"Qalqaman-Mamyr" poemasyndaǵy Mamyr beınesi
«Qalqaman - Mamyr» poemasyndaǵy Mamyr beınesi.
I Kirispe bólim
Shyǵys eli – sholpan sulýlary jyryna baı el.
II Negizgi bólim
1. Ǵashyqtyq jyrdyń keń jaıylǵan bir túri – «Qalqaman - Mamyr» poemasy
2. Mamyr – ári sulý, ári esti, erkekshora
III Qorytyndy bólim
«Qalqaman - Mamyr» poemasy – jastardyń móldir mahabbatynyń dáleli.
Qazaq halqy – negizinen, sóz ónerine, óleń - dastandarǵa kóp mán bergen halyq. Sonaý V - VI ǵasyrlardan - aq damyǵan sóz óneri shyǵys túrki tildes elderge qanatyn keń jaıyp, jyr - tolǵaýlar, óleń - dastandar aýyzdan - aýyzǵa halyq jadynda saqtalǵan. Osyndaı halyq aýyz ádebıetiniń jyr - dastandary, batyrlyq jyrlar, ǵashyqtyq, ne turmys - salt jyrlary bolsyn Shyǵys elderiniń sóz ónerinde tereńirek qalyptasqan. Ásirese, ǵashyqtyq jyrlar, lıro - epostyq jyrlar halyq jyrlaryn urpaqqa tanystyrǵan jyrshylar arqyly qazaq qaýymynda ǵasyrlar boıy saqtalyp keledi. «Láıli - Májnún», «Júsip - Zylıha», «Qozy Kórpesh - Baıan Sulý», «Qalqaman - Mamyr» sıaqty lıro - epostyq jyrlardyń eń negizgi taqyryptary súıispenshilik, mahabbatqa adaldyq, móldir mahabbatqa jetý jolyndaǵy izgi ister, halyqtyń turmys - salty, tirshiligi, dástúri, taza mahabbat jolyndaǵy qaıǵy - qasiret, kúıinish - súıinishi bolyp tabylady.
Osyndaı ǵashyqtyq jyrdyń keń jaıylǵan bir túri – «Qalqaman - Mamyr» poemasy. Bul eski qazaq ómirin sýretteý arqyly tragedıalyq taǵdyrlar týraly syr shertetin bul poema Sh. Qudaıberdiulynyń atyn búkil qazaq dalasyna jarıa etti. Bul poema qaı halyq bolsa da súıip tyńdaıtyn, qaıǵyly - qasiretti, tragedıaly poema bolǵandyqtan eki jas óz maqsattaryna jetýge umtyldy. Meniń oıymsha, qos ǵashyq ózderiniń eń negizgi maqsaty taza mahabbatqa jetti. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» kezeńindegi halyqtyń hal - ahýaly, turmys - tirshiligi de anyq kórsetilgen.
«Eı, Mamyr, adamdy Alla jaratypty,
Haýa anany adamǵa qaratypty.
Birin erkek, bireýin áıel qylyp,
Ekeýinen kóp jandy taratypty.
Qudaı nege qylmaǵan adamdy taq,
Balalaryn ózinen óstirip - aq.
Haýa anany jaratýda maqsuty ne?
Sol arasyn bilýge aqylym shaq.». Qalqamannyń aıtqan sózderinen - aq bul poemanyń, birinshiden, syrǵa toly ekenin baıqap otyrmyz. Árıne, poema taqyryby mahabbat, súıispenshilik bolsa syrly jyr bolmaýy múmkin emes.
«Qalqaman - Mamyr» poemasyndaǵy Mamyr beınesi de, árıne, aıryqsha mańyzdy. Mamyr – súıkimdi, sulý, ór minezdi ójet qyz.
