InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan kenti
№110 mektep lıseıi
Ǵylymı joba jetekshisi: Baıhonova Gýlzat Madıarovna
Ǵylymı jobany daıyndaǵan: Baýyrjanqyzy Qasıet

Mazmuny

Kirispe

İ. Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq memleketiniń qurylýy

1.1 Qazaq handyǵynyń qurylýy

1.2 Qozybasy – qazaq handyǵynyń alǵash týy tigilgen jer

1.3 “Qazaq termıni” týraly

Qorytyndy

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

Kirispe

Taqyryptyń ózektiligi: Táýelsizdik tizginin qolǵa alǵannan keıin, ótkenin eske túsirip, ulttyq memlekettiligimizdiń qalaı, qashan qurylǵany týraly bilý mańyzdy másele bolyp tabylady. HV-HVİİİ ǵasyrda Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys bóliginde qurylǵan Qazaq handyǵy iri tarıhı oqıǵa boldy. HİV-HV ǵasyrlarda Deshti Qyshpaq pen Máýerennahr, Moǵolstanda bolǵan etnıkalyq prosesterdiń damýy, Eýrazıalyq shyǵys jáne Orta bóligindegi saıası damý Qazaq handyǵynyń qurylýynyń basty faktory boldy. Sondyqtan HİV ǵasyrda paıda bolǵan Aq Orda, Noǵaı Ordasy, Sibir handyǵy, Moǵolstan sekildi memleketter jergilikti halyqtardyń memleketi dep esepteledi.

HV ǵasyrdyń orta sheninde Qazaq handyǵynyń qurylýyna áser etken saıası oqıǵalar: Maýren nahrdaǵy Aqsaq Temir urpaqtarynyń memleketi Deshti Qypshaqtaǵy Ábilhaıyr handyǵy, Jetisý men shyǵys Túrkistandaǵy Moǵolstan memleketi, Ońtústik Sibirdegi qalmaq taıpalary, Iran men Ázirbaıjandaǵy Qara Qoıýnly Áýlet arasyndaǵy kúrdeli saıası shıelenister. «Máńgilik eldiń» uly tarıhynda babalarymyz keń baıtaq elin kóziniń qarashyǵyndaı saqtap qalý jolynda kúrdeli kelissózder júrgizip, qasyq qany qalǵansha kúresip, búgingi Qazaqstannyń ulan-ǵaıyr jerin erlikpen qorǵap qaldy. Biz bul erlikti eshqashan umytpaýymyz kerek.

Qazaqstan Prezıdenti, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Bizdiń elimiz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin kók túrikterge jalǵasady. Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep Táýelsizdikke kelip tireledi», – dep atap kórsetti.

Bul el tarıhyn zertteýshi ǵalymdar úshin, sondaı-aq, jalpy qoǵamnyń tarıhı tanymy úshin de mańyzy zor tujyrym. Ult tarıhynyń irgeli kezeńine qalam tartqan kórnekti jazýshy İlıas Esenberlın: «Qazaqtyń óz memleketi bolǵan jáne bizdiń tarıh óte kóne álemdik tarıhtyń bir bóligi bolyp tabylady», – degen pikir aıtqan. Qazaq eliniń tarıhynda Qazaq handyǵy dáýiriniń alatyn orny erekshe mańyzdy. Al Qazaq handyǵynyń tarıhynda árbir tulǵanyń, árbir oqıǵanyń, árbir datanyń ózindik orny bar. Solardyń ishinde handyqtyń qurylýynyń orny erekshe. Qazaq handyǵynyń qurylýy–Qazaqstan aýmaǵynda ejelgi zamandardan beri úzilmeı, úzdiksiz júrip kelgen etnıkalyq prosester HİV-HV ǵasyrlardaǵy Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵy men oǵan kórshiles aımaqtardaǵy saıası qurylymdar damýynyń zańdy qorytyndysy bolyp esepteledi.

Qazaq handyǵynyń qurylýynyń asa zor mańyzdy jaǵyna onyń etnıkalyq damýdy jańa satyǵa kóterýi, ony bir deńgeıden ekinshi bir deńgeıge jetkizýi jatady. Etnıkalyq úrdispen saıası damý barysy bir arnada toǵysyp, jańa sıpattaǵy memleketti dúnıege ákeledi. Qazaq handyǵynyń týy alǵash jelbireı tigilgen Qozybasynyń qaı jerde ornalasqanyn anyqtaý óte mańyzdy másele.

Qozybasy jaılaýyn mekendeý Jánibek pen Kereı Sultandarǵa tıimdi edi. Taıaý batysyndaǵy Kindiktas, qazirgi Qordaı jotalary jaýǵa urymtal jer bolǵandyqtan, Jánibek pen Kereı bul aýdandy mekendeýge tańdaı qoımasy túsinikti.

Zertteý jumystyń maqsatymen mindeti:

Osy zertteý jumystyń negizgi maqsaty: Táýelsiz memleketimizdiń tarıhy - Qazaq handyǵynyń qurylýy, Qozybasy–qazaq handyǵynyń alǵash týy tigilgen jer týraly, “Qazaq termıniniń» qalyptasýyn anyqtap jáne tarıhı mańyzyn ashyp kórsetý.

Osy maqsatta aldyma mynadaı mindetter qoıdym:

- Qazaq handyǵynyń qurylýy Qazaqstan jerinde HİV-HVǵ. Oryn alǵan áleýmettik ekonomıkalyq saıası prosesterden týǵan zańdy qoǵamdyq qubylys ekendigin dáleldeý.

- Handyqtyń negizin qalaǵan handardyń handyq qurýdaǵy rólin anyqtaý jáne olardyń tegi týraly aıtý.

- «Máńgilik eldiń» uly tarıhynda Qazaq termıniniń mańyzdylyǵy týraly qundy málimetter berý.

Zertteý jumysynyń qurylymy: zertteý jumysy kirispeden, bir taraýdan, úsh tarmaqshadan, qorytyndydan jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.

1. Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq memleketiniń qurylýy.

