Qorqyt ata kitaby
Sabaqtyń taqyryby: Qorqyt ata kitaby
Sabaqtyń maqsaty: Oǵyz ádebıeti nusqalary jaıly málimettermen tanystyrý. Bul dáýir ádebıetiniń kórnekti nusqasy «Qorqyt ata kitaby» týraly bilimderin keńeıtý. Qorqyttyń naqyl sózderine taldaý jumystaryn júrgizý negizinde qazaq maqal - mátelderimen salystyrý, uqsastyqtaryn anyqtatý. Naqyl sózderiniń tárbıelik mánin tanytý.
Tárbıelik mańyzyna taldaý jasata otyryp, el esiminde máńgilik qalǵan tarıhı tulǵalardy dáripteýge, úlgi - ónege alýǵa shaqyrý.
Sabaq túri: dáris sabaǵy
S. tehnologıasy: Q. Bitibaevanyń «Jańa bilimdi meńgertý tehnologıasy»
Sabaq ádisi: mánerlep oký, toptyq jumystar, salystyrý, dáleldeý
Pánaralyq baılanys. Mýzyka: Qorqyt kúıleri. Tarıh.
Qoldanylatyn ádebıetter: 1. Qazaq ádebıeti. 8 - synyp. S. Maqpyruly. G. Qurmanbaı. A. Qyraýbaeva. Almaty «Mektep» 2004. 2. Qorqyt ata kitaby. Almaty, «Jazýshy», 1986, 1994. Aýdarǵandar: Á. Qońyratbaev, B. Ysqaqov.
3. Á. Marǵulan. Ejelg ijyr - ańyzdar. Almaty, «Jazýshy» 1985.
4. Baǵdarlamalar: Qazaq tili men qazaq ádebıeti. 8 - 9 synyp. Almaty 2004.
S. barysy: İ Uıymdastyrý kezeńi (oqýshylardy túgendeý, úıge berilgen orhon ekertkishiniń tolyq nusqasynnyń mazmunyny suraý, qorytyndylaý.
2. Jyrdaǵy túsiniksiz sózderdiń maǵynasyn jatqa suraý.
3. Óleń qurylysyna jasaǵan taldaý jumystaryn tekserý.
İİ Jańa teorıalyq bilim berý.
Oı shaqyrý. 1. Ańyz degendi qalaı uǵynamyz?
2. Qorqyt ata týraly ne bilemiz? (oqýshylar bilimen ortaǵa salý)
Oqýshylarǵa beriletin qosymsha málimetter
Ańyz áńgimeler.
Qazaq halqynyń oqıǵasyn shyndyq ómirden alyp aýyzsha shyǵarǵan kórkem shyǵarmalarynyń bir salasy – ańyz áńgimeler. Ańyz áńgimeler tarıhta bolǵan belgili bir adamdardyń atyna, is - áreketine baılanysty týady. Mundaı adamdardyń el úshin etken eńbegi, qamqorlyǵy, halyq namysyn qorǵaýy, sol jolda jasaǵan ıgilikti is - áreketteri el aýzynda ańyz áńgimege aınalyp, urpaqtan - urpaqqa jetken. Ańyz áńgimelerde halyqtyń qospasy bolǵanymen, negizgi oı túıini barlyq jerde birdeı saqtalady. Olardyń ómirine baılanysty áńgimelerde ertegilerdegideı ásire qıaldaý kóp kezdespeıdi. Ýaqıǵa jelisi kúndelikti ómirde kezdesetin qarapaıym sújetke qurylady.
Keıipkerleri. Qazaq ańyzdaryndaǵy Asan qaıǵy, Jırenshe sheshen, Aldar kóse, Qojanasyr, Qorqyt, t. b. – bári de qarapaıym adamdar retinde sýretteledi.
Ańyz áńgimelerde kóbinese sarandyq pen saqılyqty, jalqaýlyq pen qıqarlyqty ótkir satıramen ajýalap synaý arqyly jastardy jaman ádet, jat minezderden aýlaq bolýǵa baýlýdy maqsat tutady.
Qorqyt babaǵa ornatylǵan eskertkish
Qorqyt (VIII - IX ǵǵ.) oǵyz qypshaq taıpalarynyń uly oıshyly, batagóı abyzy, dáýlesker kúıshisi, keler kúndi boljaıtyn kóripkel danasy. Ata jaǵynan Qorqyt oǵyz taıpasynyń Qaı (Qaıyspas) deıtin atasynan tarasa, anasy jaǵynan qalyń qypshaq naǵashy jurty bolyp keledi. Qorqyttyń ákesi oǵyz taıpasyna belgili Qara (Qaraqoja) degen kisi bolsa kerek.
Qorqyt oǵyz ben qypshaqqa birdeı basalqylyq jasaǵan kemeńger. «Qorqyt batyr emes, abyz, halyq danalyǵyn bas bolyp pash etýshi jáne saqtaýshy, onyń parasatyna dúıim jurt den qoıady» deıdi V. V. Bartold. Bul tujyrymdy Qorqyttan jetti deıtin mynandaı naqyl sózder ornyqtyra túsedi: «Qara esektiń basyna júgen taqqanmen, tulpar bolmas, kúńge sary paı shapan japqanmen, báıbishe bolmas», «Anadan ónege kórmegen qyz jaman, atadan ónege almaǵan ul jaman», «Ata dańqyn shyǵary, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıd», «Ótirik sóz órge baspaıdy».
Qorqyt ata oǵyz qypshaq ortasyndaǵy saıası áleýmettik máselelerdi sheshýde jol kórsetýshi bas tulǵa. Ol el ishindegi jón joralǵyny, salt dástúrdi retteýshi batagóı dana. Halyqtyń syrtqy jaýdan, ishki daýdan aman bolýyn qadaǵalaýshy aqylgóı. Dúıim jurttyń kósh qonyn, meken turaǵyn, en tańbasyn, uran ujymyn belgilep otyratyn bilgir.
Qorqyt ata týraly aıǵaqtar. «Qorqyt ata kitaby»
Qorqyt týraly eń alǵashqy hatqa túsken aıǵaq «Qorqyt ata kitaby» bolsa, munyń ózi XV ǵasyrda jazylǵan. Bul kitaptyń ázirshe eki nusqasy belgili. Biri – 12 taraýdan Drezden nusqasy, ekinshisi turatyn Vatıkan nusqasy. Bul eńbekter oǵyzdardyń ata jurtynda jazylmaǵan, ár tarapqa shashyraǵan oǵyz urpaǵynyń esinde qalǵan estelik ispettes.