«Sol baıdyń on bes jasar qyzy Mamyr
Ári sulý, ári esti, erkekshora»,- dep epıtet arqyly poemada berilgen bul tarmaqtar asa bir sulýlyqty kórsetedi. Qyz balaǵa tán qasıet – sulýlyq. Al Mamyr qandaı sulý bolǵanymen er minezdi qyz bolǵan. Bul poemada Mamyr óziniń naǵyz qazaq eliniń qyzy ekenin dál, anyq kórsetedi. Sóz ónerin qurmettegen qazaqtyń sulý qyzdary da sóz óneriniń mánin túsingeni, qadirlegeni kórinip - aq tur.
«Aýylymnyń kúnbatysy qalyń qamys,
Búrsigúnnen arǵy kún bolady alys.
Jas kiside bar bolsa jiger - namys,
Bolyp ketip júrmesin jatpen tanys.» degen Mamyrdyń bul shýmaqtary sóz ónerine degen asa qurmettiligin kórsetedi. Dástúrge berik, árqashan úlkenniń aıtqanyn eki etpeıtin Mamyrdyń elinen qashýy – tańǵalarlyq is. Árıne, bul Qalqamanǵa degen taza mahabbat, adal súıispenshiliginen órbigen is. Mamyrdyń sulýlyǵy tolyqtyryp otyratyn qasıet – aqyldylyq, sabyrlylyq. Sulý Mamyrdy sulýlandyryp kórsetý úshin aqyn adamgershilik, sezim, mahabbat, ádilet – dúnıedegi eń qymbat, eń asyl nárseler dep atap kórsetedi. Qazaq halqyna tán ustamdylyq, ınabattylyq, sabyrlylyqty Mamyr óz boıyna jınaqtaı bilgen. Óz basyn qaterge tigip eline qaıtyp kelýi osy adamgershilik qasıetterge tolyq ıe ekenin kórsetedi.
«Kókenaı, qarǵamaımyn, sózime baq,
İsim jón, bir qudaıǵa kóńilim haq.
Moınyńa meniń qanym halal bolsyn,
Bolma endi Qalqamannyń qanyna ortaq.»,- dep súıgen jarynyń amandyǵyn tilep, óler aldynda jurtynan Qalqamanǵa ádiletti bolýyn suraıdy. Taza mahabbat úshin kúresken Mamyrdyń óliminiń ózi – ádiletsizdikke aıtqan laǵyneti, qarsylyqqa shyqqan kúresi dep uǵynamyz.
Qorytyndylaı kele, men «Qalqaman – Mamyr» poemasynyń qazirgi jastarǵa móldir mahabbatty qalyptastyrýǵa, bir - birine degen taza súıispenshilikti ornatýǵa kómektesetinin aıtqym keledi. Árıne, sol kezdegi jastar men qazirgi zamanǵy jastardyń zamanyn salystyrýǵa kelmeıdi. Qazirgi jastar óz mahabbattaryn qaıǵy - qasiretsiz, súıinish - kúıinishsiz elestete alady. Biraq ertedegi zamandaǵy mahabbattyń ulylyǵy sonsha, ǵashyqtar mahabbat úshin janyn qıǵan. Al bul – qazirgi jastar úshin úlken ulaǵat. Sóz sońynda men: «Árqashanda mahabbatty qadirleı bileıik!», degim keledi.
«Batyr Baıan» poemasyndaǵy Baıan beınesi.
Baıan batyr – shynymen, óz zamanynyń abyroıyn asqaqtap turǵan Abylaı dáýiriniń perzenti. Ol alǵyrlyǵy, tapqyrlyǵymen Abylaı hannyń erekshe qurmetine bólengen. Abylaı han bir sózinde: «Óz batyrlarymnyń arasynda Malaısary men Baıan batyr bárinen joǵary tur. Malaısarynyń baılyǵy, minezi jaǵynan, al Baıan batyr aqyly men erjúrektiligi jaǵynan,» - degen eken. Maǵjan Jumabaev «Batyr Baıan» poemasyndaǵy myna joldarda:
«Ol kúnder az qazaq pen qalyń qalmaq,
Qyran men qara qustaı alysqan shaq.