1.1 Qazaq handyǵynyń qurylýy.

XV ǵasyrdyń İİ – jartysynda tarıh sahnasyna jańa bir saıası qurylym – Qazaq handyǵyn, alǵashqy Qazaq memleketin alyp kelgen mańyzdy oqıǵalar tizbegin saralap kóreıik.

Tarıhı ádebıetterde «kóshpeli ózbekter» memleketi dep atalatyn Ábilhaıyr Handyǵy (1428-1470j.j.) XV ǵasyrdyń 30-40-shy jyldary óz damýynyń joǵary shegine jetedi. 16-17 jolynan bılikke aralasqan shaıbanılyq Ábilqaıyrhan Deshti Qypshaqtyń rý–taıpa kósemderi men bılerdiń qoldaýyna súıene otyryp, XV ǵasyrdyń 30-shy jyldary sondaǵy handar men sultandardyń qarsylyqtaryn basady. Sóıtip Deshti Qypshaqta kóshpeli taıpalar negiz bolǵan birtutas memleket qurýǵa umytylady. 1446 jyly ol Syrdarıa ózenniń Orta aǵysy boıyndaǵy Túrkistan aımaǵyn ózine qaratyp, «kóshpeli ózbekter» memleketiniń astanasyn Batys Sibirden Túrkistan aımaǵyna Syǵanaq qalasyna kóshiredi. [2;158b] Sondaı-aq Ábilhaıyrhan 1449-1451 jyldary Máýrennahrda qalyptasqan saıası daǵdarysty óz paıdasyna sheshpek bolyp, taqqa talasýshy Aqsaq Temir urpaqtarynyń biri Ábý Saıd myrzany qoldaıdy da, tikeleı áskerı kómektiń járdemimen ony Samarqan taǵyna otyrǵyzady.Sóıtip, Ábilhaıyr han óz handyǵynyń ońtústigi men batysyndaǵy memleketterdiń basyna ózine qolaıly adamdardy qoıa otyryp, óz memleketiniń shekaralyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi jáne ózi otyrǵyzǵan bıleýshiler men tıimdi qatynas ornatady. Jalpy alǵanda XV ǵasyrdyń 40-50 jyldary «kóshpeli ózbekter» memleketiniń syrtqy saıasaty ońtústikte jáne batysta belsendi, nátıjeli túrde júrgiziledi.

Jalpy alǵanda, Ábilhaıyr handyǵynyń ishki saıası álsizdigi, ásirese 1457 jyly qalmaqtardyń jeńilýi onyń memleketiniń ydyraý prosesin tezdetedi. Al ol óz kezeginde Kereımen Jánibek sultandardyń Ábilhaıyrdan bólinip, Moǵalstanda jeke handyq qurýyna qolaıly jaǵdaılar jasaıdy.

Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhynda Moǵolstan memleketi jáne onyń XV ǵasyrdyń 40 – 50 jyldardaǵy ishki, syrtqy saıası jaǵdaılary, memlekettiń osy mezgilde Maýrennahr men, Ábilhaıyr Handyǵy men, sonymen birge qalmaqtarmen qarym – qatynasy erekshe ról atqarady.

XV ǵasyrdyń 40-50 jyldary Moǵolstannyń syrtqy saıası jaǵdaıyda, kórshi eldermen qarym-qatynasy da mázemesedi. XV ǵasyrdyń basynan bergi onyń shyǵystaǵy kórshisi qalmaq taıpalary men qarym-qatynasy kóp jaǵdaıda soǵystar, ózara joryqtary men shektelgen. Moǵol-qalmaq qatynastarynda qalmaqtar jetekshilik orynǵa ıe bolady. Olar únemi Moǵolstanǵa tonaýshylyq sıpatta joryqtar jasap, eldi kúızeliske ushyratady, al Moǵolhandary tarapynan eshqandaı tegeýrindi qarsylyqtar jasalmaıdy. Qalmaq taıpalarynyń Moǵolstanǵa jasaǵan joryqtary Esen-Buǵahanǵa deıin de, onyń bılik qurǵan kezinde de jalǵasa beredi. Muhammed Haıdar myrza Dýlatı Esenbuǵahannyń ákesi Ýáıishannyń(1425-1428j.j. Moǵol Moǵolstanhany) Qalmaq taıpalary men 61 ret soǵysqanyn, onyń ishinde 2 ret olarǵa qolǵa túskendigin, 60 ret jeńiliske usharaǵandyǵyn aıtady. [3;99b] Moǵol-qalmaq taıpalary arasyndaǵy joryqtardyń sanyna qarap, áskerı qarym-qatynastyń qandaı dárejede, sıpatta bolǵandyǵyn anyqtaý qıyn emes. Ýáıishan bar bolǵany 3-4 jyldaı ǵana han bolady. Sonda Ýáıishannyń tusynda Moǵoldar shyǵystaǵy kórshiler men jyl saıyn 15-20 ret, alaı saıyn 1-2 retten soǵysyp, joryq jasasyp otyrǵandyǵyn baıqaımyz. Mundaı jaǵdaı XV ǵasyrdyń 40-50 jyldary Esenbuǵahan tusynda da jıi qaıtalanyp turady. Tipti 1457 jyly Úz Temirtaıshy bastaǵan qalmaqtardyń Ábilhaıyr han áskerimen urysy kezinde qalmaq kósemi óz tylyn Moǵolstan terıtorıasyndaǵy Shý ózeniniń boıyna emin-erkin qaldyryp ketedi.

Moǵolstannyń XVǵasyrdyń 40-50 jyldaryndaǵy qalmaqtarmen saıası qarym-qatynasy moǵoldar úshin óte aýyr jaǵdaıda bolady. Sondyqtan da Kereı men Jánibek sultandardyń Moǵolstanǵa kelýine Esen-Buǵahan eshqandaı qarsylyq bildirmeıdi, qaıta olardyń kelgenine qatty qýanady.

1451-1457 jyldardaǵy Moǵolstan men Maýrennahr arasyndaǵy saıası qarym-qatynasta Kereı men Jánibek sultandardyń Moǵolstanǵa kelýine qolaıly jaǵdaılar jasaıdy. Qazaq handyǵynyń Moǵolstannyń batys bóliginde paıda bolýymen, 1451 jyly Maýrennahrǵa bıleýshi bolyp kelgen Ábý Saıd myrzanyń Moǵolstannyń júrgizgen saıasaty tikeleı sebepshi boldy.

