InfoHub Logo

Atalmysh mádenı ortalyqty zertteý elimizde memleket tarapynan jasalǵan baǵdarlamaǵa baılanysty qala ornyna IýNESKO mádenı murasyna baılanysty Qoılyq qalasyn ashyq aspan astyndaǵy murajaılar aınaldyrý kózdelgen bolatyn. Mádenı oryndy zertteýler óte kóp úles qosqan Karl Baıpaqov boldy. Ol Uly Jibek joly boıynda ornalasqan soltústik-shyǵys Jetisýóńirin 1960 jyladyry zertteý jumystaryn bastaǵan. Ol ýaqytta bul qalalar múlde zerttelmegen bolatyn, túrli málimetterdi zertteı kele, Uly Jibek  joly boıymen júrip ótken saıahatshylardyń jazbalaryn qarastyrýǵa kirisedi.

Jalpy negizinen, mádenı orynnyń qalaı anyqtalǵanyna toqtalatyn bolsaq, bul saıahatshy ári elshi , Fransıa jáne Italıa memlekettiń joǵary tap ókili Gılom Rýbrýktyń eńbekterinen anyqtaldy.  Karl Baıpaqov Gılom Rýbrýktyń eńbekterin qolyna túsiredi. Negizi Rýbrýk jasaǵan saıasatynda kórip, bilgenniń barlyǵyn ol " Shyǵys elderine saıahat" atty eńbeginde jazyp qaldyrǵan. Osy eńbeginde bizge eń qundysy ol Jońǵar Alataýy aımaǵy boıynsha derekter asa qundy bolyp eseptelindi. Sebebi, munda óziniń osy bir aımaqta kezdesken qalalarynyń salt - dástúr, ádet - ǵurpyn asa bir sheberlik pen sıpattaǵan. Baıpaqov óziniń maqsaty retinde osy qalanyń ornalý aımaǵyn anyqtaý dep eseptedi,  ondaǵy keramıka, altyn teńgeler men jádigerlerdiń jasy men «avtorlaryn» anyqtaý asa mańyzdy dep eseptedi. Ásirese, jazba derekterdi tabý men ony óńdeý máselesi asa mańyzdy boldy. Munda tabylǵan teńgeler Almaty shaharynda Hİİİ ǵasyrda quıylǵany belgili boldy.  Naqtyraq aıtatyn bolsam, Rýbrýk Jońǵar Alataýy jelisimen Qoılyq qalasynda keledi. Munda ol Móńke hannyń kómekshisin kútip, 12 kún boıy Qoılyq qalasynda turady. Rýbrýk asa izdenimpaz bolǵanyna baılanysty jergilikti halyqtyń nanym-senimi men dinı oryndaryna úlken qyzyǵýshylyq tanytty, sáıkesinshe, hrıstıan dinin ustanýshylaryn izdestirdi. Keıin qala aýmaǵyn saıahattap júrip, ózine múlde tanys emes dinı rásimdi baıqaıdy. Jańadan aıdyń týýylyna baılanysty bastary taz, sary kıim kıgen, qoldarynda táspisi bar, dinı gımndi qaıtalap aıtyp jatqan adamdardyń rásimin kórip qalady. Rýbrýk olardyń býddıst ekenin aıtpasa da, atalǵan belgileri býddıstterge tán ekeni belgili.  Keıin qazba jumystary júrgizilgen ýaqytta osy bir býddıstik hram oryny tabyldy. Tabylǵan jádigerler atrıbýtkasy boıynsha býddıstik saltqa saı ekeni belgili bolyp, Hİİİ ǵasyrmen jasy anyqtaldy. Naqty oryny Taldyqorǵan oblysynyń Antonovka selosynyń oryndary Qoılyq nemese Qaılaq qalasy ekendigin anyqtaldy. Osy Qoılyq qalasynda tek qana býddısttik hram ǵana emes, sonymen qatar hrıstıandyq jáne ıslamdyq qurylystarda tabyldy.

