InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany,
Egindibulaq aýylyndaǵy kásiptik mektep muǵalimi
Informatıka pániniń muǵalimi Aqshabaqova Kýlzıpa

Sabaqtyń taqyryby: Qujattardyń quramy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Sabaqta oqýshylarǵa qujattardyń quramy, bir izge keltirilgen júıeleri jáne standarttalýy týraly túsinik berý otyryp, olardyń bilimderin jetildirý.
Tárbıeligi: Oqýshylardyń bilimin keńeıtip, taqyrypqa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Damytýshylyǵy oqýshylardyń oı- órisin damytý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Suraq- jaýap, kórsete túsindirý.

Sabaqtyń kórnekiligi: Kompúter, mýltımedıalyq taqta, oqýlyq, slaıdtar.
Sabaqtyń júrý barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylarmen amandasý;
2. Oqýshylardy túgendeý;
3. Oqýshylardyń nazarlaryn jańa sabaqqa aýdarý;

İİ. Ótken taqyrypty tekserý.
Sonymen, oqýshylar ótken taqyrypty tekserý úshin zeıinimizdi taqtaǵa aýdaraıyq. Taqtada berilgen suraqtarǵa orynymyzda otyryp qol kóterip jaýap beremiz
1. Qujat sóziniń anyqtamasyn aıtyńyz.
2. Qujattyń atqaratyn qyzmetteri týraly ne bilesiz?
3. Qujattarda aqparattar qandaı túrde berilýi múmkin?

İİİ. Jańa taqyrypty baıandaý.
Uıymda jasalatyn qujattardyń kesheni qyzmet barysynda sheshiletin máselelerdiń aýqymynda, quzyrlyq kólemi men sıpatyna, máselelerdiń sheshilý retine, basqa uıymdarmen ózara baılanystardyń kólemi men sıpatyna qaraı aıqyndalady.
Uıym quzyrynyń negizgi máseleri boıynsha normatıvtik nemese jeke aktiler qabyldaý qajet bolǵan barlyq jaǵdaıda sheshimder, qaýlylar jáne buıryqtar shyǵarylady.
Uıymda jasalatyn qujattardyń kesheni qyzmet barysynda sheshiletin máselelerdiń aýqymyna, quzyrlyq kólemi men sıpatyna, máselelerdiń sheshilý retine (jeke dara basqarý nemese alqalyq basqarý negizinde), basqa uıymdarmen ózara baılanystardyń kólemi men sıpatyna qaraı aıqyndalady.

Mysaly, qoldanylyp júrgen zańdarǵa sáıkes basqarý organdary tómendegideı ókim qujattaryn shyǵarady. Mınıstrler Kabıneti - qaýlylar, Premer - mınıstr men onyń orynbasarlary - ókimder; mınıstrlikter - qaýlylar, buıryqtar, nusqaýlar; memlekettik komıtetter, komıtetter men komısıalar - qaýlylar, nusqaýlar; kásiporyndardyń ákimshiligi - buıryqtar, qaýlylar, nusqaýlar; kooperatıvtik uıymdar - sheshimder; qoǵamdyq uıymdar - qaýlylar, ókimder.
Uıym quzyrynyń negizgi máseleleri boıynsha normatıvtik nemese jeke aktiler qabyldaý qajet bolǵan barlyq jaǵdaıda sheshimder, qaýlylar jáne buıryqtar shyǵarylady. Jedel máseleler boıynsha jáne qaýlylardyń, sheshimderdiń, buıryqtardyń oryndalýyn uıymdastyrý úshin ókimder, nusqaýlar qabyldanady.

Qaýlylar, sheshimder - alqalyq basqarý uıymdary qabyldaıtyn quqtyq aktiler bolyp tabylady. Buıryqtar, ókimder, nusqaýlar - bılik sıpaty bar jáne jeke dara basqarý ókilettigi berilgen resmı laýazymdy adamdar qabyldaıtyn quqyqtyq aktiler.
Nysany jaǵynan birdeı qujattar (buıryqtar, qaýlylar jáne basqalary) shyǵaratyn uıymdardyń birlesken ókimdik qujattary tıisti nysanda shyǵarylady (buıryq, qaýly jáne basqalary).
Nysany jaǵynan bir - birinen ózgeshe qujattar shyǵarýǵa ókilettigi bar uıymdardyń birlesken ókimdik qujattary "birlesken sheshim" túrinde shyǵarylady. Al onyń sol qujatty qabyldaǵan árbir uıymnyń ókimdik qujaty bolatyn huqy bar.