Qorqyt Atanyń bizdiń zamanymyzǵa deıin jetken 12 hıkaıasy bar. Olardyń segizi ishki jáne syrtqy soǵystar týraly. Ekeýi ǵashyq oqıǵalary jaıynda bolsa, ekeýi mıfologıalyq sıpatta. Biraq bári de túrki dúnıesin shyn sıpatynda kórsetedi. Túrki qaýymynyń qaharmandyǵy, mádenıetin, minezin, dinı ádetterin jáne turmystaryn ashyp beredi.
Qorqyt ata kitabyn VIII ǵasyrlarda jáne odan da buryn týǵan ańyzdardyń jınaǵy deýge bolady. Olardy jyr túrinde jazǵan - Qorqyt ata. Kitapta qazaq halqynyń qurylýyna tikeleı qatysy bar, tarıhta belgili oǵyz taıpalarynyń taǵdyryna baılanysty oqıǵalar baıandalady. Qorqyt ata kitaby mynadaı jyrlardan turady:
- Derse han uly Buqash týraly jyr,
- Qazan bektiń aýylyn jaý shapqany týraly jyr,
- Oǵyz qaǵan jyry t. b.
Qorqyt ata kitabynda keltirilgen jyrlardyń mańyzy
Qorqyt ata kitabynyń jyrlary oǵyz taıpasynyń týǵan jerin, elin syrtqy jaýlardan qorǵaý úshin qan maıdanǵa shyqqan alyp batyrlarynyń erligi týraly tolǵaıdy. Dastanda erlik, ádildik, adamgershilik, ata - anany qurmet tutý, ýádede turý sıaqty izgi qasıetter aıtylady. Onyń qaharmandary qorqaqtyq pen opasyzdyqqa, ádipsizdik pen sarandyqqa qarsy kúresedi. Qorqyt ata kitabynyń qaharmandary men olardyń bastan keshken oqıǵalary osy ıdeıalardy asha túsedi. Jyrlardyń teń jartysynan astamy Qazan bektiń el qorǵaǵan erligin, el - jurtqa jasaǵan izgilikti isterin jyrlaýǵa arnalǵan. Erlershe qarý asynyp, jaýmen taısalmaı soǵysqan Qazan bektiń áıeli Bórili sulý jáne onyń uly Oraz el basqarǵan Baıandyr han, Derse han, onyń balasy Buqash, t. b. keıipkerler erlikpen birge izgilik te tanytady. Qoryta aıtqanda, Qorqyt ata kitaby - ár túrli jyrlardyń jınaǵy bolsa da, erlik jasaý men izgilik kórsetýdi birtutas órip otyrady.
Qorqyttyń naqyl sózderi
Qorqyt ata kitabynda tárbıelik qunary mol qanatty sózder kóptep ushyrasady. Mysaly:
Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi;
Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy;
At qınalmaı jol shalmas;
Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas;
Qar qanshama qalyń jaýǵanmen - jazǵa barmas;
Anadan ónege kórmegen qyz; Ata dańqyn shyǵaryp, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıdi, t. b.
«Táńirisi quramasa, eshkimniń biri ekeý bolmaıdy»,
«Táńiri bándesiniń peshenesine ne jazsa, sol bolady»,
Onyń jazýynsyz adam jamandyq kórmeıdi, ajal kelip, ólmeıdi»,
«Jigit tirisinde Qarataýdaı qylyp, bir kún tynym kórmeı dúnıe jıady, baıdy. Biraq sonyń ishinen ol ózine tıisti úlesin ǵana jeıdi»,
nemese:
«Menmen, tákappar adamdy Táńiri súımeıdi»,
«Basqalardan ózin joǵary ustaǵan adamǵa Táńiri baq bermeıdi»,
«Kúldi qanshama úıgenmen tóbe bolmas»,
«Qara esektiń basyna júgen taqqanmen - tulpar bolmas»...
ÁR JOLY TUNǴAN IMANDYLYQ
Endi atalǵan kitaptaǵy «Qorqyttyń naqyl sózderi» atty kirispesinen taǵy biraz mysal keltirip kórelik:
«... Qorqyt ata taǵy ne aıtqan eken: «Aýzymdy ashsam, tilime kálıma keledi.
Allaǵa - sheksiz qurmet! Allanyń dosy, dinimizdiń egesi Muhammedke - qurmet!
Sol Muhammedtiń ońynda turyp duǵa oqyǵan Ábýbákirdiń aty ólmesin!...
Qurannyń betin ashyp, «Iasın» súresin oqyǵandarǵa qurmet!... Sózi kókten túsken, retimen tizilip, tilimizdi kálımaǵa keltirgen Quranǵa - qurmet!...
Alasa jerge salynǵan Allanyń úıi - Mekkege - qurmet!... Kúnderdiń jaqsysy - juma ólmesin!... Búkil ǵalamdy jaratqan, teńdesi joq Allaǵa - qurmet! Han ıem, kókte turǵan sol Alla bizge rahym etip, jar bolsyn!» degen eken Qorqyt ata.
Qorqyt týraly estelikter
«Baıat rýynda Qorqyt ata deıtin bilikti, sáýegeı adam bolypty. Táńiri zerdesine salǵan soń, onyń barlyq boljamdary qatesiz kelgen.
.. Oǵyz taıpalarynda Qorqyt ata eń qıyn degen máselelerdi sheshken. Qandaı ǵana qıyn iste bolmasyn, Qorqyttyń keńesin almaı, el eshbir jumysqa qol urmaǵan. El onyń barlyq ósıetin, bıligin Buljytpaı oryndaǵan», dep jyrlanǵan jyr kirispesinde.
Taıǵa tańba basqandaı keltirilgen bul úzindi Qorqyt atanyń tarıhı tulǵa ekendigine - bultartpas dálel.
Bul tujyrymdy ǵalym Áýelbek Qońyratbaev odan ári shegeleı túsedi:
«Qorqyttyń naqyl sózderinde...» «Bul jyrdy Qorqyt aıtqan»... dep otyrady. Sonda Qorqyt áýlıe emes, oǵyzdardyń úlken oıshyly, epos aqyny bop kórinedi. Sonymen birge Qorqyttyń ózin de barlyq jyrdyń bas keıipkeriniń biri retinde kórsetedi», deıdi fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Áýelbek Qońyratbaev.
