InfoHub Logo

Aıshýakov Merlan

"Zań jáne zaman" (tárbıe saǵaty)

Zań jáne zaman
Qylmys jasaǵany úshin jazaǵa tartqannan góri onyń aldyn alǵan áldeqaıda jaqsy. Aldyn alý jumysynyń nátıjeli bolýy alǵash jasalǵan teris qadamnyń der kezinde anyqtalýynan ǵana emes, sonymen birge kámeletke tolmaǵandardyń jeke tulǵalyq erekshelikterin eskerýge de baılanysty.
Mektep jasyndaǵy balalardyń quqyqtyq sanasynyń tómendigi olardyń qylmysty kóp jasaýyna, zań talaptaryna óz talaptaryn
qarsy qoıýyna ákelip soǵady. Sondyqtan oqýshylar qylmysynyń aldyn alyp, quqyqtyq tárbıe berý búgingi kúnniń ózekti máselesi. Quqyqtyq tárbıe – kámeletke tolmaǵandar arasynda zań uǵymdaryn nasıhattaı otyryp, jas óspirimderdi qajetti zańdylyq bilimmen qamtamasyz etýdi maqsat etedi. Jastardy zańnyń negizgi prınsıpterin bilip qana qoımaı ony meńgere bilýge de úıretý qajet. Osy maqsatta ata - anamen men oqýshylar arasynda ótilgen «Zań jáne men» dóńgelek ústel.

Dóńgelek ústelge zań qyzmetkerleri shaqyrylady. Qanatty sózder qoldanylady.
«Quqyǵyńdy saqtap úıren, biraq basqalardyń quqyǵy bar ekenin umytpa», «Dosy kópti jaý almaıdy, aqyly kópti daý almaıdy», Zań bitken jerde zulymdyq bastalady».
Dóńgelek ústel 5 bólimnen turady:
1. Kúndelikti kórinis.
2. Men zańdy qanshalyqty bilemin?
3. Eshqandaı zańy joq aral.
4. «Qyzyl, sary, kók aýyl».
5. Qylmysker bala qaıdan shyǵady?

Muǵalim: Halqymyzda «Dosy kópti jaý almaıdy, aqyly kópti daý almaıdy» degen tamasha maqal bar. Aqyldy bolý aınalańdaǵy adamdardy syılaı, qadirleı bilý degen sóz. Quqyqtyq tilmen aıtqanda bul - zańdy bilý, ıaǵnı zańdy bilgen adam ózgelerge qurmetpen qaraıdy. Zańdy bilmegendikten zańsyz ister istep, zardap shegip, ózin qorǵaı almaı júrgenderdi kóptep kezdestiremiz.
1. Kúndelikti kórinis: Aýyl ishi, tún, top bala óleń aıtyp, shýlap otyr. Jandarynan ótip bara jatqan balaǵa otyrǵandardyń bireýi atyp turyp:-«Áı, beri kel» dep aıqaı saldy. Qaıyrylmaǵan oǵan pyshaq kórsetti.

Kórinisten keıin qoıylǵan suraqtar: - Qalaı oılaısyńdar, demalyp otyrǵan jastar zańdy buzdy ma?
-- Kim qalaı buzdy? ( Kim qalaı buzdy).
-- Ata - ana, sizdiń tarapyńyzdan qandaı jaýapsyzdyq ketti? (Ata - ana jaýaby tyńdalady.)
Bulardan soń zań qyzmetkerleriniń pikiri tyńdalady. Ol demalyp otyrǵan jastardyń zańnyń qandaı babymen tanysýyna týra kelgendigin aıtýy kerek.