Maýrennahr bıleýshisiniń qıyn jaǵlaıdan qutylýyna birden-bir sebepker bolǵan Esen-Buǵahannyń týǵan aǵasy Júnis sultannyń Horasanda bolý edi. Qazaq handyǵynyń Moǵolstannyń batysynda paıda bolýyna tikeleı sebepter bolǵan Júnishannyń tulǵasyna qysqasha toqtalyp ótelik.

Ábý Saıd Myrza Máýrennahrǵa tóngen eki qaýiptiń ornymen kúresýdi tańdaıdy. Maýrennahrǵa tóngen zor qaýip-Jahanshahtyń Harasanǵa enip, Geratty alýy edi. Horasan Maýrenahrdyń asa baı ári iri saýda joldary ótetin, qalalary kóp, eginshiligi damyǵan aımaǵy bolatyn. Esen-Buǵanyń tonaýshylyq sıpattaǵy joryqtarymen salystyrǵanda Horasannan aıyrylý, shynynda da Maýrennahr úshin asa zor shyǵyn edi.

Kereı men Jánibek sultandardyń Moǵolstanǵa kelýinen Esen-Buǵahan da, eki sultan da utylmaıdy. Esen-Buǵahan óziniń handyq bıligin 1462 jylǵa deıin, ıaǵnı qaıtys bolǵanǵa deıin sozady, al eki sultan bolsa jańa memlekettiń – Qazaq Handyǵynyń negizin qalaıdy.

Joǵaryda aıtylǵan oıdy túıindeı kele, Moǵolstan memleketi men Ábý Saıd myrza memleketteri arasyndaǵy qarym-qatynastar Ábilhaıyr Handyǵynyń ishki jáne syrtqy jaǵdaılary, olardyń damý barysymen bári XV ǵasyrdyń 50-jyldarynyń aıaǵynda Qazaq Handyǵynyń qurylýyna saıası alǵysharttar ázirleıdi. Sondyqtan da biz, Qazaq handyǵynyń qurylýy kezdeısoq emes, saıası damýdyń zańdy qorytyndysy dep batyl aıtýǵa bolady.

Biz buǵan deıin Qazaq handyǵynyń qurylý qarsańyndaǵy Ábilhaıyr handyǵy Moǵolstan jáne Maýrennahrdaǵy, sondaı-aq oǵan kórshi Irandaǵy saıası jaǵdaılar men saıası qarym-qatynastardy qarastyrdyq, jańa handyqtyń qurylýynyń saıası alǵysharttaryn ashýǵa tyrystyq.

Soǵysqa deıingi, soǵystan keıingi jáne qazirgi kezdegi tarıhnamada Qazaq handyǵynyń qurylý prosesine tikeleı jáne janama túrde qatysy bar kóptegen ortaǵasyrlyq derekter men olardyń málimetteri ǵylymı aınalymǵa engiziledi. Solardyń nátıjesinde Qazaq Handyǵynyń qurylýyna negizdelgen tujyrym damytyldy, keńeıtildi. Bul tujyrymnyń keıbir máselesine ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Mysalǵa, Kereı men Jánibek handarynyń Moǵolstanǵa kóship kelgen ýaqyty V.V.Velámenov–Zernov boıynsha, birden-bir durys ýaqyt dep eseptelmeı otyryp, zertteýshiler ártúrli jyldardy aıtýda. Biraq tujyrymnyń shemasy zertteýshi ózgerte qoıǵan joq, olaı bolsa bári ony maquldaýda dep túsinemiz.

Joǵaryda aıtylǵan tujyrymdy qoldaı otyr, oǵan tolyqtyrýlar engizý arqyly Qazaq Handyǵynyń qurylý prosesin ashyp kórsetýge tyrystyq.

Kereı men Jánibek handyǵynyń Moǵolstanǵa kóship kelýin baıandaıtyn málimetter orta ǵasyrlyq eki shyǵarmada ǵana bar. Birinshisi–Muhammed Haıdar myrza Dýlatıdyń «Tarıhı Rashıdı» eńbegi. Eńbek 1542-1546 jyldary Kashmırde jazylǵan [9;110b]. Bul kezde Qazaq Handyǵynyń qurylǵanyna bir ǵasyrdaı ýaqyt ótken bolatyn.

«Tarıhı Rashıdıdegi» Qazaq Handyǵynyń paıda bolýy týraly ekinshi málimet 1546 jyly jazylǵan birinshi dápterde de bar. Kereı men Jánibektiń Moǵolstanǵa kelýi Esen-Buǵahan tusynda bolǵandyqtan «Esen-Buǵahanǵa ámirlerdiń qarsylyǵy jáne sol kezde bolǵan oqıǵalar týraly baıandaý» degen birinshi dápter taraýynda buǵan arnaıy toqtalyp ótedi. «Tarıhı Rashıdıdegi» ekinshi málimette Qazaq Handyǵynyń Shý men Qazybasy aımaǵynda qurylǵandyǵy, sondaǵy qazaqtardyń sany 200 myńǵa deıin jetkendigi jáne qazaq handyǵynyń bılik qura bastaǵan jyly týraly birinshi málimette kezdespeıtin faktiler bar.Sondaı-aq Qazaqtar jáne Qazaq Handyǵy týraly málimetter1537-1538 jylǵa deıin, ıaǵnı Buıdashhanǵa deıin keltiriledi. Al ekinshi dápterdegi málimet 1513 jylǵa deıin, ıaǵnı Sultan Saıdhannyń Qasymhan ordasyna barýymen shektelgen bolatyn.

Sóıtip, biz bir shyǵarmadaǵy bir másele týraly aıtylǵan eki málimetti salystyra otyryp, sońynan jazylǵan málimetti avtor arnaıy jazǵan deımiz jáne Qazaq Handyǵynyń qurylýy týraly eń qundy, eń basty málimet dep sanaýǵa bolady.