Bizdiń oıymyzsha, demek Qorqyt atanyń osy dastandar aýtory retinde kórsetilýi onyń Jaratýshy aıryqsha daryn bergen el perzenti ekenin aıǵaqtasa kerek.
Osynaý tarıhı qundy eńbekti zertteý isine akademık Álkeı Marǵulan men fılologıa ǵylymdarynyń doktory Dandaı Ysqaqov ta ólsheýsiz úles qosqan.
QAZAQ DALASYN TERBEGEN JYRLAR
Mysaly, sol hıkaıalarda Alataý, Qarataý, Qazyǵurt, Qazylyq taýy, Kókshe teńiz, ıaǵnı Balqash kóli, Arqa beli sıaqty jer - sý attary jıi ushyrasady.
Osynaý batyrlyq 12 baıannyń árqaısysy derlik jyr aýtorynyń Allaǵa minajat etip, Jaratqannan jarylqaý tileýimen aıaqtalyp otyrady.
Mysaly, «Kitaptaǵy» «Syrtqy oǵyzdardyń ishki oǵyzdarǵa qarsy bas kóterýi...» dep atalatyn eń sońǵy 12 - shi jyrdyń sońǵy túıininde bylaı dep jyrlanady:
Bul jıynǵa Qorqyt atam kelip, qýanyshty óleń aıtypty. Din úshin kúresken sol batyrlardyń erligin jyrǵa qosypty... Adam ómiri ótkinshi... Qudaı seni ólgenińshe dinińnen aıyrmasyn! Aq saqaldy ákeńniń barǵan jeri jumaq bolsyn!... Imandy júzińdi kórgen soń bes aýyz sózben duǵa oqydyq. Ol dúnıede Muhammed sallalahý aleıhıýassalam paıǵambar úshin Alla seniń kúnáńdi jeńil etsin!»- degen tilekpen sońǵy jyr aıaqtalǵan eken.
Árbir batyrlyq baıany bir nemese birneshe taldaý eńbekterge arqaý bolarlyq bul «Qorqyt ata kitaby» jınaǵy bizdiń ata - babalarymyzdyń ulttyq jazba ádebıetimizge qaıtalanbas qanshama jaýhar dúnıelerdi qosyp ketkenin aıǵaqtasa kerek.
Qazaq úshin Qorqyt kim?
Qorqyt qazaq úshin eń aldymen kúı atasy. Qobyzdy kúı shalý dástúrin alǵash ornyqtyrýshy. Qobyzyn serik etip, el qamy men halyq taǵdyryn boljaıtyn kóripkel baqsysy túrik halyqtarynyń ishinde Qorqyt kúılerin saqtap, búgingi kúnge jetkize alǵan birden - bir qazaq bolyp otyr.
Qorqyt atanyń kúıleri
Qazaq arasynda Qorqyt ómirine qatysty ańyz - áńgimeniń basym kópshiligi kúımen kómkerilip, kúımen sabaqtasyp otyrady. El ishinde «Qorqyt kúıi», «Qorqyt saryny», «Qońyr», «Táńir kúı», «Qorqyttyń elmen qoshtasýy», «Ushardyń ulýy», «Áýpbaı», «Bashpaı», « Kilem jaıǵan», Aqqý», «Jelmaıa» dep atalatyn kúıleri kúni búginge deıin saqtalǵan.
Qorqyt týraly ańyzdar
Qorqyt týyndylarynyń árqaısysynyń shyǵý tarıhy týraly ańyzdar men qatar, kúıdiń mazmunymen, sarynymen úndesip jatatyn óleńderi de bar. Mysaly: "Ushardyń ulýy" kúıindegi ananyń:
Jalǵyzymnan aıryldym,
Qanatymnan qaıryddym,
Ushar, ushar, ká, ká...
- dep balasyn joqtaýy,
"Tarǵyl tanadaǵy" tananyń:
Meniń ózim qara edim,
Qaradan týǵan ala edim.
Týǵan jerim - Qazalym,
Myna taý boldy - aý ajalym,
- dep qınalǵany, "Áýppaı" kúıindegi Qorqyttyń:
Aınalaıyn balam - aı,
Jas balańa alańdaı,
Ash bolsań oıyńda,
Aman saqta - aý balandy - aı,
- dep, balasyn júbatqan anaǵa aıtkan sózderi kúı oınaǵanda sarynyna qosyla aıtylyp otyrylady. Bul ejelgi ónerdiń ereksheligin, ondaǵy kúı, án, jyr birigip keletin aıshyqtyń biri bolyp tabylady. Qazirgi kezde, dástúr boıynsha, Qorqyt kúıleri sanalyp júrgen shyǵarmalardyń sany 20 - ǵa jýyq. Aty ańyzǵa aınalǵan kúı atasy Qorqyttyń murasyn halqymyz ǵasyrlar boıy qadirlep - qasterlep, kóziniń qarashyǵyndaı saqtap keldi. Sonyń arkasynda Qorqyt kúıleri bizdiń zamanymyzga jarqyraı jetip, búgingi baqytty urpaǵymen tabysty. Búginde ol qobyz mýzykasyńdagy bútindeı bir mektepke aınaldy, ulggyq mýzyka muramyzdyń altyn qoryna asyl qazyna bolyp qosylǵan Qorqyt shyǵarmalary osylaı órkendi ónerimizdiń oresin tagy bir bıikke kóterdi.
Qazaq halqynyń tól aspabynyń biri - qobyzda oınaýshylar qatary bir kezde sırep ketse, qazir ulttyq mádenıetimizden qyl qobyz óneri de óz ornyn taýyp, kaıta túrlenip, damyp keledi. Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty memlekettik konservatorıasynda, Ál - Farabı atyndaǵy Shymkent mádenı ıntıtýtynda, respýblıkamyzdyń kóptegen mýzykalyq ýchılısheleri men mektepterinde qobyz ónerin súıetin jastar tárbıelenýde. Aspaptyq mýzyka mádenıetimizde Qorqyt salǵan dástúr búginde óz jalǵasyn taýyp, óner kerýeniniń qosh basynda keledi.
