InfoHub Logo

Erte-erte ertede. Eshki quıryǵy keltede. Baıbýryl degen shal bopty. Kedeılikten aqyly dal bopty. Bes eshkisi bar eken, bári de onyń sary eken. Shal bes eshkisin baǵypty, kempiri eshki túbitin bıalaı jasap, jurtqa jaǵypty. Azyqtary eshkiniń laǵy eken, balalary joq eken, áıteýir aıran-shalapqa toq eken.

Bir kúni qula dúz, quba jonǵa bes eshki laǵyp ketipti. Bul eki ezýi qulaǵyna jetken, neken saıaq maldy jeýge sert etken keraýyz qasqyrǵa jaǵyp ketipti. Aıdalada óriste eshkiniń aıranyn iship, aýnaı túsip, basy ketken jerge aıaǵy ketip uıyqtaǵan shal kún ekindige taıanyp, keshkirip qalǵanda bir-aq turypty. Tursa eshki joq, shaldy qudaı urypty. Shal eki etegin belge alyp, eki etigin qolǵa alyp jan ushyryp eshkilerin izdepti. Qas qaraıyp, ymyrt jabylǵanda bir taýdyń basyndaǵy tasqa beriktep qalǵan eshkilerin shal zorǵa taýypty. Eshkisiniń bireýi joq bolǵandyqtan, shaldyń esi aýypty. Sóıtse qasekeń bes eshkiniń birin jep, terisin de tastamaı, tórt tuıaǵy, eki múıizinen basqasyn qaldyrmapty. Qap, kempirim qurtatyn boldy-aý dep bezek qaǵyp júrgende, bir jerde sary eshkiniń quıyrshyǵynyń jatqanyn kóripti. Shal eńkeıip quıyrshyqty ala bereıin dese, quıyrshyq ketipti, shal qaıta qýyp jetipti. Ustaı bermek bolyp eńkeıipti. Quıyrshyq sekirip ketipti. Shal qulap túsip, saqaly tushtań etipti. Aqyry shal amaldap ustap alypty. Shal eshkisin joqtapty:

«Soısa sany qalaqtaı, Saýsa súti bulaqtaı, Qarabas eshki qaıranym Jazǵy shyqqan aıranym», — dep zar jylap. quıyrshyqty qoınyna tyǵyp úıine ákelipti.

— Shal, shal, sary eshkiniń biri qaıda, qysta jeıtin súri qaıda?— depti kempiri shelegin alyp saýýǵa bara jatyp.

— Sary eshkini jep qoıdy qasqyr kúshti, qalǵan quıyrshyǵy qolǵa tústi,—depti shal. Shal quıyrshyqty aparyp kıiz úıdiń japsaryna tyǵa salypty. Quıyrshyq quntıyp tura beripti. «Qalǵan eshkilerge qanaǵat qylalyq,»— dep shal men kempir birine biri kóńil aıtysypty.

Erteńine shal tórt eshkisin óriske baǵa ketipti. Kempiri jalǵyzsyrap ishi pysypty. Tórt eshkiniń sútin pisirip otyryp kempir:

— Alda darıǵa-aı, jurttyń balasy bar. Biz balaǵa boldyq zar. Balamyz bolsa myna súttiń kóbigin isher edi-aý,— depti. Sol kezde japsarda turǵan quıyrshyq:

— Sheshe, sheshe, men she?— depti. Kempir bul bala daýsy qaıdan shyqty dep shoshyp ketipti. Sóıtse qarabas sary eshkiniń quıyrshyǵy eken. Til bitipti, saırap tur.

— Oıbaı, sen qaıtip ishesiń, shyraǵym?

— Qazannyń erneýine tutqysh qoıyp berseń, sonda turyp ishemin.— Quıyrshyq japsardan shyǵyp kempirdiń janyna kelipti. Kempir qazan erneýine tutqysh qoıypty.

— Endeshe kel, shyraǵym,— quıyrshyq súttiń kóbigine toıyp alyp, qaıtadan japsarǵa baryp jabysyp turypty.