Kereı men Jánibektiń «kóshpeli ózbekter» memleketinen kóshýin bilý úshin, aldymen olardyń sol memlekettiń qaı ulysynda turǵandyǵynyń anyqtaýdyń mańyzy zor. Biz sol arqyly kóship ketýdiń sebepterin, Ábilqaıyr hannyń Kereı men Jánibek sultandarǵa jasaǵan «qysymshylyǵynyń» astarynda ne jatqanyn baıqaımyz.

Kereı men Jánibektiń ataqty Oryshannyń urpaqtary ekendigi barshaǵa málim. «Taýarı hıgýzıdaıný fatname» boıynsha «Oryshanda 7 ul jáne 5 qyz bolǵan. Uldardyń esimderi–Tohtaqıa, Qutluq – Buqa, Tuǵlyq – Bolat, Quıyrshyq, Toqta–Bolat, Saııd–Ahmet, Saııd-Áli».

Qazaq handyǵynyń qurylǵan jylyn anyqtaýǵa XV ǵasyrdaǵy oqıǵalar tizbegine 1457 jyly Ábilhaıyrdyń qalmaqtardan jeńilisi, 1450 jyldyń İİ jartysynda Ábý Saıd myrzanyń Horsandy qaıtarýy, Júnis handy Shırazdanaldyryp, Máýrennahrdyń shyǵysynda jerberýi jatady. Biraq sońǵy eki oqıǵanyń qaı jyly bolǵandyǵyn anyq kórsetetin fakt joq. Tek qana ony 1456/59 jyldar aralyǵynda bolǵan degen boljamdar anyqtaýǵa tıgizer járdemi bar jáne jatqan deregin paıdalanýdy jón kórip otyrmyz. Ol – Ábilǵazynyń Máýrennahrdaǵy Ábý Saıd myrzamen, onyń týysy, Ulyqbektiń nemeresi, Ábd Ál Latıftyńuly Muhammed Jókiniń bılik úshin kúresi jaıyndaǵy málimeti. Bul kúres Masýdıbn–Osman Kýhıstanı eńbeginde de baıandalǵan. Ábilǵazy eńbeginiń bir artyqshylyǵy–onda Máýrenahrdaǵy jaǵdaıdy retteý úshin Ábý Saıd myrza Harasandaǵy soǵystaryn toqtata turyp keıin oralatynyn, eń bastasy Ábý–Saıd myrzanyń Máýrenahrǵa harosannan kelgen jylyn bergen. Túsinikti bolý úshin Muhammed Jókige baılanysty derek málimetterin bereke teıik.

Muhammed Haıdar Dýlatı da “Esen–Buǵahannyń Ferǵanaǵa, tashkentke joryǵy Ábý Saıd myrzanyń Harasandaǵy isterin keıin qaldyrtýǵa Shırazdan Júnishandy aldyrtýǵa májbúr etti, bul hıjranyń 860 jyly bolǵan edi”–dep, tolyqtyra túsedi.

Joǵaryda aıtylǵan barlyq oı-tujyrymdarymyzdy qorytyndylaı kele, Qazaq Handyǵy Hİİİ–XV ǵasyrlardaǵy Deshti Qypshaq pen Orta Azıadaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası-etnıkalyq damýdyń zańdy qorytyndylary nátıjesinde paıda bolady dep sanaımyz jáne Qazaq Handyǵynyń qurylýy bir sátte bolǵan is emes, bastalýy jáne aıaqtalýy bar tarıhı proses. 1458 jyly Kereı men Jánibek handardyń Moǵolstanǵa kóship kelýimen Qazaq Handyǵynyń qurylý prosesi bastalsa, 1470-1471 jyly Jánibek han Deshti qypshaqtaǵy bılikti tolyq óz qolyna alýymen Qazaq Handyǵynyń qurylý prosesi aıaqtalady. Qazaq handyǵynyń qurylýynyń Túrkistan aımaǵy zor yqpal etedi. [7;18b] Odan ári Qazaq Handyǵynyń kúsheıý dáýiri bastalady.

1.2 Qozybasy – Qazaq handyǵynyń alǵash týy tigilgen jer.

Elimizde tarıhı mánine baılanysty kıeli tanylǵan jerler barshylyq. Solardyń biri qazaq ulttyq memleketi dúnıege kelip, kesilgen jer–Qozybasy jaılaýy. Bul týraly aıǵaqty ǵulama babamyz Muhammed Haıdar Dýlatı (1499-1551) óziniń «Tarıhı Rashıdı» atty tarıhı-kórkem shyǵarmasynda bylaısha áńgimeleıdi. «...Sol kúnderi Ábilhaıyr han Deshti-Qypshaqty túgel ıelendi. Ol Joshy áýletiniń sultandaryn shabýyldaı berdi–Jánibek pen Kereı han odan qashyp, Moǵolstanǵa keldi. Esen-Buǵa olardy jaqsy qarsy alyp, Moǵolstannyń batys jaǵynan Shý ózeniniń Qozybasy degen jerin berdi».

Qazaq handyǵynyń týy alǵash jelbireı tigilgen Qozybasynyń qaı jerde ornalasqanyn anyqtaý óte mańyzdy másele. Bul kóptiń kókeıinde júrgen saýal. Onyń jaýaby tarıhshylar men zertteýshilerdi talaıdan tolǵandyryp keledi. Osy týraly ártúrli oılar men pikirler de aıtylýda. Profesor Sanjar Asfendıarov 1935 jyly «Qozybasy–Qordaıdyń Tarǵapqa qarsy tusyndaǵy jaılaý» degen. Keıingi jyldary bul suraqqa jaýap retinde ondaı jerdiń joq ekendigine qaramaı, derekterden alshaq bolsa da, Shýdyń Moıyn qum óńirin, Betbaq dala jaǵyn, Jambyltaý men Hantaýdyń da Qozybasy bolar degen oılar aıtyldy. Sábetqazy Aqataımen Jaǵda Babalyq «Qozybasy tóbesi Almaty oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy Sýyq tóbe taýynan qashyq emes» dep, dálústinen túsip tursa da, «biraq ony Shý tarapyna jatqyzýǵa bolmaıdy ǵoı» degen kúdiktidekeltirgen. [10; 128 b]

