı. Nansań bar ǵoı, olda-bilde bilgenim joq. Ketemin dedi, ketti de qaldy...

Ábdilda ıyǵyn qıqań etkizip, burylyp ketti.

— Úıińe nege shaqyryp apardyń, sony aıtqyn?

— Qaraǵym-aý, jolda istegen onyń qyzmeti bar ǵoı... Ony men ótep bitire alarmyn ba...

— Oı, quryp qal, sóz emesti aıtyp, — dep Ábdilda keıip, qolyn silikti.

Otrád bastyǵy qatýlana turyp, ámirken etiktiń biz ókshesimen Boqbasardy naq tósten teýip jibergende Boqań shal qalaı qulady. Bir soldat jaǵasynan qylǵyndyra ustap, turǵyzyp qulaq shekeden judyryqpen qoıyp ótti. Boqań taǵy qulady. Otrád bastyǵy keýdesinen tizemen basyp otyryp, tapanshany aýzyna taıady. Boqań tistenip aýyzyn ashpap edi, tisin syndyryp jibergendeı qyp tapanshany aýzyna tyqty.

— Ábdildajan, óldim! — dedi Boqań jan ushyryp.

— Ólseń órem qal! — dedi Ábdilda qabaǵyn kirjıtip.

— Aıtasyń ba shynyńdy? Qaıda qashyrdyń? Kim azǵyrdy? — dep otrád bastyǵy suraýlardy baspalatyp jiberdi.

Suraýǵa jaýap bererlik dármen Boqańda qalmap edi. Eki kózin qan aralas jas qaptap, óńi ekenin, túsi ekenin bilmeı, esten taǵy aıyrylyp edi.

Boqań úıi ý-shý jylaý. Jan ushyryp júgirip Dámetken de baıdyń úıine jetti. Jumakúl de keldi.

Kátımá qaraǵym-aı, Ábdildajanǵa aıtsaıshy, birdeme istep baqsyn! — dedi Dámetken jylap.

— Ábdildajan jańa kerekti me? Ábdildajandy boqtaǵan malaıǵa qorǵan bolatyn nemesińder ǵoı...

— Qaıteıik qaraǵym, bizde aram oı bolsa, bir qudaıǵa sal!

— Oılaryńdy aıtpaı-aq bilemiz. Qudaı bastan baǵymyzdy aýdarmasyn. Baǵymyz aýsa, aldymen bizdi tútip jeıtin sender bolasyńdar, bildiń be?

— Kelinjan-aı, ne dep aýzyń barady?

— Áje! — dedi Jumakúl Dámetkendi ıyqtan tartyp: — Ónbeıtinge sózińdi shyǵyn ǵyp qaıtesiń. Artyn kúteıik, ne bolar eken...

Kórshi úıde ofıserdiń yzǵarlanǵan daýysy:

— Atań aýzy!.. Aıtasyń?.. Joq?.. Má, aıtpa!

Dámetkenniń etine ıne tyǵyp alǵandaı selk etti.

— Qalqam, Jumakúl-aı, qaıttik? — dedi eńkildep, Jumakúl tistenip, appaq shólmekteı bop qatty da qaldy.

Aýyl-aımaq habarlanyp, Boqbasardyń etine tıgen taıaq óz etterine tıgendeı bop qynjylatyndar tabyldy.

— Munysy nesi? Tentektik isteıtin shal emes edi ǵoı bul? Aqty-qarasyn baıqap istep otyr ma eken? — dep birsypyra jurt basyn shaıqap, kúńkildesti.

Saqaly jelpildegen shaldar, qabaǵy kirtıgen jastar qonaq úıde bolyp jatqan oqıǵany aıtpaı sezip, sebebiniń ne ekenine túsine almaı dal edi. Bul sıaqty jumyspen basqa bireý aıyptalsa jóni basqa, myna shaldyń aıyptalýy aǵattaý sekildi.

Uıysqan saqaldy qara kisi úı syrtyna toptanǵan kisilerdiń arasynda birsypyra typyrshyp turdy da.

— Nege uılyqtyńdar? Durystyqty aıtpaısyńdar ma? Buzyqtyq isteıtin shal ma edi bul? Kóz aldaryńda shyrqyratyp... — dedi.

Osyny aıtqanda kóziniń ańǵaryn móldiregen jas qaptap edi.

— Báse, súıtińder, aıtyńdar, kóre-bile óltiresińder me? — dedi ekinshi bireý.

— Osynyń ózine «pirgeýir» kerek emes pe eken? Kerek bolsa, nege jınamaısyńdar? Osy shaldyń aqtyǵyna myń basymyz bolsa da, qıaıyq! — dep, shetkerek turǵan shoqpaq bet qara ójelendi. Jurttyń basy quralǵan jerge Moldash muǵalim bir soqpaı qalǵan emes. Moldash muǵalimniń ústinde soldat kóılek, basynda qalpaq, qolynda temir taıaq bolady. Myń jylqyly baıdyń balasyndaı aıaqty shalqaqtap basady. Munyń ishinde ózine teń keletin, sózge túsinetin adam bar dep oılamaıdy. Bireý birdeme aıtsa, durys bolsyn, burys bolsyn, «áli kúngi qazaqshylyǵyńdy qoımaısyń» — dep qaıyryp tastaıdy.