Bir kúni kórshi-kólem, aýyl-aımaq túıelerin shomdap, qomdap tuzǵa júrmek bolypty. Túz ol kezde qat eken, alatyn keni jat eken. Bul kúni qabyn qaı kireshige bererin bilmeı kempir shamyǵypty, aqyry jylap-eńirep qamyǵypty:

— Alda qý shunaq qudaı-aı! Balasy barlardyń tuzǵa balasy bara jatyr. Eger bizdiń balamyz bolsa, ol da barar edi-aý.— Japsarda muny estip turǵan quıyrshyq:

— Sheshe, sheshe, men she?— dep tushtań ete túsipti.

— Sen qaıtip barasyń?— dep surapty kempir.

— Qara nardy shomdasań, eki órkeshin qomdasań, sonan soń meni qomynyń qýysyna tyǵyp jiberseń baramyn,— dep jaýap beripti quıyrshyq. Sonan keıin shal men kempir qara nardy qoǵamen shomdap, kıizben qomdap, qomǵa quıyrshyqty tyǵyp, qara býrany kirekeshterge qosyp jiberipti. Qara nar It ishpestiń ala kóline tuzǵa bara jatqandardyń artynan mań-mań basyp, júrip otyrypty.

Kenge kelgen sen quıyrshyq árkimge «aǵataılap» jalynyp júrip tuzyn qaptatyp, artqyzyp alypty. Narǵa tuzdy teńdegen soń qaranardyń ústine shyǵyp alyp «átshý-eı, átshý-eı!» dep shińkildep kele jatypty. Bir kezde sirkirep ótkinshi jańbyr jaýyp kóp ketipti. Kirekeshterdiń bári túıelerinen túse-túse qalyp, túıeleriniń moınaǵynyń astyna otyryp, jańbyrdan qorǵalapty. Osy kezde quıyrshyq ta túıeden túse qalyp bir jaý japyraqtyń astyna panalapty. Jan jaǵyn oryp turǵan qara nar jaý japyraqty asap kóp jiberse, sonymen birge quıyrshyq qosa ketipti. Quıyrshyq qara nardyń ishinen «Átshý-eı, átshý-eı!» dep shińkildepti. Kirekeshter daýysyn estigenimen, quıyrshyqty kóre almapty.

Kirekeshter júdep-jadap, birneshe kún júrip aýylǵa ińir qarańǵysynda jetipti. Bir ýaqytta úıde otyrǵan shal men kempirdiń qulaǵyna quıyrshyqtyń shińkildegen daýsy kelipti:

— Sheshe, sheshe, tuzyńdy túsirip al!— depti.

— O, túz túser, óziń qaıdasyń, shyraǵym? Jaýrap qaldyń-aý!— dep qaýjańdasyp shal men kempir tura júgiripti, sasyp-salbyrap.

— Sheshe, qısań soı, qımasań qoı, men qara býranyń túpki búıenindemin,— dep jaýap beripti quıyrshyq. «Uıbaı, bala ornyna bala bolǵan balamyzdan ne aıalyq»,— desip shal men kempir tún ishinde qara býrany soıyp, qazysyna toıypty. Qara býranyń ishek-qarnyn arshyp, taba almapty. Ábden tún bolyp ketken soń, myna bir qatparshaqty erteń jaryqta arshyp, quıyrshyqty taýyp alaıyn dep, esik aldyndaǵy tastyń ústine qoıa salypty. Qatparshaqty qara tóbet jep ketipti. Qara tóbetti qasqyr jep ketipti.