Qozybasynyń qaı jerde ekendigin anyqtaǵanda qazaq handyǵy quralǵan kezdegi eldiń, memleketterdiń saıası-áleýmettik, tarıhı jaǵdaıyn da eskerý kerek. Qazaq handyǵynyń dúnıege kelýiniń alǵysharty boldy dep Moǵolstan, Maýrennahr jáne Deshti Qypshaq memleketteriniń arasyndaǵy qarym-qatynastardyń shıelenisýin aıtý kerek. Osyǵan baılanysty Ábilhaıyr hannyń qaramaǵyndaǵy sultandarǵa qysymy arta tústi. Jánibek pen Kereı sultandar týyndaǵan jaǵdaıdy paıdalanyp hannan arasyn asha bastady. Qazaq sultandary Moǵolstanǵa kelip panalaıdy. Esen-Buǵa olarǵa Moǵolstannyń batys jaǵyn berip, osy jerlerdi qaýipsiz aımaqqa aınaldyrýdy kózdegeni de aıqyn.

Qozybasy jaılaýyn mekendeý Jánibek pen Kereı Sultandarǵa tıimdi edi. Bul Ábilqaıyr hannyń qoly jetpeıtin jer Shý ózeniniń ańǵaryndaǵy Júnis hannyń áskerleri men eki aradaǵy bıik taý jotalary qalqan bolardaı. Taıaý batysyndaǵy Kindiktas, qazirgi Qordaı jotalary jaýǵa urymtal jer bolǵandyqtan, Jánibek pen Kereı bul aýdandy mekendeýge tańdaı qoımasy túsinikti.

«Tarıh-ı Rashıdı» aýdarmasyndaǵy: «...Shý ózeniniń Qozybasy degen jerin berdi» degendi oqyǵanda Qozybasyny ózenniń jaǵalaýynda bolar degendeı jansaq oı týady. Qoljazbanyń dálirek aýdarmasy «Shý atyrabyndaǵy Qozybasy» bolyp shyǵady. Eger, Qorshaǵanda nemese Tashkentte otyryp Moǵolstannyń jerlerin Shý, İle, Balqash sıaqty belgili nysandarǵa baılanysty aıtqanda Qozybasy jaılaýynyń Shý jaqta ekendigi kórinip tur.

Qozybasy Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda, Tarǵap aýylynan ońtústik-shyǵys baǵyty boıynsha 8 shaqyrym jerdegi Tekshetaý, Almaty qalasynan basqa qaraı 95 shaqyrym jerde. Qozybasy tekshe taýynyń soltústigi jar qabaty, týrasynan ólshegende 5 shaqyrym qashyqtyqta Uly Jibek jolynyń súrleýi, qazirgi halyqaralyq avtokólik joly ótedi. Tekshe taýdyń ortasynda dóńgelenip Qozybasy tóbesi tur. Han keńesin ótkizýge tóbe óte qolaıly, al onyń aınalasy halyq jınalyp han jarlyǵyn tyńdaýǵa, orda keńesine qatysýǵa ádeıi jaratylǵandaı. Tóńiregindegi jazyq pen saılar mal jaıylymyna da qolaıly Ońtústiginde qalqan bolyp turǵan taýlardyń oń bıik Sýyqtóbe shaqyrym. Qozybasy tekshe taýynan bıik taýlarǵa deıingi aralyqta malǵa da, janǵa da jaıly keń shatqal da bar. Sol shatqaldar da qazir Degeres, Kók qaınar, Shıen, Bes moınaq, Qastek, t.b. aýyldar ornalasqan. Jeti jol (durysy Jota jol bolar) taýyn basyp ótkende Shý ózenniń ańǵary men Ystyq kól jatyr. [5; 218 b]

Sonymen, Qozybasyny Qordaı jotasynda, Shý ózeniniń boıynda: Betbaq dala men Hantaý óńirinde degen boljamdar negizsiz. Sebebi ol kezde batysta–Shý men Talas ózenderiniń ańǵaryn Ámir Temirdiń urpaqtary óz qoldarynan shyǵarǵan emes, al Soltústikte–Moıynqum men Balqash óńirlerinde Ábilqaıyr bılik etti. Atalǵan jaǵdaılardy eskersek, biz aıtyp otyrǵan Qozybasy Qazaq handyǵynyń máıegin shaıqaýǵa jaıly da tıimdi jer ekendigi aıqyn kórinip tur. Joǵaryda atalǵan boljamaly jerler Qazaq handyǵynyń býyny qataıyp, qulashyn erkin sermeı bastaǵan keıingi jyldary ǵana memlekettiń quramyna kirgen.

Qozybasy da Qazaq handyǵynyń kók baıraǵy qaı kúni tigilip, alǵash jelbiregen ýaqyty ázirshe beımálim. Degenmen, onyń 1465 jyldan buryn bolǵany anyq. Onyń basty dáleli, Qozybasyny qazaqtarǵa bergen Moǵolstan hany Esen-Buǵa 1462 jyly dúnıeden qaıtqan.

Bereket Káribaev «Qazaq handyǵy Qozybasyda 1458 jyldyń kúzinde qurylǵan» degen tujyrym jasaıdy.

Qozybasy Qazaq handyǵy dúnıege kelgen jer bolǵandyqtan halyq esinde máńgi saqtalýy tıis. Ol úshin kıeli jerde memorıaldyq keshen ornatyp, týrısik nysanǵa aınaldyrý kerek.

Qozybasynyń ásem tabıǵaty, onyń halyqaralyq avtokólik jolynda jaqyn turǵandyǵy jáne jobadaǵy Ystyq kólge asatyn tóte joldyń boıynda bolýy eskertkish keshenderin kórnektegen soń halqymyzǵa, bolashaq urpaqqa jáne shet elderden keletin qonaqtarǵa elimizdiń tarıhyn pash etetin kórinisterdiń birine aınalýy sózsiz.

1.3 "Qazaq" termıni týraly.