Etnıkalyq erekshelikterin ataıtyn bolsam, munda túrkiler men birge bir aýmaqta qarluqtar jáne shyǵyldar ózge de etnos ókilderi men birge turǵan. Soǵdylar da osy Qoılyq qalasynda turǵan. Soǵdylar – Buhara men Baǵdat qalasynan shyqqan myqty saýdagerler boldy. Salt boıynsha bala dúnıege kelgen kezde balanyń qolyna bal jaǵyp, teńge jabystyrady, al tiline bal jaǵyp «aqsha jabysýyn» yrymdaǵan ol boıynsha, bal qolymen teńge jabystyryp, bal tilimen saýda kelisimderin jasaǵany qalanǵan. Keıbir derekterge súıenetin bolsaq qazaq pen Shyǵys Túrkistan jerine osy býddızmdi alyp kelgen soǵdylar degen málimetter bar. Sonymen qatar, Jetisý qalalarynda sırıalyq hrıstıandar da ǵumyr keshti, degenmen de, negizgi ult retinde túrkiler esepteldi, qala attarynan da buny baıqamaý múmkin emes: Qoılyq, Ekiógiz, Qulan jáne Merki ataýlary túrki tiliniń kórsetkishi. Islamnyń taralýy VIII-XI ǵasyrlar aralyǵynda júrdi, keıinnen ol ortalyǵy Balasaǵun, Taraz jáne Samaraqan qalalary bolǵan Qarahan memleketi tusynda saıası maqsatta memlekettik din róline ıe boldy.Hİİ-HSH ǵasyrlarda qala aýmaǵymen qosyp kóshpeliler arasynda taraı bastady, deıturǵanymen de, qalalarda ózge de konfesıalardyń ǵımarattarynyń bolýy toleranttylyq belgisi retinde qarastyrýǵa bolady.

Kelesi, Kerimquldyń qalany sıpattap, anyqtaýy.

Kerimqul Joshy Ulysynan bastaý alatyn shýmanaq tobynan shyqqan, olar osy jerdi ejelden mekendedi. Onyń ata-babasy osy jerde oryn alǵan ár oqıǵaǵa belsene qatysty. Qazaq halqy ańyz-áńgimelerdi aýyzdan-aýyzǵa taratý (fólklor) arqyly taralady, sodan bolar, ýaqyttyq kórsetkishter belgili tulǵalardyń ómirine negizdelgendikten árdaıym saqtalady. Vılgelm de Rýbrýktyń jasaǵan saıahaty boıynsha Qoılyq nemese Qaılaq qalasynyń oryny anyqtaǵan. Naqty, Rýbrýktyń kememen júrip ótken uzyn ózeni - İle ózeni deıdi, al ásem shabyndyq, shuraıly jer dep Qaratal men Kóksý ózenderiniń ańǵarlary delinedi. Qalanyń uzyndyq 25 km, al eni belgisiz delinedi. Al keıbir derekterde eni 6 sharshy shaqyrym dep kórsetilgen. Jalpy kólemi qala 60 sharshy km quraıdy. «Qoılyq» ataýy qystaý ýaqytynda qoı janýaryna yńǵaıly meken bolǵanyn bildiredi. Dál osyndaý ataý Tashkent óńirinde de bar, ol «Qýılýq» ataýyna ıe.

Kelesi qarastyratyn máselemiz, Qoılyq qalasynyń kúıreý ýaqytyn anyqtaý. Negizi 1253 jyldan soń tarıhı derekterde qala ataýy kezdespeıdi, alaıda bul qala kúırep ketti degen sóz emes.  Temir joryqtaryna deıin bolǵan soǵys áreketteri,  keıinnen Toqtamystyń Aq Ordaǵa bılik qurýy  kitapta naqty aıtylǵan. 1390 jyly Qaratal ózeni taǵy atalady, alaıda onda eshqandaı da soǵystar bolmaǵan. 1450 jyly qalmaqtar qazaqtardy oısyrata jeńedi. Sol ýaqyttan keıin birshama qazaq basqa elderge qonys tepken bolatyn. Sol jaǵdaıdan keıin biraz jerler ıesiz qalyp qoıdy.  Osyǵan oraı, Qoılyq qalasynyń oryny joq bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Qalanyń 1400 jyly kúıreýi naqty aqparat retinde qarastyrsaq bolady. Máselen, Genrı Govarttyń málimetinshe, mońǵol tarıhshysy Sanan-Setsen mońǵol taıpalarynyń ishindegi jalaıyr taıpasy týraly Mýqýlı-Govan, Qytaıdy baǵyndyrýshy jaıly aqparat bar. Tarıhshy Rashıd ad-Dınniń de jazbalarynda da bul taıpa jaıynda aqparat kezdesedi, olardy «Toqraýn» jáne «Tokraýt» degen de aqpar bar.1250 jyldary jalaıyrlar 4 topqa bólindi: birinshi top Mońǵolıada jáne ishinara Qytaıda qaldy; ekinshisi  Joshy ulysynyń 4000 jaýyngeri quramynda qaldy,qalǵan bóligi negizinen Shý ózenine jáne İle ózenine, Balqash kóliniń batys jáne soltústik bóliginde boldy.