Joǵary turǵan organdardyń qujattaryn nemese basqa uıymdardyń qujattaryn qaramaǵyndaǵy uıymdarǵa, qurylymdyq bólimshelerge jetkizý qujattyń avtory belgilegen nysanda júzege asyrylady. Eger onyń tásili kórsetilmegen bolsa, uıym bul máseleni ózi derbes sheshedi.
Alqaly organdardyń hattama sheshimderi oryndaýshylarǵa sol organdar týraly erejemen belgilengen nysanda jetkiziledi.
Ókimdik qujatty sol uıymnyń óziniń nemese joǵary turǵan uıymnyń ókimdik qujaty arqyly joıýǵa (ózgertýge) bolady.
Ókimdik qujattyń kúshin tıisti quzyrly organdar toqtata alady.
Basqa uıymdardyń múddelerine qatysty qujattardyń jobalary olarmen aldyn ala kelisilýge tıis. Kelispegen jaǵdaıda jobaǵa eskertpeler tirkeledi nemese kelispeýdiń máni qosymsha hatta kórsetiledi.

Máselelerdi talqylaýdyń barysy jáne alqaly organdardyń májilisterinde, keńesterde, jınalystarda, basqosýlarda qabyldanylatyn sheshimder hattamaǵa jazylady.
Hattamalar májilisterdiń barysyn jazý, stenogrammalar, dybys jazbalary jáne májilisterge daıyndalǵan materıaldar (baıandamalardyń, sózderdiń tekstileri, anyqtamalar, qaýlylardyń nemese sheshimderdiń jobalary, kún tártibi shaqyrylǵandardyń tizimderi, t. b.) negizinde hattalady.
Eger májilistiń barysy stenografıa arqyly jazylyp otyrsa, onda stenogrammalardyń máni ashyp beriledi. Ol mashınkaǵa basylyp, kýálandyrý qoly qoıylǵannan keıin hattamamen birge saqtalady. Erekshe jaǵdaılarda sóz sóıleýshi sóziniń stenogrammasyna ózi qol qoıyp berýge tıis. Eger májilistiń barysy magnıttik taspaǵa jazylatyn bolsa, ol memlekettik arhıvterdiń kınofotoqujattarymen jumys isteýdiń negizgi erejelerine sáıkes saqtalady. M., 1980.

Barlyq deńgeıdegi basqarý uıymdary óz quzyrynyń sheńberinde joǵary turǵan salalyq jáne qyzmet uıymdarymen, qaramaǵyndaǵy jáne basqa uıymdarmen, sondaı - aq jeke azamattarmen jedel baılanys jasaǵan kezde hattar joldaı alady. ádette, aqparat alysýdyń; aýyzsha túsindirýdiń, nusqaýlar berýdiń (tikeleı nemese telefon arqyly sóılesý), taǵy basqalarynyń qujatsyz tásilin qoldaný múmkin bolmasa nemese ondaı tásildi qoldaný qıyn bolsa, hattar jazý tásili qoldanylady.
Aqparatty jedel berý qajet bolǵan jaǵdaıda jedel hattar nemese telefonogramlar ázirlenedi.
Uıymdar óz quzyrlyǵyn aıqyndaıtyn erejelerdiń jáne basqa da aktilerdiń negizinde basqa da qujattar: jumys josparlaryn, esepter, preıskýranttar, standarttar, jarǵylar, erejeler, qaǵıdalar jáne basqalaryn shyǵarady. Olardyń tizbesi basqarý qujattamasynyń klasıfıkatorlarynda (3 - qosymsha) beriledi.

Uıymdar qyzmetin qujattaý erejeleriniń birligi qujattamanyń bir izge túsirilgen júıesin qoldaný arqyly júzege asyrylady.
6. 10. 1 - 88. Memlekettik standarttyń "Qujattamanyń bir izge túsirilgen júıeleri. Negizgi erejeler" qujattardyń bir izge túsirilgen 16 júıesin belgileıdi. Olar: josparlyq, esep - statısıkalyq, bastapqy esep, qarjy jáne býhgalterlik - esep júrgizý, aqshalaı esep aıyrysý, uıymdyq - ókimdik, baǵa belgileý jónindegi, materıaldyq tehnıkalyq jabdyqtaý jáne ótkizý jónindegi, saýda jónindegi, syrtqy saýda jónindegi, qurylysqa arnalǵan jobalaý jónindegi, ónertabystar men jańalyqtar ashý jónindegi, áleýmettik qamsyzdandyrý jónindegi, eńbek jáne áleýmettik máseleler jónindegi jedel josparlaý jáne kólik torabynyń jumysyn basqarý jónindegi, halyqtyń turmys qajetin óteý jónindegi júıeler.