Balasy alty alashtyń Abylaıdyń,
Astyna aq týynyń tabysqan shaq.
Qazaqtyń batyrlary bári qyran,
Sonda da bir batyr joq Baıandaı tap,» - deı otyryp, Abylaıdyń aq týynyń astyna jınalǵan esh batyr Baıanǵa eń kelmeıtinin aıtady.
Baıan – tarıhı tulǵa. Ol jaıly málimet az bolǵanymen, halyq arasynda Baıannyń bedeli asa oǵary bolǵan. Ol qazaq - jońǵar shaıqastarynda asqan erlik kórsetip, «Batyr Baıan» atanǵan. Tátiqara tolǵaýynda bylaı deıdi:
«Bókeıdi aıt Saǵyr menen Dýlattaǵy,
Dáripseli, Mańdaıdy aıt Qypshaqtaǵy.
Ózge batyr qaıtsa da, bir qaıtpaıtyn,
Sary menen Baıandy aıt Ýaqtaǵy.» Osy bir joldardan Baıandy qaıtpas qaısar, qatal minezinen baıqaımyz. Batyr Baıan - halyq qamqorshysy bolǵan, týǵan jeri, eli úshin jan aıamaı kúresip, erlik kórsetken, erekshe kúshtiń, alyptylyqtyń ıesi bola tura, jaqsylyqqa jany qumar, izgi jandy, jaýyna qansha qatal bolsa da, el - jurtyna sonshalyqty adal jan. Poemada aıtylǵandaı, Baıan qyzǵa ǵashyq bolyp, janymen qalap tursa da, sulýdyń kóńiline qarap, osy isti kúshine tapsyrmaýy – batyrdyń naǵyz jigitke tán adamgershilik qasıeti. Baıan sıaqty batyrlarymyzdyń tastap ketken týǵan jerin qadirlemeý – ata - babanyń, batyrlarymyzdyń eńbegin qurmettemeýimiz bolady.
I Kirispe bólim
Shyǵys eli – sholpan sulýlary jyryna baı el.
II Negizgi bólim
1. Ǵashyqtyq jyrdyń keń jaıylǵan bir túri – «Qalqaman - Mamyr» poemasy
2. Mamyr – ári sulý, ári esti, erkekshora
III Qorytyndy bólim
«Qalqaman - Mamyr» poemasy – jastardyń móldir mahabbatynyń dáleli.
Qazaq halqy – negizinen, sóz ónerine, óleń - dastandarǵa kóp mán bergen halyq. Sonaý V - VI ǵasyrlardan - aq damyǵan sóz óneri shyǵys túrki tildes elderge qanatyn keń jaıyp, jyr - tolǵaýlar, óleń - dastandar aýyzdan - aýyzǵa halyq jadynda saqtalǵan. Osyndaı halyq aýyz ádebıetiniń jyr - dastandary, batyrlyq jyrlar, ǵashyqtyq, ne turmys - salt jyrlary bolsyn Shyǵys elderiniń sóz ónerinde tereńirek qalyptasqan. Ásirese, ǵashyqtyq jyrlar, lıro - epostyq jyrlar halyq jyrlaryn urpaqqa tanystyrǵan jyrshylar arqyly qazaq qaýymynda ǵasyrlar boıy saqtalyp keledi. «Láıli - Májnún», «Júsip - Zylıha», «Qozy Kórpesh - Baıan Sulý», «Qalqaman - Mamyr» sıaqty lıro - epostyq jyrlardyń eń negizgi taqyryptary súıispenshilik, mahabbatqa adaldyq, móldir mahabbatqa jetý jolyndaǵy izgi ister, halyqtyń turmys - salty, tirshiligi, dástúri, taza mahabbat jolyndaǵy qaıǵy - qasiret, kúıinish - súıinishi bolyp tabylady.