— Moldash-aý, sen bir aqylyn tabarsyń.

— Buǵan qandaı aqyl tappaqsyń? Bul bir em qonbaıtyn jumys.

Jurt tiksinip, Moldashqa kózderin qadaı qaldy. Boqbasardy «em qonbaıtyn jumys» isteıdi dep kim oılar. Álde, kópshilikke sezdirmeı jasyryn istep júrgen bir nársesi boldy ma eken?..

— Sen, Moldash, biledi degenge qur tushtańdaı berme. Seniń jaıyńdy da bilemiz, — dedi baıaǵy uıysqan saqaldy kisi.

Bul, osy aýylda otyratyn — Nuǵman deıtin kedeı edi.

— Túıeni túgimen jutqan adamdar da esh pálege ushyramaı-aq júr ǵoı, — dedi ekinshi bir jastaý jigit.

— Buzyqtyń joly bolǵan zaman emes pe? Mundaı kezde aq adam kúıer bolar, — dep bir shaldaý kisi kúrsindi.

Moldash bir qyzaryp, bir surlanyp, úndemeı turyp qaldy. Bir-eki jyldan beri Ájigereı myrza Moldashty joldas qyp, osy topqa istemegeni bar ma? Kooperatıv ashyp keneltemiz dep, jurttan «pirgeýir» jınap, aqsha alyp, shyqqan taýardy qalanyń saýdagerlerine ótkizip, aqyrynda taýar túgil, jurtty aqshasynyń ózine dilgir ǵyp bir soqty. Jan basyna shyqqan taýardy ákelip úlestiretin ókil bolyp saılanyp, basqa elderdiń adamdary jan basyna on-on bes arshynnan alyp jatqanda, bir túıir taýar kórsetpeı onda bir qaqsatty. Jalǵyz bular emes-aý, kópke tıisti nárseni ákelýge adam saılanatyn bolsa, aýylnaıdyń aýzyna Ájigereı men Moldash túsedi. Jurt qur kijinýden artyqqa bara almaı qala beredi.

— Sizder qate túsinip turmysyzdar, bul em qonbaıtyn jumys. Qazirde bólshevık deıtinder shyǵyp júr. Burynǵy túrmede jatqan: ury-qary, qan isherlerden quralǵandar. Olardyń bar bir biletini — el talaý... Imash sonyń jolyna túsken jigit. Eldiń búlingenimen Imashtardyń jumysy ne? Oǵan tek el talap, olja túsirse —boldy... Boqandy durys adam deısińder, durys bolsa, Imashty nege qorǵaıdy...

Moldash muny aıtqanda, sóziniń dáleldi ekendigine jurttyń birsypyrasyn sendirermin dep oılap edi. Biraq bul turǵan top aýzyn ashyp uıyp qalýdyń ornyna Moldashty syqaq qylǵan pishin kórsetti. Moldash odan jaman qyzara tústi...

— Moldash kózi ashyq jigitimiz ǵoı, biletin shyǵar... túneýgi toı kúngi kelip eldi talaıtyndar bólshevıkter eken-ay? — dedi Qashqynbaı mysqyldaı kúlip.

— Ay, olardyń ıyǵynda oqasy bar emes pe edi? Bólshevık oqa taqpaıdy deıdi ǵoı?.. — dedi Dosaqaı deıtin kisi.

— Sizdiń osylaı deıtinińizdi bilem, — dedi muǵalim Qashqynbaıǵa surlana túsip.

— Aý, qoıyńdar, jaıshylyqta sóılesersińder, aýylda kisi barda qaıtesińder, — dedi ekinshi bireýi saqtandyra sóılep.

— Kisi bar dep sóılemeı ólemiz be? Álde muǵalim soldattarǵa shaǵym berip ustatar deısiń be? Onda bárimizdi aıdatyp, ózi jeke qalar, — dedi Qaıyrbaı deıtin tapaltaq qara jigit.

Qashqynbaıǵa tiksinip turǵan Moldashtyń oıyn Qaıyrbaıdyń myna sózi bólip jiberdi. «Ońaılyqpen ortamyzdan adam ustatpaımyz, abaıla!» — degen sózi ǵoı bul. Moldash yǵysyp úıge qaraı bettegende, qonaq úıden Ábdilda shyqty: eki qoly qaltasynda, aýzyńda burqyraǵan shylym; tileginiń bári oryndalyp kemeline kelgen adamsha taltań-taltań basady.

Úı syrtynda jınalyp turǵandar jıyrylyp, qabaqtary túksıdi. Bireýleri aýyr kúrsindi.

— Áne, muǵalim baryp qosyldy. Oıbaı, sybyrlasyp jatyr, osy bizdi dattap júrmesin, — dep bireýler sabyrsyzdanyp, buzyqtardan aýlaq bolaıyn degendeı toptan jyryla bastady.

— Dattap kórsin!.. Biz de tabarmyz. Kóptiń bárin uıpap jiberetin qudaı dep pe eń? — dedi Qaıyrbaı.