Qara tóbet qasqyrdyń ishine pále bolyp jabysypty.Qasqyr qarny ashyp qoıǵa shapsa, ishinen birdeme «Qoıshy, qoıshy, qoıyńa qasqyr shapty»,— dep aıǵaı salady. Qasqyr jylqyǵa shapsa «Jylqyshy, jylqyshy, jylqyńa qasqyr shapty»,— dep attan salady. Qasqyr buralyp ábden ashtan óler bolypty. Moıny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı bolyp júdepti. Quıyrshyq ózi ashqaraq, ózi ońaza qasqyrdy qaradaı óltiretin dárejege jetkizipti. İshi búlkildep tynysh tappaıtyn bolypty. Bir kúni qasqyr túlkiniń qanshyryna tamyryn ustata otyryp, ishine jabysqan dertin shaǵypty:

— Túlkishek, túlkishek, men ábden ashtan eler boldym. İshime pále jabysty. Qoıǵa shapsam, qoıshy, qoıshy, qoıyńa qasqyr shapty, jylqyǵa barsam, jylqyshy, jylqyshy, jylqyńa qasqyr keldi dep jar salady. Ashtan eler boldym, túlkishek. Qaıtsem qutylamyn bul páleden?

Túlkishek qasekeńniń tamyryn ustaı otyryp, em aıtypty:

— Ári-beri júgirseń, baqaıshaǵyńa deıin terleseń, olaı-bulaı júgirseń, laı sýdan bir simirseń, sonan soń sýǵa quıryǵyńdy bir matyryp alyp, jaltyr muzǵa otyra qalsań, sodan tań atqansha tapjylmasań ishindegi pále túsip qalady.

Qasekeń qanshyrdyń aıtqanyn buljytpaı oryndady. Olaı-bulaı júgirdi, shúmektep teri tógildi, qara sýdan toıǵansha bir simirdi, sonan keıin qolaqpandaı quıryǵyn sýǵa bir matyryp alyp, jaltyr muzǵa tapjylmaı otyrdy. Túnde jańbyrly qar jaýyp, tań raýandaǵanda qatty sýyq boldy. Qasqyr da qarysyp otyryp, tapjylmady...

Tańerteń qus shúıip, ıt júgirtken eki saıatshy osylaı qaraı kele jatqanyn qasekeń kórdi. Muny kórgen qasqyr qasha jónelmek boldy. Qaıdan qashsyn! Quıryǵy qurǵyr jiberer emes, tas bolyp anjyrlanyp jabysyp qalypty. Onyń ústine kópten nár tatpaǵan sorlyda ál de joq. Eki saıatshy qasqyrdy soǵyp aldy. Quıyrshyq kisiniń biriniń kisesine kirip ketipti.

Keshke jaqyn eki saıatshy qasqyryn baılanyp, qonýǵa jaılanyp bir aýylǵa kelipti. Olar shetinen bir úıge kelip daýystapty:

— Qonaqpyz!

— Qanshaýsyń!

— Ekeýmiz!— dedi qonaqtar.

— Oı, janyń shyqqyr, úsheýmiz,— dedi quıyrshyq. Muny aıtqan kim dep eki qonaq qatty sasypty. Úı ıesi «qondyrmaımyn» degen soń ekinshi úıge keldi:

— Qonaqpyz!

— Qanshaýsyz?

— Ekeýmiz.

— Oı, janyń shyqqyr, úsheýmiz.

— Qondyrmaımyn.

Eki qolyń taǵy birine biri qarasty, bul pále qaıdan jabysty? Endi ne de bolsa úsheýmiz deýge kelisti. Úshinshi úıge keldi.

— Qonaqpyz!

— Qanshaýsyń?

— Úsheýmiz.

— Oı, janyń shyqqyr, tórteýmiz.— Eki qonaq qatty sasty. Bul pále qaıdan jabysty. Budan arǵy úıge baryp «tórteýmiz» desip edi, quıyrshyq «oı, janyń shyqqyr, beseýmiz» dedi. Bular qona almaı aýyldy ekinshi ret aınaldy. Úshinshi ret aýyldy aınalyp, taǵy bir úıge keldi.

— Qonaqpyz!

— Qanshaýsyń?

— Beseýmiz

— Oı, janyń shyqqyr, altaýmyz.

— Oı, qanshaý da bolsań qon,— depti úı ıesi. Úıge kirgen soń qarasa qonaq ekeý-aq.