Osyndaı ǵashyqtyq jyrdyń keń jaıylǵan bir túri – «Qalqaman - Mamyr» poemasy. Bul eski qazaq ómirin sýretteý arqyly tragedıalyq taǵdyrlar týraly syr shertetin bul poema Sh. Qudaıberdiulynyń atyn búkil qazaq dalasyna jarıa etti. Bul poema qaı halyq bolsa da súıip tyńdaıtyn, qaıǵyly - qasiretti, tragedıaly poema bolǵandyqtan eki jas óz maqsattaryna jetýge umtyldy. Meniń oıymsha, qos ǵashyq ózderiniń eń negizgi maqsaty taza mahabbatqa jetti. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» kezeńindegi halyqtyń hal - ahýaly, turmys - tirshiligi de anyq kórsetilgen.
«Eı, Mamyr, adamdy Alla jaratypty,
Haýa anany adamǵa qaratypty.
Birin erkek, bireýin áıel qylyp,
Ekeýinen kóp jandy taratypty.
Qudaı nege qylmaǵan adamdy taq,
Balalaryn ózinen óstirip - aq.
Haýa anany jaratýda maqsuty ne?
Sol arasyn bilýge aqylym shaq.». Qalqamannyń aıtqan sózderinen - aq bul poemanyń, birinshiden, syrǵa toly ekenin baıqap otyrmyz. Árıne, poema taqyryby mahabbat, súıispenshilik bolsa syrly jyr bolmaýy múmkin emes.
«Qalqaman - Mamyr» poemasyndaǵy Mamyr beınesi de, árıne, aıryqsha mańyzdy. Mamyr – súıkimdi, sulý, ór minezdi ójet qyz.
«Sol baıdyń on bes jasar qyzy Mamyr
Ári sulý, ári esti, erkekshora»,- dep epıtet arqyly poemada berilgen bul tarmaqtar asa bir sulýlyqty kórsetedi. Qyz balaǵa tán qasıet – sulýlyq. Al Mamyr qandaı sulý bolǵanymen er minezdi qyz bolǵan. Bul poemada Mamyr óziniń naǵyz qazaq eliniń qyzy ekenin dál, anyq kórsetedi. Sóz ónerin qurmettegen qazaqtyń sulý qyzdary da sóz óneriniń mánin túsingeni, qadirlegeni kórinip - aq tur.
«Aýylymnyń kúnbatysy qalyń qamys,
Búrsigúnnen arǵy kún bolady alys.
Jas kiside bar bolsa jiger - namys,
Bolyp ketip júrmesin jatpen tanys.» degen Mamyrdyń bul shýmaqtary sóz ónerine degen asa qurmettiligin kórsetedi. Dástúrge berik, árqashan úlkenniń aıtqanyn eki etpeıtin Mamyrdyń elinen qashýy – tańǵalarlyq is. Árıne, bul Qalqamanǵa degen taza mahabbat, adal súıispenshiliginen órbigen is. Mamyrdyń sulýlyǵy tolyqtyryp otyratyn qasıet – aqyldylyq, sabyrlylyq. Sulý Mamyrdy sulýlandyryp kórsetý úshin aqyn adamgershilik, sezim, mahabbat, ádilet – dúnıedegi eń qymbat, eń asyl nárseler dep atap kórsetedi. Qazaq halqyna tán ustamdylyq, ınabattylyq, sabyrlylyqty Mamyr óz boıyna jınaqtaı bilgen. Óz basyn qaterge tigip eline qaıtyp kelýi osy adamgershilik qasıetterge tolyq ıe ekenin kórsetedi.
«Kókenaı, qarǵamaımyn, sózime baq,
İsim jón, bir qudaıǵa kóńilim haq.
Moınyńa meniń qanym halal bolsyn,
Bolma endi Qalqamannyń qanyna ortaq.»,- dep súıgen jarynyń amandyǵyn tilep, óler aldynda jurtynan Qalqamanǵa ádiletti bolýyn suraıdy. Taza mahabbat úshin kúresken Mamyrdyń óliminiń ózi – ádiletsizdikke aıtqan laǵyneti, qarsylyqqa shyqqan kúresi dep uǵynamyz.