Bul jınalǵan adamdarda áldenege jan kúızelip keıigendik, yzalanǵandyq bar edi. Kópten kóńilderine kúdik bolyp júrgen narazylyq búgin Boqbasardyń oqıǵasynyń ústinde múlde zoraıyp, syrtqa teýip shyǵýǵa jol taba almaı býlyqqan sekildi edi.

— Aý, qysyr sózdi qoısańdarshy. Durystyqty aıttyń dep, bárimizdiń birdeı basymyzdy qaǵyp tastamas. Júrińder, tóresine baryp aıtaıyq: «Bul ózi ortamyzda otyrǵan bir momyn shalymyz edi. Kúnási bolsa keship, bir jolǵa ortamyzǵa tastap ket» — dep ótineıik. Birdeme dáme etkendeı bolsa, el emespiz be, aýqym istep jınap bereıik! — dedi Nuǵman.

— Osy maqul, qane,júrińder, kim barady? — dedi Qashqynbaı otaǵasy.

Jıyrmaǵa jaqyn adam birine-biri ilesip bári birdeı qonaq úıge qaraı aıaq basty. Kúzette turǵan soldat kópshiliktiń týralap kele jatqanyn kórip.

— Toqtańdar, atamyn! — dedi.

Aldyńǵy jaqtaǵylar seskenip tura qalsa da, jurt birin-biri ıtermelep taǵy qozǵaldy.

— Óı, táıiri, nege atsyn. Biz soǵysqaly kele jatyrmyz ba?

Kúzetshi soldat ekinshi sózge kelmeı, kezengen myltyǵyn atyp ta jiberdi. Oq jurttyń tóbesinen zýlady. Jurt japyrylyp, bet-betine qashty. Qashpaı ornynda qalǵan: Qaıyrbaı, Nuǵman, Qashqynbaı boldy.

— Bul ne? Ne istemekshi bular? — dep, otrád bastyǵy tapanshasyn kezenip o da shyqty.

— Taqsyr, aryz! — dep, Nuǵman bórkin julyp alyp, eki qolyn keýdesine qoıdy.

— Kerek emes aryzyń, ketesiń be, joq pa?

Mynanyń tepsinýi kúzetshi soldattan da basym bolǵan soń, qashpaı qalǵan úsheýi de taısalyp, úlken úıge qarap yǵysty...

— Qudaıy kórshi bolyp otyrǵan bir shal edi. Muny jylatqanmen ne maqsatqa jetemiz? Soldattaryńa jolyq: suraǵanyn alsyn da, tastap ketsin, - dep Qashqynbaı Ájigereı myrzamen sóılesip tur.

— Apyrym-aı, bularyń qazaqshylyq-aý. Bólshevıkke degende aqtyń áskeriniń qaıyrym qylmaıtynyn bilesińder ǵoı. Munyń arasyna kirýdiń ózi qaýyp... Biraq kóbiń ótinip tursyń, amal joq jolyǵyp kóreıin, — dep, Ájigereı myrza bas ketetin iri jumysqa bara jatqannan jaman buldana sóıledi.

Ájigereı kóptiń osyndaı ótinishi bar dep Ábdildaǵa kelip jolyqqanda.

— Apyrym-aı, osy jurt ne bop barady? Týysqany emes, jaqyny emes, áldeqaıdaǵy bir shal úshin osylardyń neden qımasy qyshıdy? Biz de óltirgeli jatqan joqpyz ǵoı? — dep Ábdilda birsypyra keıip aldy.

Áıtkenmen, Boqbasardy bosatý úshin otrádqa bir nárseniń kerek ekeni ras. Boqbasardyń ózinen óner eshnárse joq. Olaı bolsa, bir jaǵynan kóptiń ótinishin oryndaǵan bolady, ekinshi jaǵynan — shyǵyndy elden shyǵaryp, shaldy bosatqan ataǵyn ózine qaldyrady. Ábdilda osyny oılap, otrád bastyǵymen sóılesti de, kerekti nársesin aıtty.

— Kileń ǵana Kerenskıı men Nıkolaıdyń aqshasy bolsyn, basqasyn almaıdy, — dep pysyqtady.

Kópshiliktiń beti bir jumylǵan soń qaıta qoıa ma, úıden úıge júgirip, qatyndardyń qol sandyǵyndaǵy toı-tomalaq, músheden jınalǵan aqshaǵa sheıin shyǵaryp alyp, birer saǵattyń ishinde suraǵan somasyn daıyn etti.

Otrád jónep ketkende Qusaıynnyń qonaq úıiniń bosaǵasynda qan-qan bop Boqbasar jatyr edi. Keýdesinde jany bar tiri demese, ólikpen bir esep edi.

Sorlynyń ajalyna kezdesken jumys bolmasa ıgi edi, — dep jurt bastaryn shaıqasty.

— Bul bir umytylmaıtyn kek boldy-aý, — dedi Qashqynbaı otaǵasy.

Bozbalalar jınalyp, Boqbasardy kóterip úıine apardy...

«Ádebıet maıdany», №10, 1932 jyl

---