Bir ulttyń atynyń (etnonıminiń) shyǵý tegi, mán-maǵynasy men sóz tórkini másele, qaı qashanda tarıhnamada talaı pikir týǵyzyp, aıtystar shyǵaratyn jáne bir aýyzdy sheshimge kele qoıý qıyn kúrdeli másele."Qazaq" ataýynyń shyǵýy, onyń mán–maǵynasy týraly másele de talaı zamannan beri talqylanyp, san alýan joramal – jorýlar men dálel-derekter, keleli pikirler aıtylyp kele jatqan kádeli másele. Biraq, áli kúnge deıin bul máselege ǵylym da dál, toq eter jaýap joq qolda bar málimetterdi saralaı kele "qazaq" ataýy týraly basty-basty pikirlerge, derekterge toqtala keteıik.

Tarıhı ádebıetterde "qazaq" sóziniń san túrli túsindirmesi bar. Birinshileri: Qazaq halqynyń arasynda taralǵan tarıhı ańyzdyń úlgisi men "qazaq" degen sózdiń tórkini kádimgi jyl qusy qaz-aqqýdyń "qaz" degen uǵymnan shyqqan, ıakı osydan ózgergen nemese qazǵa tereń arqyly paıda bolǵan dep esepteıdi. Mysaly: jazýshy R.Toqtarov: qazaq ataýy qaz (qus) jáne aq (appaq) degen sózderden shyqqan degen, ıaǵnı "aqqaz" degen boljam aıtady. A.Abdrahmannovtyń pikiri boıynsha: "Qazaq sóziniń tórkini qaz jáne oǵ(oq) degen eki komponentten jasalǵan. "Oǵ" kóne túrik tilderinde "rý, taıpa" ...alǵashqy shyǵý tegi jaǵynan qazaq etnonımi "qaz – oǵ (oq) ıaǵnı "qaz taıpalary" degen sózdermen baılanysty bolǵan "dep, tujyrym jasaıdy.

Bireýler ony túrik tilindegi qaz, qazý(ryt) sózine nemese kez, kezý(skıtatsá), qash, qashý (bejat, spasatsá) sózine aparyp telıdi; ekinshileri qaz (gýs), oq (belyı) sózderinen shyqqan dep bul sózdiń adam nanǵysyz etımologıasyn jasaıdy; «qazaq sózin» monǵoldyń qasaq-tergen (arbanyń bir túri) sózinen shyǵarýǵa bolatyn deıtin zertteýshiler bar. Taǵy birqatar avtorlar «qazaq» sózin kóne Kavkaz taıpasynyń nemese taıpalar odaǵynyń ataýy «kasogpen» baılanystyrady; alaıda bul sıaqty joramal-boljamnyń bári, V.V.Bartoldtyń pikirinshe, «tarıhshy úshin kádege jaraı qoımaıdy». "Qazaq" degen sózdiń kóne túrki tilindegi maǵynasy ıakı qoldanylý daǵdysy" óz elinen bólinip shyǵyp, erkin júrýshiler", "erkin adamdar", er júrek eriktiler" degen sózdi bildiredi. Demek "qazaq" ataýynyń arǵy tegi" eriktiler" degennen shyqty deıdi. Mysaly: Sh.Ýálıhanov: "Qazaq sózi áskerı termın retinde qoldanylyp" erjúrek, batyl" degen mándi bildirgenin baıandaıdy. Ataqty ǵalym V.V.Radlov "qazaq" degen ataýdy: "Táýelsiz, erkin, erikti adam" dep maǵynalaǵan, al A.N.Samoılovıch: qazaq sózi áleýmettik turǵyda belgili bir mánge: "batyl, er júrek, erkin adam" degen maǵynaǵa ıe dep jazady. Qazaq shejiresiniń "avtory Shákárim Qudaıberdiuly da osy joǵarydaǵy pikirdi jaqtaıdy: "Qazaq" degenniń maǵynasy" óz aldyna el bolyp, erkin júrgen halyq degen sóz dep túsindiredi. [4,29]

Qysqasy, «qazaq» sóziniń senimdi etımologıalyq túsinigi ázirge joq. Biraq «qazaq» sóziniń shyǵý tegi qandaı ekendigine qaramastan, onyń áýel basta erkin, úısiz-kúısiz, kezbe, alastalǵan, sonymen qatar er júrek, er adam degen mándegi ataý maǵynasy bolǵany daý týdyrmasy anyq.

Sóıtip, eshqandaı saıası bolmasa etnostyq maǵynasy joq «qazaq» sózi árbir óz júrtynan, óziniń zańdy bıleýshisiniń qol astynan bóline kóshken, sóıtip táýekelshilep ómir súrýge májbúr bolǵan óz erki ózindegi adam degendi bildiredi. Aıta ketetin jaıt, túriktiń osy sózi orys tilinde de solmaǵyna da qoldanylady. Rýste kazaktar dep arnaýly bir kásippen aınalyspaıtyn adamdardy, jaldamaly batyraqtardy, qysqasy óz erkinshe júrgen adamdardy aıtqan. «Qazaq» sózi XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Rýstiń teristik aýmaǵynda tirkelgenimen, tarıhshylar orys kazachestvosynyń otany Qypshaq dalasy men shekarala sońtústik Rýs jeri bolǵanyn moıyndaıdy. Bul aımaqtaǵy turmystyń yńǵaıy olardyń áskerı qaýymdastyq retinde qalyptasýyna yqpal etti.

Basqasha aıtar bolsaq, «qazaq» sóziniń túpki máni – áleýmettik mán. Ol – dál osy sáttegi jeke adamnyń, ujymnyń óz bıleýshisine, qoǵamǵa, memleketke qatysty jaǵdaıy, kúıi, mártebesi. Máselen, aınalasyna syımaı el kezip, ózin-ózi qylyshtyń júzimen asyrap júrgen adam - qazaq, jora-joldassyz jalǵyz ózi qaterli de shalǵaı jolǵa shyqqan adam - qazaq, Babyrdyń sózimen aıtsaq, «kózsiz erlikpen jaýynyń jylqysyn aıdap áketpeı tynbaıtyn» jaý júrek jigit – bul da qazaq.