Muǵalim: 2 - bólim. «Men zańdy qanshalyqty jaqsy bilemin»? dep atalady. Qazir men birneshe jaǵdaılardy oqımyn. Bunyń ishinen oqylǵan jaǵdaıdy qylmys dep tapsańyzdar oń qoldy kóteresizder de, sebebin aldaryńyzdaǵy paraqqa jazasyzdar, eger qylmys emes deseńizder sol qoldaryńyzdy kóteresizder, sebebin taǵy paraqqa jazasyzdar. Ár jaǵdaıǵa jeke toqtalyp, túsinikteme beresizder.
1. Dúkende spırttik ishimdikpen birge esirtki de satylady.
2. Túngi kóshede jastar aıqaılap óleń aıtyp kele jatyr.
3. Satýshy satyp alýshyǵa baıqamaı artyq aqsha berip jiberdi, al satyp alýshy ózine tıesili aqshadan artyq ekenin bile tura qaıtip bermedi.
4. Bir oqýshy synyptasyna: « erteń 20 teńge ákelip beresiń, ákelmeseń basqasha sóılesemiz» dep kúsh kórsetti.
5. Hımıalyq zavod óziniń zıandy ónimin ózenge tastady, sol óńirdiń aýasy buzyldy.
6. Mektep oqýshylary júzim urlady.
7. Synyptaǵy bir bala ekinshi balanyń sýmkasyn syzyp tastady. (Oqýshylar túsinikteme bergen soń zań qyzmetkeri zańǵa súıene otyryp, óz oıyn aıtady).
Muǵalim: Endigi bólim «Zańsyz aral» dep atalady.

Biz eshqandaı zańy joq aralda ómir súrsek, ne bolar edi? (Oqýshylar pikiri tyńdalady).
Oqýshylar pikiri tyńdalady.
Osy bólimdi qorytyndylaý. Zańsyz elde árkim óz bilgenin isteıdi, tártip saqtalmaıdy. Sondyqtan adamdar qalypty jaǵdaıda ómir súre almaıdy, al tártip pen zań bizdiń qalypty tirshiligimiz úshin qajet.»Tártipsiz el bolmaıdy, tártipke bas ıgen qul bolmaıdy» degen B. Momyshulynyń sózin esten shyǵarmaıyq.
Muǵalim: «Qyzyl, sary, kók aýyl» dep atalatyn 4 - bólimdi aıtyp, ár toptyń ortasyna ár túrli lenta qoıady.

Muǵalim: Jer endi ǵana jaratylǵanda adamdar bir - birimen dos, baýyr bolypty, bir - birinen eshnárse aıamapty. Bir kúni aspannan ár túrli lentalar túsipti de adamdar úlgergeninshe biri kógin, biri qyzylyn, biri sarysyn alypty.
Kúnderdiń kúninde qatty jel turypty da qyzyl lenta alǵandar qyzyl, kók lenta alǵandar kók bolyp bólinipti. Ár aýyl bólek - bólek qorǵan turǵyzypty (Osy kezde muǵalim: lentalaryńyzben ózderińizdi qorshap alyńyzdar deıdi.) Biraz ýaqyttan soń adamdar dostyqty umytady. Kók aýylda sý bar azyq joq, qyzyl aýylda azyq bar sý joq, sary aýylda azyq ta, sý da bar, ot joq. Endi qalaı ómir súrýge bolady, ne isteısizder? ( Oqýshylar jaýaby tyńdalady.)

Ár túrli oı aıtqan olar qorǵannyń kelegi joq, biz dos bolýymyz kerek degen oıǵa toqtalady. Bul áńgimeniń astarynda bir jumbaq jatyr, sol jumbaqty kim sheshedi degen suraq tastalady.
Jaýap: Adamdardyń aýyl - aýyl kóshe - kóshe bolyp bólinetindigin, sol bóliný kezinde quqyqtary buzylatyndary aıtylady.
Muǵalim: 5 - bólim. (Qylmysker bala qaıdan shyǵady»?
Búgingi kúni qoǵamdy alańdatyp otyrǵan jaǵdaılardyń biri ol - mektep jasyndaǵy balalardyń qylmys jasaýy.. Kelesi bólim balalardyń jasaǵan qylmysy týraly bolmaq.
- Quqyq buzýshylyqtyń sebebi nede dep oılaısyzdar? ( Ata - ana men oqýshylardyń jaýaptary tyńdalady. )
Quqyq buzýshylyq isteıtin jumystyń joqtyǵynan, Abaı atamyzsha aıtqanda «kóılegi kóktik, tamaǵy toqtyq, azdyrar adam balasyn». Ata - analarǵa eki sýret kórsetiledi: Birinshisi tip - tik ádemi salynǵan úıdiń sýreti.