"Ushardyń ulýy". Bir jesir kempirdiń jalǵyz balasy bolady. Ol qus salyp, ıt júgirtken saıatshy eken. Qashqan ańdy qutqarmaıtyn "Ushar" degen tazysy, jelmen jarysqan júırik aty bar eken. Kúnderdiń kúninde jigit kenetten kaıtys bolady. Sol kezdegi eldiń ádep - ǵurpy boıynsha, elikti jerlegennen keıin jurt qonys janartyp, basqa jerge kóshedi eken. Jańa orynǵa kóship kelgennen keıin kempir balasynan qalǵan kóz – tazyny izdese, ol úshti - kúıli joq bolyp shyǵady. "Eski júrtta qalǵan shyǵar" - dep, ana burynǵy qonystaryna qaıtyp kelse, aıtqandaı - aq, Ushar ıesin qıyp kete almaı, mola basynda saı - súıekti syrqyrata aspanǵa qarap ulyp otyr eken. Múny kórgen anasy da: Jalǵyzymnan aıryldym, Qanatymnan kaıryldym, Úshar, úshar ká, ká... - dep ańyraıdy. Ien dalada jalǵyzynyń artynda qalǵan ana men ıesiniń aırylǵan tazy – ekeýi qos múńlyq qosylyp kúnirenedi. Qorqyttyń osy oqıǵaǵa baılanysty tebirenip shyǵarǵan kúıi "Ushardyń ulýy" dep atalady.
"Tarǵyl tana". Qorqyt qyryq jasqa kelgende oǵan ajalynyń jaqyn ekendigi jaıly bir qudiret aıan beredi. Qorqyt jaryq dúnıeni qımaı, adam balasy máńgilik jasaıtyn Jeruıyq izdemekshi bolyp, Jelmaıasyna minip jolǵa shyǵady. Muny kórgen táńiri perishtelerimen aqyldasyp: "Eger bul adam ólimdi eshqashan aýzyna almaıtyn bolsa, onda máńgilik ómir súredi. Janyn oljalaǵanyna táýbe qylsa erkine jibereıik, qansha ómir súrse de júre bersin",- depti. Búl sózdi estigen jelmaıaǵa til bitip: "Eger eshbir dúnıege moıyn burmaı, tek qana ómirdi oılasań, men seni ólimnen alyp shyǵamyn",- degen eken. Budan keıin Qorqyttyń kóńili jaılanyp, ólimdi eshqashan oıyna almaýǵa tyrysady. Bir kúni Qorqyt Jelmaıasymen el aralap kele jatyp, dalada mal baǵyp júrgen jas balany ushyratady. Qorqyttan úrkip bir tarǵyl tana tabynnan bólinip týra qashypty. Ony qaıtaram dep qýa jónelgen balanyń aıaǵyna shógir kirip, tanaǵa jete almaı jylap otyra ketedi. Balany aıaǵan Qorqyt ony ózi kaıtarmaqshy bolady. Biraq qansha qýsa da tana jetkizbeıdi. Ábden yza bolǵan Qorqyt: "Ólsem de jetemin!" - dep órshelene qýady. Muny estigen Táńiri tarǵyl tanany tasqa aınaldyryp jiberedi. Denesi tasqa aınalyp, jany shyǵarda tanaǵa til bitip: «Meniń ózim qara edim, Qaradan týǵan ala edim. Týǵan jerim - Qazalym, Myna taý boldy - aý ajalym,- dep yshqynady.
Tananyń jaryq dúnıemen qoshtasardaǵy osy qınalysyn kórgen Qorqyt sol jerde qobyzyn qolyna alyp "Tarǵyl tana" kúıin shyǵarǵan eken. Syr boıynda, Qorqyt beıiti turǵan jerden teristikke qaraı júz shaqyrymdaı jerde "Tarǵyl" dep atalatyn taý bar. Bul jańaǵy ańyzǵa qatysty taý. Qorqyt qýǵanda tas bolyp qatyp qalǵan tarǵyl tana birte - birte taýǵa aınalypty - mys.
"Áýppaı" Búl kúıdiń de ezindik syry bar. Qorqyt qasıetti kilemin tósep, sý betinde otyrǵanda Syrdarıanyń jaǵasyna bala ketergen bir áıel keledi. Ózi aryp - ashqan áıeldiń emsheginen sút shyqpaı, ash bala ýanbaı jylaı beredi. Ol darıanyń ortasyńda aǵyp kele jatqan Qorqyttan kómek kútkendeı telmire qarap, balasyn: "Áýppaı, áýppaı",- dep jubatyp turady. Sonda qolynan keler qaýkary, járdem berer hali joq kúıshi:
Aınalaıyn balam - aı,
Jas balańa alańdaı.
Ash bolsań da, oıynda
Aman saqtaý balańdy - aı,-
dep tebirenip, ananyń perzentine degen ystyq mahabbatyn máńgi jasaıtyn kúıiniń tilimen sóıletken eken.
Praktıkalyq kezeń. Oqýshylarmen oryndalatyn jumystar
İ topqa Qorqyttyń «Ushardyń ulýy» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandaý jáne Qorqyttyń «Menmen, tákappar adamdy Táńiri súımeıdi»,
«Basqalardan ózin joǵary ustaǵan adamǵa Táńiri baq bermeıdi»,
«Kúldi qanshama úıgenmen tóbe bolmas»,
«Qara esektiń basyna júgen taqqanmen - tulpar bolmas»... degen naqyl sózderiniń maǵynasyn ashý
İİ topqa «Tarǵyl tana» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandaý jáne Qorqyt atanyń
«Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi;
Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy;
Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas;
Anadan ónege kórmegen qyz; Ata dańqyn shyǵaryp, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıdi»- degen naqylsózderiniń maǵynasyna taldaý jasatý
İİİ topqa Qorqyttyń «Dáýletti ulyń bolsa, oshaǵyńnyń qory bolar. Dáýletsiz ulyń bolsa, atanyń kóri bolar. Qyz anadan kórmeıinshe ónege almas, Ulatadan kórmeıinshe, saapr shekpes. Ejelgi dushpan dos bolmas»- degen naqyl sózderiniń maǵynasyna taldaý jasatý jáne «Áýppaı» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandatý.
5. Qorytyndy. Naqyl sózderiniń qazaq maqal - mátelderimen uqsastyǵy bar ma?
6. Úıge tapsyrma. 1. Qorqyt týraly ańyzdardy oqý, jınastyrý.
