InfoHub Logo

Kerimsal Jubatqanov, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaq-Orys halyqaralyq ýnıversıtetiniń dosenti

Kóptegen adamdar uly qolbasshy Sývorovtyń Reseı ımperıasy júrgizgen kóptegen jaýlap alý soǵystarynda alǵan áskerı dańqy týraly biledi. Sonymen birge olar onyń orys agresıasyna toıtarys bergen halyqtardy jazalaýshy jáne jazalaýshy retindegi erlikterin umytyp ketedi. Jarty ǵasyrlyq áskerı mansabynda Sývorov birde-bir qorǵanys soǵysyna qatysqan emes. Onyń ómirbaıany Reseı ımperıasynyń basqynshylyq saıasatynyń aıqyn dáleli.

Polshanyń birinshi jáne úshinshi bólikteriniń arasynda Sývorov bos otyrmady. 1774 jyly tamyzda ol kazaktardyń azattyq soǵysynyń jetekshisi Emelán Pýgachevtiń áskerlerine qarsy shaıqasqa attandy. Kazaktar ​​árqashan máskeýlikterden turmys-tirshiligimen, ádet-ǵurpymen, tilimen, ulttyq kıimderimen erekshelendi.

Shyn máninde, bul qolaısyz jaǵdaılarǵa baılanysty óz táýelsiz memleketinde ómir súrýge degen umtylysyn eshqashan júzege asyrmaǵan tórtinshi shyǵys slaván halqy. Táýelsiz ulttyq ómir súrý quqyǵy úshin olar máskeýliktermen kóp kúresti: HÚİİ ǵasyrdyń basyndaǵy Dmıtrıı İ patsha bastaǵan soǵystan Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi azattyq kúreske deıin.

Azattyqty qorǵaýdyń eń úlken áreketiniń biri Emelán Pýgachev bastaǵan kóterilis boldy. Pýgachev orys sharýalarynyń qoldaýyna ıe bolý úshin olarǵa nemis ımperatrısasynyń bıliginen azat etilgen barlyq jerlerde krepostnoılyq quqyqty joıýǵa jáne kazak prıkazdaryn ornatýǵa ýáde berdi.

Sharýalardy qoldaýdyń keń etek alǵany sonsha, keıbir tarıhshylar kazak soǵysyn sharýalar soǵysy dep atady.Qarapaıym halyqtyń ezgige degen óshpendiligi sonshalyq, Sývorov óz sózimen aıtqanda: patsha jazalaýshy kúshteriniń shtab-páterine aman-esen jetý úshin «keıde zulym atqa ıe boldy».

Krepostnoı qojaıyn-qul ıelenýshi Sývorov kazarma túrindegi basqarý ıdealymen kóterilisti jeke ózi basqysy keldi. Onyń eń ókinishtisi, ol soǵys qımyldary bolǵan jerge kelgende, Pýgachevtiń negizgi kúshterin Mıhelson talqandady. Orys kazaktardyń kósemin izdeý bastaldy. Sahabalar opasyzdyq jasap, Pýgachevti Sývorovqa tapsyrdy. General trıýmftyń dańqyn armandap, tutqyndy tikeleı Máskeýge deıin shyǵaryp salǵysy keldi. Biraq Pýgachev maıdanynda patsha áskerin basqarǵan graf Panın dańqty kazak kósemin Sımbırskige jetkizýdi buıyrdy.

Pýgachevti eki dońǵalaqty arbada arnaıy jasalǵan torǵa qamady. Qazir bul uıashyq nemese onyń kóshirmesi Máskeý tarıhı murajaıynda. Onda qalypty otyrý nemese turý múmkin emes. Kúrdeli azaptaý quraly. Janashyr Sývorov kúndiz de, túnde de tordan shyqpady - «zulym» qalaı qashyp qutyldy, tipti odan da soraqysy torǵa yńǵaılyraq syıdy! Pýgachevtyń qarýlas aǵalaryna qurmet kórsetýimiz kerek.