Bir izge keltirilgen júıeler óz tarapynan qujattardyń kómekshi júıelerine, túrlerine, ózgeshe túrlerine bólinedi. Mysaly, uıymdyq - ókimdik qujattama júıesinde ókimdik qujattardy (qaýlylar, ókimder, sheshimder, buıryqtar); uıymdyq (jarǵylar, erejeler, nusqaýlar) hattamalardy;
aqparat - anyqtama qujattaryn (anyqtamalar, baıandama hattar, túsinik hattary, aktiler, qyzmet babyndaǵy hattar, joldama hattar, shaqyrý hattary, aqparat hattar, jarnamalyq hattar, qýattaýshy hattar, eske salatyn hattar, kepildeme hattar, ınısıatıvalyq hattar, jaýap hattar, jedelhattar, sharttar jáne eńbek kelisimderin) bólip kórsetýge bolady.
Qujattama júıeleri men qujattar túrlerin tańdap alýdy uıym óz qyzmetiniń ereksheligine sáıkes júrgizedi.
Qoldanylatyn qujattardyń nysandaryn tańdap alýmen olardyń sanyn azaıtýdy jeńildetý jáne olardy bir izge túsirý maqsatymen uıymdar ózderiniń qyzmetteri men mindetterin júzege asyrý úshin qajetti ári jetkilikti bolatyn qujattardyń salalyq tabelderin (4 - qosymsha) jasaıdy. Tabelge dástúrli qujattar da, sondaı - aq esepteý tehnıkasy quraldary jasaıtyn qujattar da engiziledi. Tabeldi júrgizýdi, oǵan ózgerister engizýdi qujattama basqarmasynyń qyzmeti júzege asyrady.
Tabelde kórsetilmegen qujattardy ázirleýge tyıym salynady.
Eger salalyq tabel joq bolsa, qujattardy bir izge keltirý jónindegi talaptardy tikeleı oryndaýshylarǵa jetkizý qajet, al olar qujattardyń hattalýy, onyń mazmunynyń baıandalýy men stıli úshin, basyp shyǵaratyn qurylǵylar daıyndaıtyn qujattarǵa degen talaptardyń oryndalýy úshin jaýap beredi.
Qujattardyń zańdy kúshin, olardyń jedel ári sapaly oryndalýy men izdestirilýin, esepteý tehnıkasy quraldarynyń kómegimen óńdelý múmkindigin, yqtımal tarıhı kýálandyrýshy retinde qujattardyń sapasyn qamtamasyz etetin talaptar saqtalýǵa tıis, al buǵan qujattarǵa standarttardy qoldaný arqyly (5 - qosymsha) qol jetkiziledi.
Qujattaýdyń bir izge túsirilgen júıesi – biryńǵaı tártip, talap, standart negizinde jasalǵan, belgili bir sala qyzmetin basqarýǵa qajetti aqparattardan turatyn qujattama júıesi.
Qandaı bir sala qyzmetinde bolmasyn, mamannyń kásibı deńgeıin anyqtaıtyn faktorlardyń biri qujattaý júıesi týraly bilimi bolyp tabylady. Neǵurlym keńinen qoldanylatyn qujattar toby uıymdyq - ókimdik qujattar bolyp tabylady. Onyń jasalýyna, resimdelýine, óńdelýine qyzmetkerdiń qaı - qaısysy bolmasyn belgili dárejede qatysyp otyrady (máselen, jeke quram boıynsha qujattar, buıryqtar, anyqtamalar, hattamalar t. b.). Sondyqtan joǵaryda atalǵan STRK 1042 - 2001 standartynda uıymdyq - ókimdik qujattamanyń bir izge túsirilýine erekshe nazar aýdarylyp, uıymdyq - basqarý mindetterin oryndaýda paıdalanylatyn qujattar quramyna, mazmunyna, qurylysy men resimdelýine qoıylatyn talaptar belgilengen.

İÚ. Jańa sabaqty bekitý
1. Aqparatty jedel berý qajet bolǵan jaǵdaıda qandaı qujattar ázirlenedi?
2. Qujattaýdyń bir izge túsirilgen júıesi degenimiz ne?
3. Qaýlylar, sheshimder - alqalyq basqarý uıymdary qabyldaıtyn qandaı qujat bolyp tabylady?
4. 6. 10. 1 - 88. Memlekettik standarttyń "Qujattamanyń bir izge túsirilgen júıeleri. Negizgi erejeler" qujattardyń bir izge túsirilgen qansha júıesin belgileıdi?

Ú. Úıge tapsyrma. 11 - 15 bet
Úİ. Oqýshylardy baǵalaý
Saý bolyńyzdar! Sabaq aıaqtaldy.