Keıde óz erkimen ne álde bir jaǵdaıǵa baılanysty eriksiz qazaqy ómir súretin adam qashanda az bolmaǵan. Oǵan ol kezdiń kúndelikti tirligi de qolaıly edi, onyń ústine sol kezdiń túsinigi boıynsha, «Tarıhı Rashıdı» avtory aıtqandaı, er-azamattyń jas shaǵynda elden jyraq, shóldi jerde, taý men orman ishinde, aýylynan shalǵaıda ómir súrip, júgirgenań, ushqan qus etimen tamaqtanyp, bas keter qaterge bara júrip ustaǵanań terisin ústine ilip júrýdiń ózi erlikke para par bolǵan.

Kez kelgen adam, ol túrikpe, parsyma, kóshpeli malshy nemese jeti atasynan úzilmeı kele jatqan aq súıek tóre me, «qazaq» bolyp kete alatyn edi. Biraz ýaqyt Toqtamys hannyń túńǵysh uly Jalad-Dınde, Shıban áýleti memleketin ornatqan Ábilhaıyrda, onyń nemeresi Muhammed Shıbanda, Shaǵataı urpaǵy Ýáıis sultan men Saıd sultan da «qazaq» bolyp júrgen. Qylyshtasýdan aldyna jansalmaıtyn Ámir Temir urpaǵy Sultan Hýseın de kóp aılar «qazaq» bolyp júrgen. Óziniń áıgili «Jazbalarynda» Babyr da «qazaq atalyp», taýly aımaq Maschadan Sultan Mahmýd hanǵa barmaq bolǵanyn esine alady.

Bul jerde qazaq bolǵan adamnyń óz betinen qaıtyp, burynǵy qalpyna qaıta kelýine, ejelgi óz aýylyna qaıta oralýyna bolatynyn basa aıtý kerek. Joǵaryda  biz atap ótken aq súıek tuqymdarynyń bári de sóıtkenin kóremiz. Sultan Hýseın men Sultan Saıd keıin árqaısysy óz elinde patsha boldy. Muhammed Sheıbanı men Zahırad-Dın Babyrlar óz aldyna derbes memleketterin qurdy.

Sóıtip, sonaý bir eski zamanda qazaq bolý árkimniń óz qolyndaǵy nárse edi. Iran jáne túrki tildes derekter túp nusqalarynda qazaqtyń turmys-halin kórsetý úshin qazaq bolý, kazachestvo, elkezý, erkindik degendi bildiretin qazaqylyq zat esimi, sondaı-aq qazaqlamaq etistigi qabyldandy.

Qazaqtyń turmys-hali karabaıyr ekeni belgili. Sodan baryp «qazaqyna», ıaǵnı «qazaqsha», «qarapaıym» uǵymdaryn bildiretin sóz, túriktiń "qazaq" degen sózine parsynyń "yna" qosymshasy jalǵanýynan baryp týǵan sóz shyqqan. T.I.Sultanov "qazaq, árıne, óziniń «qazaqlyǵyn» jalǵyz-jarym ótkize bermegen. Erkin qazaqpen birge onyń bolashaǵy beı málim tirligin teńdeı bóliskisi keletin adam, oǵan qazaqtas bolǵan. Qazaqtas sózin (onyń negizinde belgili úlgi: IOLDASH—seriktes, arkadash-joldas, aýyldas-jerles, vatandash-otandas jatyr) men eki-aq jerde-ál-Hadja Abdál-Ǵaffar Kırımıdiń «Ýmdatat-taýarıh» («Tarıhtar negizi») shyǵarmasynda jáne XVII ǵasyrdaǵy osman avtory Evlı Chele bıdiń Qyrym handyǵyn sýrettegen «Saıahattar kitabynan» ǵana kezdestirdim", – dep jazdy.

Biz sóz etip otyrǵan dáýirde «qazaq» sózi jekelegen etnostyq, saıası jáne basqa toptarǵa, keıde tipti jeke adamdar atyna qosylyp aıtylǵan. Máselen, moǵol qazaqtary, noǵaı qazaqtary, Deshti qazaqtary, qyzylbas qazaqtary, sondaı-aq «Tań bala ámir qazaqtary», «bizdiń qazaqtar» (Babyr), «shıban qazaqtary» bolǵan.

«Qazaq» sózi sondaı-aq belgili bir toptyń, ártúrli sebeptermen óz memleketinen ajyrap qalǵan, qazir onymen soǵysýǵa májbúr bolyp júrgen kóshpendilerdiń bir bóligine de tańylyp keldi. Mine, sondaı toptyń, qazaqtardyń birine Ábilhaıyr han memleketiniń oǵan qarsy shyǵyp, onyń bıliginen bólinip ketken Orys han urpaqtary Kereı men Jánibekterge qosylyp jat jerden baqyt izdegen kóshpendileri de jatady.

Kereı men Jánibektiń aýa kóship ketýiniń qazaq halqynyń etno genezindegi róli qandaı? Kereı men Jánibek mańyndaǵy qazaqtar birlestigi saıası jáne etnostyq turǵydan qandaı birlestik edi? degen suraqtar týady.

Kereı men Jánibektiń Jetisý jerine kóship ketýi, sóz joq qazaq halqynyń etno genezinde sheshýshi ról atqardy. Biraq halyqtyń óziniń qalyptasýyndaǵy emes, onyń qazirgi atynyń bir jola bekip qalýyndaǵy rólin aıtamyz. 1459-1460 jyldardaǵy aýa kóshýden qazaq halqy paıda bolǵan joq, ol halyqtyń buǵan deıin de júrip jatqan qalyptasý úrdisin odan ári jedeldetti. [8;49-56b]

Qysqasy, ol kósh qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasýynyń bastaýy da, jeter mejesi de bolǵan joq. Biraq ol sol árqıly aspektiden turatyn úrdistiń eń basty qozǵaý kúshiniń biri boldy: qalyptasyp jatqan halyqtyń óziniń bolashaq esimimen tarıhı toǵysýy osylaısha Jetisý dalasynda júzege asty. Osydan bylaı Oryshan áýletin jaqtaǵan adamdardyń tarıhymen «qazaq» sóziniń tarıhy tutasyp bite qaınasyp ketti. Endeshe Kereı men Jánibektiń kóshýi «kazaq» sóziniń de tarıhı taǵdyryn bir jola sheship berdi.