2. Qorqyttyń naqyl sózderin jattaý, taqyryptarǵa bólý.
Sabaqtardyń tolyq nusqalaryn júktep alý
Sabaqtyń maqsaty: Oǵyz ádebıeti nusqalary jaıly málimettermen tanystyrý. Bul dáýir ádebıetiniń kórnekti nusqasy «Qorqyt ata kitaby» týraly bilimderin keńeıtý. Qorqyttyń naqyl sózderine taldaý jumystaryn júrgizý negizinde qazaq maqal - mátelderimen salystyrý, uqsastyqtaryn anyqtatý. Naqyl sózderiniń tárbıelik mánin tanytý.
Tárbıelik mańyzyna taldaý jasata otyryp, el esiminde máńgilik qalǵan tarıhı tulǵalardy dáripteýge, úlgi - ónege alýǵa shaqyrý.
Sabaq túri: dáris sabaǵy
S. tehnologıasy: Q. Bitibaevanyń «Jańa bilimdi meńgertý tehnologıasy»
Sabaq ádisi: mánerlep oký, toptyq jumystar, salystyrý, dáleldeý
Pánaralyq baılanys. Mýzyka: Qorqyt kúıleri. Tarıh.
Qoldanylatyn ádebıetter: 1. Qazaq ádebıeti. 8 - synyp. S. Maqpyruly. G. Qurmanbaı. A. Qyraýbaeva. Almaty «Mektep» 2004. 2. Qorqyt ata kitaby. Almaty, «Jazýshy», 1986, 1994. Aýdarǵandar: Á. Qońyratbaev, B. Ysqaqov.
3. Á. Marǵulan. Ejelg ijyr - ańyzdar. Almaty, «Jazýshy» 1985.
4. Baǵdarlamalar: Qazaq tili men qazaq ádebıeti. 8 - 9 synyp. Almaty 2004.
S. barysy: İ Uıymdastyrý kezeńi (oqýshylardy túgendeý, úıge berilgen orhon ekertkishiniń tolyq nusqasynnyń mazmunyny suraý, qorytyndylaý.
2. Jyrdaǵy túsiniksiz sózderdiń maǵynasyn jatqa suraý.
3. Óleń qurylysyna jasaǵan taldaý jumystaryn tekserý.
İİ Jańa teorıalyq bilim berý.
Oı shaqyrý. 1. Ańyz degendi qalaı uǵynamyz?
2. Qorqyt ata týraly ne bilemiz? (oqýshylar bilimen ortaǵa salý)
Oqýshylarǵa beriletin qosymsha málimetter
Ańyz áńgimeler.
Qazaq halqynyń oqıǵasyn shyndyq ómirden alyp aýyzsha shyǵarǵan kórkem shyǵarmalarynyń bir salasy – ańyz áńgimeler. Ańyz áńgimeler tarıhta bolǵan belgili bir adamdardyń atyna, is - áreketine baılanysty týady. Mundaı adamdardyń el úshin etken eńbegi, qamqorlyǵy, halyq namysyn qorǵaýy, sol jolda jasaǵan ıgilikti is - áreketteri el aýzynda ańyz áńgimege aınalyp, urpaqtan - urpaqqa jetken. Ańyz áńgimelerde halyqtyń qospasy bolǵanymen, negizgi oı túıini barlyq jerde birdeı saqtalady. Olardyń ómirine baılanysty áńgimelerde ertegilerdegideı ásire qıaldaý kóp kezdespeıdi. Ýaqıǵa jelisi kúndelikti ómirde kezdesetin qarapaıym sújetke qurylady.
Keıipkerleri. Qazaq ańyzdaryndaǵy Asan qaıǵy, Jırenshe sheshen, Aldar kóse, Qojanasyr, Qorqyt, t. b. – bári de qarapaıym adamdar retinde sýretteledi.
Ańyz áńgimelerde kóbinese sarandyq pen saqılyqty, jalqaýlyq pen qıqarlyqty ótkir satıramen ajýalap synaý arqyly jastardy jaman ádet, jat minezderden aýlaq bolýǵa baýlýdy maqsat tutady.
Qorqyt babaǵa ornatylǵan eskertkish
Qorqyt (VIII - IX ǵǵ.) oǵyz qypshaq taıpalarynyń uly oıshyly, batagóı abyzy, dáýlesker kúıshisi, keler kúndi boljaıtyn kóripkel danasy. Ata jaǵynan Qorqyt oǵyz taıpasynyń Qaı (Qaıyspas) deıtin atasynan tarasa, anasy jaǵynan qalyń qypshaq naǵashy jurty bolyp keledi. Qorqyttyń ákesi oǵyz taıpasyna belgili Qara (Qaraqoja) degen kisi bolsa kerek.
Qorqyt oǵyz ben qypshaqqa birdeı basalqylyq jasaǵan kemeńger. «Qorqyt batyr emes, abyz, halyq danalyǵyn bas bolyp pash etýshi jáne saqtaýshy, onyń parasatyna dúıim jurt den qoıady» deıdi V. V. Bartold. Bul tujyrymdy Qorqyttan jetti deıtin mynandaı naqyl sózder ornyqtyra túsedi: «Qara esektiń basyna júgen taqqanmen, tulpar bolmas, kúńge sary paı shapan japqanmen, báıbishe bolmas», «Anadan ónege kórmegen qyz jaman, atadan ónege almaǵan ul jaman», «Ata dańqyn shyǵary, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıd», «Ótirik sóz órge baspaıdy».
Qorqyt ata oǵyz qypshaq ortasyndaǵy saıası áleýmettik máselelerdi sheshýde jol kórsetýshi bas tulǵa. Ol el ishindegi jón joralǵyny, salt dástúrdi retteýshi batagóı dana. Halyqtyń syrtqy jaýdan, ishki daýdan aman bolýyn qadaǵalaýshy aqylgóı. Dúıim jurttyń kósh qonyn, meken turaǵyn, en tańbasyn, uran ujymyn belgilep otyratyn bilgir.
Qorqyt ata týraly aıǵaqtar. «Qorqyt ata kitaby»
Qorqyt týraly eń alǵashqy hatqa túsken aıǵaq «Qorqyt ata kitaby» bolsa, munyń ózi XV ǵasyrda jazylǵan. Bul kitaptyń ázirshe eki nusqasy belgili. Biri – 12 taraýdan Drezden nusqasy, ekinshisi turatyn Vatıkan nusqasy. Bul eńbekter oǵyzdardyń ata jurtynda jazylmaǵan, ár tarapqa shashyraǵan oǵyz urpaǵynyń esinde qalǵan estelik ispettes.