Ekinshisi - fýndamentinen bastap kirpishi durys qalanbaǵan, tóbesi jarylyp ketken úıdiń sýreti.
Muǵalim: Bul tek úıdiń sýreti ǵana emes, kórip otyryp bala tárbıesi týraly ne aıtýǵa bolady?
( Sýret jaıly ata - ana oıy tyńdalady). Budan soń birinshi sýret tárbıesi durys bala ekendigin, ekinshi sýret tárbıesi durys bolmaǵan bala jaıynda ekendigi aıtylady. Bala tárbıesi úıdiń fýndamenti sıaqty jas kúninen bastalatynyna ata - ananyń nazaryn aýdarý kerek.
«Otbasy – barlyǵynyń basy, jan - jaqty negizi bolatyn tárbıe ınstıtýty. Ata - anamen balanyń qarym - qatynasy nátıjesinde adamgershilik, estetıkalyq, dene tárbıesiniń alǵashqy úlgisi qalyptasady. Al áke men sheshe, ata men áje, apa men aǵalar balanyń alǵashqy tárbıeshileri»- dep V. A. Sýhomlınskıı aıtqandaı, alǵashqy tárbıeshilerdiń alǵashqy tárbıesi erte bastan ıaǵnı besikten bastalýy tıis. Iaǵnı, ekinshi sýret bala tárbıesiniń o bastan durys bastalmaǵanyn kórsetip tur.

Taqtaǵa taý beınesi jáne taýdyń ortasynan jaryp shyǵyp kele jatqan janartaý beınelengen sýret ilinedi. Janartaýdyń tóbesine «Qylmysker bala» dep jazylyp, beti qaǵazben jasyrylyp qoıylady. Júrgizýshi myna sýrettegi taý ortasynan kóterilgeli turǵan janartaýǵa qarańyz, taý sizdiń balańyz bolsa, al taýdy jaryp shyqqaly turǵan janartaý balańyzdyń qylmysker bolýy dep jasyrýly turǵan sózdi ashady.
Muǵalim: Bala bir kúnde qylmysker bolmaıdy. Janartaýdyń atqylaýyna deıin qanshama prosester júretini sıaqty bala qylmysker bolýy úshin de birneshe jaǵdaılar áser etedi. Oǵan ata - ananyń balany baqylaýysyz jiberýi, balanyń topqa kirýi, jaqsy joldastarynyń bolmaýy, 1 - kestede kórsetilgen sharttar birden - bir sebep. ( Osy sharttardyń árqaısysyna túsinikteme berilý kerek.) Munyń barlyǵyn der kezinde baıqap, balaǵa kómekke umtylsaq, ony saqtap qalýǵa bolady. ( Bul bólimde ata - anaǵa kóp sóz berilý kerek, sóıletý kerek.)
Budan soń zań qyzmetkerleri sóıleıdi.

Muǵalim: J. Aımaýytov: «Tárbıege áser etetin nárse ósken orta, ata - ananyń tárbıesi. Sońǵysy kúshti bolmasa, bara - bara adamdy zamandas, joldastyń azǵyryp, adam neshe túrli jaman minezdi juqtyratyny belgili»,- degen. Sol sıaqty balańyzdyń qylmys jolyna túspeýine birden - bir jaýapty ata - ana, ózderińiz.
Dóńgelek ústel bala tárbıesinde basty roldi ata - ana atqaratyndyǵyn, sondyqtan olar ár ýaqytta mekteppen, ustazdarmen baılanys jasaýy jáne dostarynyń kim ekenin bilip otyrý kerektigi aıtylyp, qorytyndylanady.