Qorytyndylaı kele, men «Qalqaman – Mamyr» poemasynyń qazirgi jastarǵa móldir mahabbatty qalyptastyrýǵa, bir - birine degen taza súıispenshilikti ornatýǵa kómektesetinin aıtqym keledi. Árıne, sol kezdegi jastar men qazirgi zamanǵy jastardyń zamanyn salystyrýǵa kelmeıdi. Qazirgi jastar óz mahabbattaryn qaıǵy - qasiretsiz, súıinish - kúıinishsiz elestete alady. Biraq ertedegi zamandaǵy mahabbattyń ulylyǵy sonsha, ǵashyqtar mahabbat úshin janyn qıǵan. Al bul – qazirgi jastar úshin úlken ulaǵat. Sóz sońynda men: «Árqashanda mahabbatty qadirleı bileıik!», degim keledi.
«Batyr Baıan» poemasyndaǵy Baıan beınesi.
Baıan batyr – shynymen, óz zamanynyń abyroıyn asqaqtap turǵan Abylaı dáýiriniń perzenti. Ol alǵyrlyǵy, tapqyrlyǵymen Abylaı hannyń erekshe qurmetine bólengen. Abylaı han bir sózinde: «Óz batyrlarymnyń arasynda Malaısary men Baıan batyr bárinen joǵary tur. Malaısarynyń baılyǵy, minezi jaǵynan, al Baıan batyr aqyly men erjúrektiligi jaǵynan,» - degen eken. Maǵjan Jumabaev «Batyr Baıan» poemasyndaǵy myna joldarda:
«Ol kúnder az qazaq pen qalyń qalmaq,
Qyran men qara qustaı alysqan shaq.
Balasy alty alashtyń Abylaıdyń,
Astyna aq týynyń tabysqan shaq.
Qazaqtyń batyrlary bári qyran,
Sonda da bir batyr joq Baıandaı tap,» - deı otyryp, Abylaıdyń aq týynyń astyna jınalǵan esh batyr Baıanǵa eń kelmeıtinin aıtady.
Baıan – tarıhı tulǵa. Ol jaıly málimet az bolǵanymen, halyq arasynda Baıannyń bedeli asa oǵary bolǵan. Ol qazaq - jońǵar shaıqastarynda asqan erlik kórsetip, «Batyr Baıan» atanǵan. Tátiqara tolǵaýynda bylaı deıdi:
«Bókeıdi aıt Saǵyr menen Dýlattaǵy,
Dáripseli, Mańdaıdy aıt Qypshaqtaǵy.
Ózge batyr qaıtsa da, bir qaıtpaıtyn,
Sary menen Baıandy aıt Ýaqtaǵy.» Osy bir joldardan Baıandy qaıtpas qaısar, qatal minezinen baıqaımyz. Batyr Baıan - halyq qamqorshysy bolǵan, týǵan jeri, eli úshin jan aıamaı kúresip, erlik kórsetken, erekshe kúshtiń, alyptylyqtyń ıesi bola tura, jaqsylyqqa jany qumar, izgi jandy, jaýyna qansha qatal bolsa da, el - jurtyna sonshalyqty adal jan. Poemada aıtylǵandaı, Baıan qyzǵa ǵashyq bolyp, janymen qalap tursa da, sulýdyń kóńiline qarap, osy isti kúshine tapsyrmaýy – batyrdyń naǵyz jigitke tán adamgershilik qasıeti. Baıan sıaqty batyrlarymyzdyń tastap ketken týǵan jerin qadirlemeý – ata - babanyń, batyrlarymyzdyń eńbegin qurmettemeýimiz bolady.
You Might Also Like
-
«Qazaqtyń baǵy da, baılyǵy da – Táýelsizdik!»
-
Quziretti tulǵa qalyptastyrýda synyp jetekshileriniń zamanaýı tehnologıalardy qoldanýy. (prezentasıasymen)