Shıban urpaǵy Ábilhaıyr ólgennen keıin Kereı, Jánibek jáne olardyń qasyna ergender úshin týǵan elge qaıtýǵa jol ashyldy, qaıtyp oralǵan soń kóp uzamaı olar joǵarǵy bılikti óz qoldaryna aldy. Sol oqıǵalar tól qazaq memlekettiliginiń bastaý negizi boldy.

Ábilhaıyr memleketindegi bılik ustaǵan áýletti Joshy áýletiniń basqa butaǵynan taraǵandar almastyrǵanymen, eldiń ekonomıkalyq hám áleýmettik qurylymynda eleýli ózgeris bola qoıǵan joq. Biraq osy oqıǵa túptiń túbi memleket atynyń ózgerýimen «qazaq» sóziniń etnostyq mazmun alýyna jetkizdi.

Shyǵys Deshti Qypshaqtaǵy «ózbek» jıyntyq ataýy bir jola joıyldy. Buryn osy óńirdi mekendegen taıpalar endi árqaısysy óz atymen ózbekter (shıbandyqtar), qazaqtar jáne mańǵyttar (noǵaılar) dep atala bastady.

Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵyndaǵy sol kezgi etnostyq-saıası jaıdy 1510 jyly ólgen Mýhammed Shaıban han saraıynyń eń habardar bir tarıhshysy Ibn Rýzbıhan bylaısha sıpattaıdy.

Shıban urpaǵyna ergen kóshpeli taıpalardyń bir sypyrasynyń Máýeren nahr men Horezmge qaraı aýýyna baılanysty Shyǵys Deshti Qypshaq turǵyndarynyń aýmaqtyq-etnostyq, áleýmettik – ekonomıkalyq jáne mádenı-turmystyq ózgeshelikteriniń shyǵýy etnostyq jańa qaýymdastyq-qazaq halqynyń bir jola qalyptasýynda sheshýshi ról atqardy. Shyǵys Deshti Qypshaq «ózbek» jáne «qazaq» degen termınderdiń tarıhı toǵysqan orny bolýdan aryldy. «Ózbek» sózi Shıban urpaǵymen birge Máýeren nahr men Horezm aýmaǵyna ótken taıpalardyń atyna aınaldy. Shyǵys Deshti Qypshaq pen Jetisý jerinde kóship júrgen qalpynda qalǵan Joshy áýleti Oryshan urpaǵynyń qol astyna birikken túrki tildes taıpalar men rýlar «qazaq» atyn túpkilikti ıemdenip, olardyń eli Qazaqstan atala bastady.

Sol kezden bastap qazirge deıin osy bir eýrazıalyq ulan-baıtaq eldiń túpkilikti turǵyndary ózderin tek qazaq dep qana atap keledi.

Sóıte tura orys tilindegi ádebı qujattarda XVIII ǵasyrdan XX-ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıin kóptegen jyldar boıyna Qazaqstannyń baıyrǵy halqyn ataý úshin «qyrǵyz» (kórshiles túrki tildes halyqtyń ataýy, olar orys qujattarynda qaraq qyrǵyz, býrýttar, jabaıy taý qyrǵyzdary dep atalyp kelgen), nemese birde qyrǵyz-qazaq, birde qyrǵyz-qaısaq (bul jerde «qaısaq» sózi túriktiń «qazaq» degen sóziniń burmalanýy ǵana) degen sózder qoldanyldy. Qate ataýdyń qazaqtarǵa tańylýynyń árbir jaǵdaıynyń óz túsindirmesi bar, sondyqtan arnaıy qarastyrýdy talap etedi.

«Qazah» sózi – osy kúngi jer aýmaǵy jaǵynan barlyq túrki elderiniń aldynda turǵan kóp mıllıon halqy bar ulttyń qazirgi resmı oryssha aty – túrkishe «qazaq» sóziniń oryssha nusqasy bolyp tabylady.                              

Qorytyndy

Jumysty qorytyndylaı kele alǵa qoıǵan maqsattardy ashyp, zerttedim. Qazaq memleketiniń alǵashqy tarıhshysy Muhammed Haıdar Dýlatıdiń eńbekterine súıene otyryp «Máńgilik eldiń» uly tarıhynyń bastaýy Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhyna zertteý jasadym.

Jospar boıynsha barlyq alǵa qoıǵan negizgi máselelerdi qarastyryp, kishigirim zertteý júrgizdim. Joǵaryda aıtylǵan oıdy qorytyndylaı kele, Qazaq handyǵy XIII-XV ǵasyrlardaǵy Deshti Qypshaq pen Orta Azıadaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq damýdyń, saıası-etnıkalyq damýdyń zańdy qorytyndylary nátıjesinde paıda boldy. Qazaq handyǵynyń qurylýy bir sátte bolǵan is emes, bastalýy men aıaqtalýy bar tarıhı proses. 1458 jyly Kereı men Jánibek handardyń Moǵolstanǵa kóship kelýimen Qazaq handyǵyn qurylý prosesi bastalsa, 1470-71 jyly Jánibek han Deshti qypshaqtaǵy bılikti tolyq óz qolyna alýymen Qazaq Handyǵynyń qurylý prosesi aıaqtalady. Iaǵnı handyqtyń qurylýy bir jylda ǵana emes, birneshe jyldar ishinde bolady.

XV-XVII ǵasyrda Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys bóliginde qurylǵan Qazaq handyǵy tarıhı oqıǵa boldy. Qurylǵannan keıin Qazaq handyǵy Eýrazıanyń shyǵys bóligindegi kúshti memleketterdiń birine aınaldy. 1470-71 jyldardan bastap HİH ǵasyrda patsha úkimet keń baıtaq qazaq dalasyndaǵy han bıligin joıǵanǵa sheıin Oryshan urpaqtary únemi birin-biri almastyryp keldi, biraq saıası ústemdik endi qaıtyp Shyńǵys áýletiniń basqa tarmaǵynyń ókilderine kóshken emes.

---