Qazaqtar men qalmaqtar Pýgachevty bosatýǵa tyrysty, biraq artılerıamen qarýlanǵan Sývorovtyń kolonnasy barlyq áreketterdi toqtatty. Sývorovtyń tolyq kóńili qalǵandyqtan, Ekaterına II onyń qulshynysyn baǵalamady jáne kóterilisshilerdi ustaýdaǵy sińirgen eńbegin ıtiniń eńbegimen salystyrdy. Narazy jazalaýshy demalys surady, ol qysqa bolyp shyqty. Sývorovqa Pýgachevti qoldaǵan Bashqurtstandy Máskeýden Qazanǵa deıin 80 myńnan astam adam turatyn áskerlermen tynyshtandyrý tapsyryldy.

Ol jerde sábiz ben taıaqtardy paıdalanyp, bashqurt otrádtary basshylarynyń kópshiligin qarsylyqty toqtatýǵa kóndirdi. Tek Salaýat Iýlaev pen onyń ákesi Iýlaı basqynshylarmen ymyraǵa kelmeı, sońǵy múmkindikke deıin teńsiz kúresti jalǵastyrdy. Bashqurt halqy olardyń erlik erligin umytpaı, halyq batyry retinde ardaqtaǵan.

1778 jyly Sývorov Qyrym tarıhyndaǵy alǵashqy jer aýdarýdy uıymdastyrdy. Ol Qyrym handyǵynyń musylmanemes halqyna qamqorlyq jasap, olardy Reseı ımperıasynyń aýmaǵyna jer aýdarýdy uıymdastyrdy. Bizdińzamanymyzdaǵydaı, Pýtın bıligi Ýkraınaǵa qarsy qylmysty «orys tildi halyqty qorǵaýmen» túsindiredi, HÚİİİ ǵasyrda da osyǵan uqsas zulymdyq Reseı agresıasy júrgizilgen elderdiń pravoslavıelik halqyna qamqorlyq jasaý týraly demagogıamen jasyryldy.

Árıne, orys tarıhnamasynda deportasıa dáriptelip, «qonys aýdarýdyń» erikti sıpaty bekitiledi. Faktiler basqasha kórsetedi. Gezlev qalasyndaǵy grekter men armándardyń reseılik jazalaýshy kúshterge úılerinen ketkisi kelmeıtinderin aıtqan petısıasy saqtalǵan. Qyrymdyq hrıstıandardyń deportasıalanbaý úshin ıslam dinin qabyldaǵany belgili.Qyrym hany Shahın-Gıreı patsha úkimetine orystar qol qoıǵan Kýchýk-Kaınardjı bitim shartynyń sharttaryn buzǵanyn kórsetip, birneshe ret narazylyq bildirdi. Biraq, Máskeýdiń búkil tarıhy dáleldegendeı, Reseımen jasalǵan kelisimder olar jazylǵan qaǵazǵa da turmaıdy.

Qyrymdyq hrıstıandardy deportasıalaýdyń sebepteri Máskeýdegi bos adamdar aıtqannan áldeqaıda qýlyq. Qyrym handyǵynda erekshe ekonomıkalyq mamandaný boldy. Beıbit ómirde tatarlar negizinen eginshilikpen aınalysty. Qyrymnyń hrıstıan halqy negizinen handyq búdjetine túsetin kiristerdiń negizgi bóligin qamtamasyz etip, saýda men qolónerge mamandanǵan. Olardyń Reseı ımperıasymen soǵysta qıraǵan túbekten qýylýy el ekonomıkasyn jaı ǵana aıaqtady. Dál osy maqsatta Sývorov Qyrym handyǵynan 30 333 adamdy: 15 812 grek, 13 316 armán, 164 voloh (moldavan), 664 grýzın, 379 katolıkti jer aýdardy.

Qyrymnan Azov oblysyna jer aýdarý qysqa merzimde júzege asyryldy: ol 28 shildede bastalyp, 1778 jyly 18 qyrkúıekte aıaqtaldy. 1783 jyly 8 sáýirde Ekaterına II «Qyrym túbegin, Taman aralyn jáne búkil Kýban jaǵyn Reseı memleketine qabyldaý týraly» manıfes jarıalady, onda bul aýmaqtardy aneksıalady. Qyrym handyǵy men resmı túrde Qyrym hanynyń qaramaǵynda bolǵan Noǵaı memleketiniń táýelsizdigi joıyldy dep jarıalandy. Sývorovqa «týǵan aılaǵyna oralǵandardyń» barlyǵyna ant berý buıyryldy.