Qorqyt Atanyń bizdiń zamanymyzǵa deıin jetken 12 hıkaıasy bar. Olardyń segizi ishki jáne syrtqy soǵystar týraly. Ekeýi ǵashyq oqıǵalary jaıynda bolsa, ekeýi mıfologıalyq sıpatta. Biraq bári de túrki dúnıesin shyn sıpatynda kórsetedi. Túrki qaýymynyń qaharmandyǵy, mádenıetin, minezin, dinı ádetterin jáne turmystaryn ashyp beredi.
Qorqyt ata kitabyn VIII ǵasyrlarda jáne odan da buryn týǵan ańyzdardyń jınaǵy deýge bolady. Olardy jyr túrinde jazǵan - Qorqyt ata. Kitapta qazaq halqynyń qurylýyna tikeleı qatysy bar, tarıhta belgili oǵyz taıpalarynyń taǵdyryna baılanysty oqıǵalar baıandalady. Qorqyt ata kitaby mynadaı jyrlardan turady:
- Derse han uly Buqash týraly jyr,
- Qazan bektiń aýylyn jaý shapqany týraly jyr,
- Oǵyz qaǵan jyry t. b.
Qorqyt ata kitabynda keltirilgen jyrlardyń mańyzy
Qorqyt ata kitabynyń jyrlary oǵyz taıpasynyń týǵan jerin, elin syrtqy jaýlardan qorǵaý úshin qan maıdanǵa shyqqan alyp batyrlarynyń erligi týraly tolǵaıdy. Dastanda erlik, ádildik, adamgershilik, ata - anany qurmet tutý, ýádede turý sıaqty izgi qasıetter aıtylady. Onyń qaharmandary qorqaqtyq pen opasyzdyqqa, ádipsizdik pen sarandyqqa qarsy kúresedi. Qorqyt ata kitabynyń qaharmandary men olardyń bastan keshken oqıǵalary osy ıdeıalardy asha túsedi. Jyrlardyń teń jartysynan astamy Qazan bektiń el qorǵaǵan erligin, el - jurtqa jasaǵan izgilikti isterin jyrlaýǵa arnalǵan. Erlershe qarý asynyp, jaýmen taısalmaı soǵysqan Qazan bektiń áıeli Bórili sulý jáne onyń uly Oraz el basqarǵan Baıandyr han, Derse han, onyń balasy Buqash, t. b. keıipkerler erlikpen birge izgilik te tanytady. Qoryta aıtqanda, Qorqyt ata kitaby - ár túrli jyrlardyń jınaǵy bolsa da, erlik jasaý men izgilik kórsetýdi birtutas órip otyrady.
Qorqyttyń naqyl sózderi
Qorqyt ata kitabynda tárbıelik qunary mol qanatty sózder kóptep ushyrasady. Mysaly:
Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi;
Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy;
At qınalmaı jol shalmas;
Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas;
Qar qanshama qalyń jaýǵanmen - jazǵa barmas;
Anadan ónege kórmegen qyz; Ata dańqyn shyǵaryp, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıdi, t. b.
«Táńirisi quramasa, eshkimniń biri ekeý bolmaıdy»,
«Táńiri bándesiniń peshenesine ne jazsa, sol bolady»,
Onyń jazýynsyz adam jamandyq kórmeıdi, ajal kelip, ólmeıdi»,
«Jigit tirisinde Qarataýdaı qylyp, bir kún tynym kórmeı dúnıe jıady, baıdy. Biraq sonyń ishinen ol ózine tıisti úlesin ǵana jeıdi»,
nemese:
«Menmen, tákappar adamdy Táńiri súımeıdi»,
«Basqalardan ózin joǵary ustaǵan adamǵa Táńiri baq bermeıdi»,
«Kúldi qanshama úıgenmen tóbe bolmas»,
«Qara esektiń basyna júgen taqqanmen - tulpar bolmas»...
ÁR JOLY TUNǴAN IMANDYLYQ
Endi atalǵan kitaptaǵy «Qorqyttyń naqyl sózderi» atty kirispesinen taǵy biraz mysal keltirip kórelik:
«... Qorqyt ata taǵy ne aıtqan eken: «Aýzymdy ashsam, tilime kálıma keledi.
Allaǵa - sheksiz qurmet! Allanyń dosy, dinimizdiń egesi Muhammedke - qurmet!
Sol Muhammedtiń ońynda turyp duǵa oqyǵan Ábýbákirdiń aty ólmesin!...
Qurannyń betin ashyp, «Iasın» súresin oqyǵandarǵa qurmet!... Sózi kókten túsken, retimen tizilip, tilimizdi kálımaǵa keltirgen Quranǵa - qurmet!...
Alasa jerge salynǵan Allanyń úıi - Mekkege - qurmet!... Kúnderdiń jaqsysy - juma ólmesin!... Búkil ǵalamdy jaratqan, teńdesi joq Allaǵa - qurmet! Han ıem, kókte turǵan sol Alla bizge rahym etip, jar bolsyn!» degen eken Qorqyt ata.
Qorqyt týraly estelikter
«Baıat rýynda Qorqyt ata deıtin bilikti, sáýegeı adam bolypty. Táńiri zerdesine salǵan soń, onyń barlyq boljamdary qatesiz kelgen.
.. Oǵyz taıpalarynda Qorqyt ata eń qıyn degen máselelerdi sheshken. Qandaı ǵana qıyn iste bolmasyn, Qorqyttyń keńesin almaı, el eshbir jumysqa qol urmaǵan. El onyń barlyq ósıetin, bıligin Buljytpaı oryndaǵan», dep jyrlanǵan jyr kirispesinde.
Taıǵa tańba basqandaı keltirilgen bul úzindi Qorqyt atanyń tarıhı tulǵa ekendigine - bultartpas dálel.
Bul tujyrymdy ǵalym Áýelbek Qońyratbaev odan ári shegeleı túsedi:
«Qorqyttyń naqyl sózderinde...» «Bul jyrdy Qorqyt aıtqan»... dep otyrady. Sonda Qorqyt áýlıe emes, oǵyzdardyń úlken oıshyly, epos aqyny bop kórinedi. Sonymen birge Qorqyttyń ózin de barlyq jyrdyń bas keıipkeriniń biri retinde kórsetedi», deıdi fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Áýelbek Qońyratbaev.