Qazirgi Almaty oblysynda Halyqaralyq mádenı murany zerttep-zerdelep, saqtap otyratyn  IýNESKO-nyń tizimine 3 birdeı nysan engen, bulardyń qatarynda: Talǵardaǵy – Talhız qalasy, Balqash aýdanynda ornalasqan Qaramergen jáne Qoılyq qalashyqtary. Bizdiń nazarǵa iligip otyrǵan  Sarqan aýdanynda oryn tepken – Qoılyq, keı derekte Qaılaq qalasy;

Qoılyq qalasynyń ornynda túrli mádenıetter men órkenıetter birge ómir súrgen, buǵan dálel retinde qala ornynan tabylǵan ıslam meshiti,  hrıstıan shirkeýi jáne býdda hramyn aıtýǵa bolady. Budan bólek, hamam monshalary, patsha saraıy men ózge de arheologıalyq nysandar áli de zerttelý ústinde. Qazirgi ýaqytta týrısik úshin býdda hramynyń esimi ashyq. Ol jerde arnaıy qulshylyq jasaıtyn bólmeler bar.

Qala jaıynda aqparat Shoqan Ýálıhanovty asa tańdandyrǵan. Qala tek iri saýda ortalyǵy ǵana emes, sonmen qatar Arslan hannyń ýaqytynda Qarluq memleketiniń astanasy rólin atqarǵan, keıinnen Shaǵataı ulysyndaǵy ortalyq bolǵan. Zertteýshile pikirinshe tabylǵan dinı ǵımarattardy qaıta zertteý arqyly týrıser aǵynyn kóbeıter edi, ásirese býdda hramy men hrıstıan shirkeýi asa úlken qyzyǵýshylyq týdyrýda.

Qoılyqtyń moneta ortalyǵynda jasalǵan kúmis jáne mys tıyndar qalanyń mádenı, saýda jáne dinı ortalyq bolǵanyn kórsetedi. Hİİİ ǵasyrdyń orta sheninen bastap kúmbezdi meshit pen hanakalar salyndy, júrgizilgen qazba jumystary buny dáleldedi. Qaladaǵy býdda jáne manıheı ǵıbadathanalarynyń orny tabylyp zertteldi, bul qalanyń irgetasy VIII-IX ǵasyrlarda qalanǵanyn bildiredi, ortaǵasyr mádenıeti boıynsha arheologtar men túrli dinı senimderdi zertteýshilerge taptyrmas ortalyq bolyp otyr. . Eger geosaıası turǵydan qarar bolsaq, bul óńir qytaı mádenıeti men Batys Túrkistandyq órkenıetterdi bólip jatqan aımaq bolyp tabylady. Ol ýaqytta ıslam dini jańadan enip jatty, bul óńirdegi bılik ıslam dinin memlekettik dep jarıalaǵan Qarahan áýletine tıesili bolǵanymen, naqty bılik qıdandardyń qolynda boldy, olar óz kezeginde dinı kózqarasqa toleranttylyq tanytyp, Shyǵystan býdda jáne nestorıan mádenıetiniń damýna zor úles qosty.

Qoılyq Jońǵar Alataýynyń eteginde ornalasqan. Ǵasyrlar boıy kerýen joldarynyń toǵysynda bolǵan, búgingi tańda Almaty men Óskemen qalasynyń aralaryn baılanystyratyn trassanyń boıynda ornalasqan.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti

Dintaný jáne mádenıettaný kafedrasy

Mádenıettaný mamandyǵy 2-kýrs stýdenti Alımhan Aıdana

Óndiristik tájirıbe jetekshisi Esbolova M.A.

---