Noǵaılardy orys tájine ant berý úshin Sývorov jasampazdyq tanytty: 28 maýsymda ımperatrısa II Ekaterına taǵyna otyrǵan kúnin toılaýdy syltaýratyp, úlken ishimdik toıyn uıymdastyrdy. Orys ofıserleri men noǵaı dvorándary 500 shelek araq, 100 ógiz, 800 qoshqar jedi. Noǵaı kósemderiniń kópshiligi ishimdikke qaramastan, «orys áleminiń» ıgiligin qabyldaýdan bas tartty nemese Kýban ózeni arqyly Osmanly portynyń ıeligine kóshti. Noǵaılar bas kóterdi. 11 tamyzda azattyq qozǵalysynyń músheleri Oraq Iylǵasy ózenindegi orys beketine shabýyl jasady, biraq jaqsyraq qarýlanǵan basqynshylardan jeńildi.

23 tamyzda bes myńdyq noǵaılar otrády Eıski qalasyn jaýlap almaq boldy. Taǵy da sátsizdik: basqynshylardyń artılerıasy noǵaılardyń jeńil qarýlanǵan atty áskerin shashyratyp jiberdi. Osy ýaqytta Sývorov «biz ol jerde emespiz» rýhynda trúktar jasap jatty. 1783 jyly qyrkúıekte noǵaılar kóterilisi týraly habardy alyp, Poltavaǵa attandy. Sývorov atyn jamylǵan soldatpen keremet qoshtasýdy uıymdastyrǵan «uly qolbasshynyń» ózi áskerlerdi kóterilisshiler basqaratyn aýdandarǵa jasyryn kóshirýdi bastady.

Jazalaýshy otrádtar ózderiniń baryn muqıat jasyryp, túnde ǵana qozǵaldy. Noǵaı jaýyngerlerin tań qaldyrý úshin joryq kezinde ot jaqpaı, kúndiz qamys pen saıda otyrdy, tipti attyń tuıaǵy da kıizge oranyp, arbalardy muqıat maılap tastady. az shý. Sývorovtyń «ǵajaıyp qaharmandary» jasyryn túrde Laba ózenine ótip, 1 qazanda tańerteń kóterilisshiler otrádtary ornalasqan Kermenchık aýylyna jetti.

Sývorov stıline tán ereksheliktermen armıaǵa arnalǵan tártip saqtady: «Jaýdy sheshýshi talqandamaı, joıyp nemese tutqyndaǵansha áskerlerge tynyshtyq joq. Eger ol jaqyn bolmasa, barlyq jerge qarańyz, oqtardy saqtańyz, sýyq qarýmen jumys isteńiz ». Sývorovtyń taǵy bir aforızmi qalaı esine túspeıdi: «Oq - aqymaq, shtyk - jaqsy adam!» Tań namazyn oqyp jatqanda 15 dragýn eskadrılıasy, don kazaktarynyń 10 polki jáne 15 artılerıa rotasy beıhabar kóterilisshilerge qulady. Qandy qyrǵyn qarańǵy túskenshe jalǵasty. Kóterilistiń barlyq basshylaryn qosqanda, eń konservatıvtik derekter boıynsha 5 myńnan astam noǵaıly qaza tapty.

Osy ýaqytqa deıin 1783 jyldyń 1 qazanyn noǵaı halqy ulttyq apat kúni retinde qabyldap keledi. Kýbandy tazartý birneshe apta boıy jalǵasty. Áıelder de, balalar da aıanyp qalmady.Sývorovtyń jazalaý ekspedısıasynyń jalpy shyǵyny belgisiz, ár túrli derekkózder noǵaı halqynyń genosıdiniń qurbandarynyń ártúrli sanyn beredi: birneshe ondaǵan myńnan birneshe júz myń adamǵa deıin. Orys terrory qýǵyn-súrginge ushyraǵan halyqtyń jappaı kóship ketýine sebep boldy: kem degende 700 myń noǵaılar óz atamekenderin tastap, Osman ımperıasynyń jerlerin pana tapty