Bizdiń oıymyzsha, demek Qorqyt atanyń osy dastandar aýtory retinde kórsetilýi onyń Jaratýshy aıryqsha daryn bergen el perzenti ekenin aıǵaqtasa kerek.
Osynaý tarıhı qundy eńbekti zertteý isine akademık Álkeı Marǵulan men fılologıa ǵylymdarynyń doktory Dandaı Ysqaqov ta ólsheýsiz úles qosqan.
QAZAQ DALASYN TERBEGEN JYRLAR
Mysaly, sol hıkaıalarda Alataý, Qarataý, Qazyǵurt, Qazylyq taýy, Kókshe teńiz, ıaǵnı Balqash kóli, Arqa beli sıaqty jer - sý attary jıi ushyrasady.
Osynaý batyrlyq 12 baıannyń árqaısysy derlik jyr aýtorynyń Allaǵa minajat etip, Jaratqannan jarylqaý tileýimen aıaqtalyp otyrady.
Mysaly, «Kitaptaǵy» «Syrtqy oǵyzdardyń ishki oǵyzdarǵa qarsy bas kóterýi...» dep atalatyn eń sońǵy 12 - shi jyrdyń sońǵy túıininde bylaı dep jyrlanady:
Bul jıynǵa Qorqyt atam kelip, qýanyshty óleń aıtypty. Din úshin kúresken sol batyrlardyń erligin jyrǵa qosypty... Adam ómiri ótkinshi... Qudaı seni ólgenińshe dinińnen aıyrmasyn! Aq saqaldy ákeńniń barǵan jeri jumaq bolsyn!... Imandy júzińdi kórgen soń bes aýyz sózben duǵa oqydyq. Ol dúnıede Muhammed sallalahý aleıhıýassalam paıǵambar úshin Alla seniń kúnáńdi jeńil etsin!»- degen tilekpen sońǵy jyr aıaqtalǵan eken.
Árbir batyrlyq baıany bir nemese birneshe taldaý eńbekterge arqaý bolarlyq bul «Qorqyt ata kitaby» jınaǵy bizdiń ata - babalarymyzdyń ulttyq jazba ádebıetimizge qaıtalanbas qanshama jaýhar dúnıelerdi qosyp ketkenin aıǵaqtasa kerek.
Qazaq úshin Qorqyt kim?
Qorqyt qazaq úshin eń aldymen kúı atasy. Qobyzdy kúı shalý dástúrin alǵash ornyqtyrýshy. Qobyzyn serik etip, el qamy men halyq taǵdyryn boljaıtyn kóripkel baqsysy túrik halyqtarynyń ishinde Qorqyt kúılerin saqtap, búgingi kúnge jetkize alǵan birden - bir qazaq bolyp otyr.
Qorqyt atanyń kúıleri
Qazaq arasynda Qorqyt ómirine qatysty ańyz - áńgimeniń basym kópshiligi kúımen kómkerilip, kúımen sabaqtasyp otyrady. El ishinde «Qorqyt kúıi», «Qorqyt saryny», «Qońyr», «Táńir kúı», «Qorqyttyń elmen qoshtasýy», «Ushardyń ulýy», «Áýpbaı», «Bashpaı», « Kilem jaıǵan», Aqqý», «Jelmaıa» dep atalatyn kúıleri kúni búginge deıin saqtalǵan.
Qorqyt týraly ańyzdar
Qorqyt týyndylarynyń árqaısysynyń shyǵý tarıhy týraly ańyzdar men qatar, kúıdiń mazmunymen, sarynymen úndesip jatatyn óleńderi de bar. Mysaly: "Ushardyń ulýy" kúıindegi ananyń:
Jalǵyzymnan aıryldym,
Qanatymnan qaıryddym,
Ushar, ushar, ká, ká...
- dep balasyn joqtaýy,
"Tarǵyl tanadaǵy" tananyń:
Meniń ózim qara edim,
Qaradan týǵan ala edim.
Týǵan jerim - Qazalym,
Myna taý boldy - aý ajalym,
- dep qınalǵany, "Áýppaı" kúıindegi Qorqyttyń:
Aınalaıyn balam - aı,
Jas balańa alańdaı,
Ash bolsań oıyńda,
Aman saqta - aý balandy - aı,
- dep, balasyn júbatqan anaǵa aıtkan sózderi kúı oınaǵanda sarynyna qosyla aıtylyp otyrylady. Bul ejelgi ónerdiń ereksheligin, ondaǵy kúı, án, jyr birigip keletin aıshyqtyń biri bolyp tabylady. Qazirgi kezde, dástúr boıynsha, Qorqyt kúıleri sanalyp júrgen shyǵarmalardyń sany 20 - ǵa jýyq. Aty ańyzǵa aınalǵan kúı atasy Qorqyttyń murasyn halqymyz ǵasyrlar boıy qadirlep - qasterlep, kóziniń qarashyǵyndaı saqtap keldi. Sonyń arkasynda Qorqyt kúıleri bizdiń zamanymyzga jarqyraı jetip, búgingi baqytty urpaǵymen tabysty. Búginde ol qobyz mýzykasyńdagy bútindeı bir mektepke aınaldy, ulggyq mýzyka muramyzdyń altyn qoryna asyl qazyna bolyp qosylǵan Qorqyt shyǵarmalary osylaı órkendi ónerimizdiń oresin tagy bir bıikke kóterdi.
Qazaq halqynyń tól aspabynyń biri - qobyzda oınaýshylar qatary bir kezde sırep ketse, qazir ulttyq mádenıetimizden qyl qobyz óneri de óz ornyn taýyp, kaıta túrlenip, damyp keledi. Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty memlekettik konservatorıasynda, Ál - Farabı atyndaǵy Shymkent mádenı ıntıtýtynda, respýblıkamyzdyń kóptegen mýzykalyq ýchılısheleri men mektepterinde qobyz ónerin súıetin jastar tárbıelenýde. Aspaptyq mýzyka mádenıetimizde Qorqyt salǵan dástúr búginde óz jalǵasyn taýyp, óner kerýeniniń qosh basynda keledi.