— Batyr-aý, bularyń qalaı? Ekeý-aqsyńdar ǵoı.

Qonaqasydan keıin qonaqtar uıqyǵa batty. Jurttyń kózi uıqyǵa ketip qalyń uıqyǵa jetip, el aıaǵy basylǵan soń quıyrshyq ornynan turypty. Erkinshe saıran qurypty. Qoraǵa moınyn burypty. Odan bir qoı ákelip soıypty, qan-jynyna toıypty. Etin eki japsarǵa tyǵypty. Qyzyq endi shyǵypty. Ne isteýdiń aqylyn tapty. Sharby maıyn uıyqtap jatqan úı ıesi áıeliniń basyna japty. Quıyrshyq bir qyzyqty bastady. Qoıdyń kóten ishegin qıymen eki qonaqtyń arasyna tastady. Ózi qoıdyń tesine toıdy, bir búıregin sol úıdiń eki qyzynyń arasyna qoıdy. Mandaıshaǵa toqpaq baılady. Tabaldyryqqa qazyq qaqty.

Úıdegi jumysty sátine keltirgen soń, sálden keıin dalaǵa shyǵyp qoıdyń terisin dyryldata súıretip, aınala júgirdi. Qoı úrikti, dyr etti, ıt shý etti, kempirdiń júregi zý etti. Azan-qazan boldy. «Qoıǵa qasqyr shapty»,— dep shal tura júgiripti. Esiktegi toqpaq mańdaıyna sart etti. Shal qulap taq etti. Tabaldyryqtaǵy qazyq quıryǵyna tıip shal baq etti. Áıeldiń basyna japqan sharby maı irip ketti, qulaǵan shalǵa qazyq kirip ketti. Sharby maıdyń ne ekenin bilmeı, tura almaı áıel áýre bolyp jatty.

— Adyra qalǵyrdyń jaýlyǵy ne bolyp ketken, qaı jerin ustasam sol jeri irip ketedi, qolym kirip ketedi.

Ábigershilikten úıde jatqandardyń bári oıanyp ketti. Eki qonaq ta, eki qyz da bastaryn julyp-julyp aldy. Eki qonaq arasynda qıy shyǵyp jatqan kótenishekti kórip, birinen biri kórip, ekeýi qatty qysylady.

— Myna nájisti sen otyrdyń ba, álde men otyrdym ba?— dep jatyr birine biri.

Eki qyzdyń basyndaǵy jaǵdaı eki qonaqtyń jaıynan álde qaıda qıyn boldy. Ekeýi arasynda jatqan búırekti qolyna kezek-kezek alyp:

— Myna balany sen taptyń ba, men taptym ba?— desip sybyrlasty.

Qonaqtardyń úı ıelerine qaraýǵa beti joq, «ertemen joǵalaıyq» desipti. Ekeýi ornynan ursysa turypty. Sahardan turǵan ekeýi ash ketip bara jatqanyn da umytpapty. Olar ótirik ursysypty. Kózderi japsardaǵy etke túsipti. Jolda quıqalaq qyp otqa pisirip jesek te dep birine biri urysqan bolyp eskertý jasapty:

— Jalym-julym qyztalaq!— depti biri.

— Japsarda tur, qyztalaq!— depti ekinshisi.

— Qoıyn-moıyn qyztalaq!

— Qoınyńa tyq, qyztalaq!

Sóıtip jambastary bylǵanyp, ol jandaryn jep bara jatsa da qý tamaqtaryn umytpapty:

— Sandal ma!— depti biri.

— Sandy alsań, sandy al!— depti ekinshisi. Sonymen qoıdyń moıynyn da, sanyn da qoıyndaryna tyǵyp attanyp ketipti.

Mine, bir quıyrshyqtyń kesirinen el ábiger bolypty. Ushqalaq, jeńil minezdi balaǵa, orynsyz, ár nársege kılige beretin balaǵa «oı, quıyrshyq» nemese «quıyrshyqqa usap qystyrylma» degen osydan qalypty.

---