"Ushardyń ulýy". Bir jesir kempirdiń jalǵyz balasy bolady. Ol qus salyp, ıt júgirtken saıatshy eken. Qashqan ańdy qutqarmaıtyn "Ushar" degen tazysy, jelmen jarysqan júırik aty bar eken. Kúnderdiń kúninde jigit kenetten kaıtys bolady. Sol kezdegi eldiń ádep - ǵurpy boıynsha, elikti jerlegennen keıin jurt qonys janartyp, basqa jerge kóshedi eken. Jańa orynǵa kóship kelgennen keıin kempir balasynan qalǵan kóz – tazyny izdese, ol úshti - kúıli joq bolyp shyǵady. "Eski júrtta qalǵan shyǵar" - dep, ana burynǵy qonystaryna qaıtyp kelse, aıtqandaı - aq, Ushar ıesin qıyp kete almaı, mola basynda saı - súıekti syrqyrata aspanǵa qarap ulyp otyr eken. Múny kórgen anasy da: Jalǵyzymnan aıryldym, Qanatymnan kaıryldym, Úshar, úshar ká, ká... - dep ańyraıdy. Ien dalada jalǵyzynyń artynda qalǵan ana men ıesiniń aırylǵan tazy – ekeýi qos múńlyq qosylyp kúnirenedi. Qorqyttyń osy oqıǵaǵa baılanysty tebirenip shyǵarǵan kúıi "Ushardyń ulýy" dep atalady.
"Tarǵyl tana". Qorqyt qyryq jasqa kelgende oǵan ajalynyń jaqyn ekendigi jaıly bir qudiret aıan beredi. Qorqyt jaryq dúnıeni qımaı, adam balasy máńgilik jasaıtyn Jeruıyq izdemekshi bolyp, Jelmaıasyna minip jolǵa shyǵady. Muny kórgen táńiri perishtelerimen aqyldasyp: "Eger bul adam ólimdi eshqashan aýzyna almaıtyn bolsa, onda máńgilik ómir súredi. Janyn oljalaǵanyna táýbe qylsa erkine jibereıik, qansha ómir súrse de júre bersin",- depti. Búl sózdi estigen jelmaıaǵa til bitip: "Eger eshbir dúnıege moıyn burmaı, tek qana ómirdi oılasań, men seni ólimnen alyp shyǵamyn",- degen eken. Budan keıin Qorqyttyń kóńili jaılanyp, ólimdi eshqashan oıyna almaýǵa tyrysady. Bir kúni Qorqyt Jelmaıasymen el aralap kele jatyp, dalada mal baǵyp júrgen jas balany ushyratady. Qorqyttan úrkip bir tarǵyl tana tabynnan bólinip týra qashypty. Ony qaıtaram dep qýa jónelgen balanyń aıaǵyna shógir kirip, tanaǵa jete almaı jylap otyra ketedi. Balany aıaǵan Qorqyt ony ózi kaıtarmaqshy bolady. Biraq qansha qýsa da tana jetkizbeıdi. Ábden yza bolǵan Qorqyt: "Ólsem de jetemin!" - dep órshelene qýady. Muny estigen Táńiri tarǵyl tanany tasqa aınaldyryp jiberedi. Denesi tasqa aınalyp, jany shyǵarda tanaǵa til bitip: «Meniń ózim qara edim, Qaradan týǵan ala edim. Týǵan jerim - Qazalym, Myna taý boldy - aý ajalym,- dep yshqynady.
Tananyń jaryq dúnıemen qoshtasardaǵy osy qınalysyn kórgen Qorqyt sol jerde qobyzyn qolyna alyp "Tarǵyl tana" kúıin shyǵarǵan eken. Syr boıynda, Qorqyt beıiti turǵan jerden teristikke qaraı júz shaqyrymdaı jerde "Tarǵyl" dep atalatyn taý bar. Bul jańaǵy ańyzǵa qatysty taý. Qorqyt qýǵanda tas bolyp qatyp qalǵan tarǵyl tana birte - birte taýǵa aınalypty - mys.
"Áýppaı" Búl kúıdiń de ezindik syry bar. Qorqyt qasıetti kilemin tósep, sý betinde otyrǵanda Syrdarıanyń jaǵasyna bala ketergen bir áıel keledi. Ózi aryp - ashqan áıeldiń emsheginen sút shyqpaı, ash bala ýanbaı jylaı beredi. Ol darıanyń ortasyńda aǵyp kele jatqan Qorqyttan kómek kútkendeı telmire qarap, balasyn: "Áýppaı, áýppaı",- dep jubatyp turady. Sonda qolynan keler qaýkary, járdem berer hali joq kúıshi:
Aınalaıyn balam - aı,
Jas balańa alańdaı.
Ash bolsań da, oıynda
Aman saqtaý balańdy - aı,-
dep tebirenip, ananyń perzentine degen ystyq mahabbatyn máńgi jasaıtyn kúıiniń tilimen sóıletken eken.
Praktıkalyq kezeń. Oqýshylarmen oryndalatyn jumystar
İ topqa Qorqyttyń «Ushardyń ulýy» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandaý jáne Qorqyttyń «Menmen, tákappar adamdy Táńiri súımeıdi»,
«Basqalardan ózin joǵary ustaǵan adamǵa Táńiri baq bermeıdi»,
«Kúldi qanshama úıgenmen tóbe bolmas»,
«Qara esektiń basyna júgen taqqanmen - tulpar bolmas»... degen naqyl sózderiniń maǵynasyn ashý
İİ topqa «Tarǵyl tana» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandaý jáne Qorqyt atanyń
«Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi;
Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy;
Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas;
Anadan ónege kórmegen qyz; Ata dańqyn shyǵaryp, óziniń tegin qýǵan balaǵa eshkim jetpeıdi»- degen naqylsózderiniń maǵynasyna taldaý jasatý
İİİ topqa Qorqyttyń «Dáýletti ulyń bolsa, oshaǵyńnyń qory bolar. Dáýletsiz ulyń bolsa, atanyń kóri bolar. Qyz anadan kórmeıinshe ónege almas, Ulatadan kórmeıinshe, saapr shekpes. Ejelgi dushpan dos bolmas»- degen naqyl sózderiniń maǵynasyna taldaý jasatý jáne «Áýppaı» kúıiniń shyǵý tarıhyn baıandatý.
5. Qorytyndy. Naqyl sózderiniń qazaq maqal - mátelderimen uqsastyǵy bar ma?
6. Úıge tapsyrma. 1. Qorqyt týraly ańyzdardy oqý, jınastyrý.
2. Qorqyttyń naqyl sózderin jattaý, taqyryptarǵa bólý.
Sabaqtardyń tolyq nusqalaryn júktep alý
You Might Also Like
